Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1924

[p. 469]

Emile Claus † 6 Juni 1924.
door Prof. Leo van Puyvelde, werkend lid.

Hij is gevallen in den bloei van zijn jaren. Stierf hij op 50-jarigen of op 70-jarigen leeftijd? Wie van die persoonlijk met hem omgingen, zal het zeggen? En nu wij, bij zijn plotselingen dood, herinnerd worden aan het jaartal van zijn geboorte - 27 September 1849 te Vyve-Sint-Elooi - kunnen wij onze oogen haast niet gelooven: deze 75-jarige zag er uit als een pezige vijftiger, bij wien alleen het puntbaardje wat grijze vlekking vertoonde en de schedel wat klaarte kwam brengen door het minderend haar. Wij kenden hem als den meest levenslustige, den meest vurige onder de algemeen erkende kunstenaars van ons land. En wie hem te Gent nog zag een paar dagen vóór zijn schielijk verdwijnen, kan spreken van de onverminderde schittering van zijn guitigen blik in de half verbaasde en tevens wat sluwe uitdrukking van zijn spitse gelaat. Hij kan spreken van zijn sprietelenden geest, en verre van hem was het vermoeden dat dit doorkrachtige leven zoo gauw zou achterhaald worden door den verradelijken dood.

De hoofdhoedanigheid van Claus was zijn jeugd.

Wel was Claus blijbewust van den roem, dien hij genoot, en rijkelijk genoot, na lang geweldig te zijn bekampt geworden; wel kon hij, waardig en oprecht, zonder aanstellerigheid, op den voorgrond treden en genieten van den eerbied, dien men hem betoonde; hij bleef, desniettemin, jong met zijn heele wezen. Zijn gesprek was een lust voor ooren en oogen. Dit weten zijn vrienden, zijn kennissen; dit weten koning Albert en koningin Elisabeth, met wie hij op vriendschappelijken voet kon omgaan. Hij vertelde met de kunst van een tooneelartist en met de belangstelling, die een kind in zijn eigen verhaal stelt, en nooit was deze beschaafde kunstenaar meer zichzelf, dan wanneer de jongen van den buiten in hem loskwam, en hij, in een gezelligen kout, opgesmukt door een overdaad van anecdoten, in zijn smeuig Vlaamsch dialect plezierig aan het vertellen was. Hij was jong in zijn omgang met de jongeren. Ik weet uit zijn mond, hoe hij er niet meer in slaagde mee te gaan met de kunstopvattingen van zijn tijd. Hij kon niet anders dan veel afkeuren in de moderne richting. Maar met welke bescheidenheid deed hij het, en hoe waardeerde hij toch alle pogen, en hoe kon hij alle jongeren - de jongsten zelfs, - het aanmoedigend woord verleenen dat zóó wel gekomen was uit een mond als den zijne. Eén ding verdroeg hij kwalijk:

[p. 470]

oneerbiedigheid tegenover de ouderen, oneerbiedigheid, waarvan hij persoonlijk allerminst te lijden had.

Zijn geest bleef jong, omdat zijn gemoed zwom in de afwisselende verrukkingen van het steeds verjongend natuurleven. Hoe ik nu ook zijn mooi photographisch portret bekijk, toch blijft de figuur van Claus mij het best vóór het geheugen, zooals zijn bekend zelfportret van de Uffizi te Florence den ‘pittore belga’ vertoont: in de zindering der kleuren van het ernstig gelaat, met daarin het branden van de pittige, blauwgrijze kijkers van onder het ronde vilthoedje. Dit is het symbolisch portret van zijn volste wezen, en pas verdwijnt de schilder uit ons midden, of zóó staat hij in de geschiedenis zooals zijn portret van de Uffizi hem vertoont: als de schilder van het fleurige leven in het kleurvolle licht van ons land. Onwillekeurig komt mij daarnaast vóór den geest het beeld van dien anderen pas verdwenen Vlaamschen kunstenaar: Hugo Verriest. Wat hadden die beide mannen, waarvan de wegen al te zeer uiteen liepen, maar die elkaar toch innig waardeerden, vele punten van gelijkenis. Zij waren beide innige genieters van het heldere licht en de fleurige groeikracht. Beide waren zij blijde dichters van zon en leven. Zij waren het in de ziel en in de middelen tot uitdrukking.

Ook in de middelen tot uitdrukking was Claus jong, doch niet tot op het laatste.

In 1882, op twee-en-dertigjarigen ouderdom, schilderde hij zijn Hanengevecht, dat als een laatste samenvatting mag heeten van de romantisch-realistische school. Het bracht hem veel bijval en de bekendheid, maar op het einde van zijn leven sprak hij ervan als van een werk van zijn verouderde kunstopleiding.

Hij wou aldra mee met de jongeren, en naast Rosseels, Meyers, Heymans maakte hij de evolutie door naar de openluchtschildering. Het werd zijn droom een schilder van het licht te worden.

De eigenlijke verjonging kwam in 1889 toen hij zich tijdedelijk te Parijs ging vestigen; daar kwam hij voorgoed onder de bekoring van de Fransche impressionistische school, die toen opgang maakte: Monet, Renoir, Pissaro, en Seurat en Signac. Deze wezen hem den weg. Van dan af wordt de zon het leven van zijn werk. Hij schildert voortaan liefst met elementaire kleuren, die hij stout, met lossen toets, naast elkaar zet in trillende stippeling, waarin de trilling van het licht, de warmte en de beweging haast lichamelijk aangevoeld worden. Zijn Beetenoogst van 1890 vangt een talrijke reeks van werken aan, waarin de blijde klaarte van zijn opene ziel zindert in kleur

[p. 471]

en vorm. En hoe langer hoe meer toont Claus in dit werk een Vlaamsch schilder te wezen.

Hij is een Vlaamsch schilder, ondanks veel en velen. Hij is het, niet omdat hij zich onder de Vlaamsche schilders liet rangschikken of omdat hij Vlaamsch sprak. Zijn levenskring was breed en zijn levensinzicht ruim. Hij was een internationale geest geworden, bewoog zich in allerlei kringen, en, bij ons, het meest in Franschsprekende kringen. Zijn schilderkunst ging van het Fransch impressionisme uit. Maar hij is een Vlaamsch schilder omdat zijn kunst hoedanigheden heeft, die haar onderscheiden van de algemeen internationale kunst, hoedanigheden die overeenkomen met die van de beste Vlaamsche schilders uit alle tijden.

Zijn impressionisme was algauw zich gaan onderscheiden van dit der Franschen. Het is een zeer persoonlijk, ik durf zeggen: een Vlaamsch impressionisme geworden. Niet alleen is zijn licht anders, meer het licht van de vochtige lucht, die over onze vette landen hangt. Er is meer. In tegenstelling met de Fransche voorbeelden, die hoe langer hoe meer er op uit waren om de wazige lichtspeling weer te geven, waarbij de vorm en de modeleering te loor gaat in de versnippering van lichte kleurvlekjes, verliest Claus nooit geheel de stevigheid van de dingen uit het oog en verzorgt hij de vormgeving met vast geduld. Deze beide trekken heeft hij gelijk met de beste Vlaamsche schilders van vroeger: zij waren alle vereerders van een gezonde zinnelijkheid en eerbiedige verzorgers van het ambachtelijke van hun vak.

‘Ik ben een oude boogschutter, zei hij mij eens. Als ik een boom geschilderd heb en ik wil weten of er stevigheid in zit, of hij van papier is of van vast hout, dan plaats ik mij in verbeelding voor mijn boom, met mijn boog en pijl. Schiet ik er doorheen, mijn boom is slecht. Botst mijn pijl terug, hij is goed en zal het uithouden tegen de kritiek’. De modeleering berust nog op het wisselend licht en het coloriet bij dezen impressionist door dik en dun, maar er komt in zijn schilderwerk vastere stevigheid dan bij de Franschen: het is het gevolg van de Vlaamsche zinnelijkheid, waarmee hij de natuur ‘genoot’ en zijn werk ‘vol’ maakte. Daarmee bereikt Claus ook dikwijls krachtiger effecten. Terwijl de Fransche impressionisten al te zeer hun visie beperken tot de vluchtige verschijning der dingen, is er in den opbouw, de vormgeving, de aanvoeling van zijn werk een ruimer, een algemeener en daardoor blijvender element, dat als de synthetische uitdrukking is van verschillende uitzichten van ons Vlaamsch landschap en onze Vlaamsche landlieden.

Dit bereikt hij door een schilderwijze, die minder onrustig

[p. 472]

is, minder wisselend is, en trager en zekerder doorgaat als die der Franschen; een schilderwijze, die alweer verband houdt met de traditioneele Vlaamsche kleurverwerking.

Claus, die aldus jong bleef tot in het zoeken van de eigen middelen tot uitdrukking, meende zelfs jong te moeten blijven in het volhouden van zijn eigen gevonden, frisschen stijl, die hem zooveel verdienden roem had verworven.

Hij werkte in Noord-Afrika en schilderde te Tclemcen de brandende zandvlakten. Hij werkte in Spanje en conterfeitte er de blanke steden. Hij werkte tweemaal in Nederland en vond er de teerste kleurgamma's om de speciale Hollandsche atmosfeer weer te geven. Hij werkte in het Noorden van Italië en het Zuiden van Frankrijk en schilderde er roodbruine rotsen, waar blauwe waters tegen aanklotsten. Hij werkte, gedurende den oorlog, te Londen en schilderde er herhaaldelijk het gezicht dat hij had op de Teems, van op zijn hoog atelier. En almaardoor herinneren deze werken uit den vreemde aan zijn eerste Leie-stukken, en almaardoor roepen zij in den geest den zonnebrand van den Avond aan de Leie, waaraan ik hem op het laatste van zijn leven zoo liefdevol bezig zag in den tuin van zijn rustig tehuis aan de Leie te Astene.

Alleen zijn meer gemoedelijke gezichten op Londen maken hierop eenigszins een uitzondering. Sommige dragen de stille droefheid van den kunstenaar, die in ballingschap en onder den druk van het wee van zijn land leefde. En zelfs daarin wordt de Londensche fog nog doordrongen door een teer-grijze, naar het rozige oplevende lichtspeling: de lichtspeling van de Leiestreek alweer.

In het werk uit de laatste twintig jaar blijft hij aldus zijn stijl volhouden. Niet altoos kon hij de kunstkracht bereiken, die gloriëert in zijn beste werk uit zijn besten tijd: De Koeien door de Leie wadende, van 1899; er kwam tusschenin veel improvisatie uit zijn handen, en op het laatste scheen zijn talent bij poozen te verslappen en zijn kunst de onmiddellijkheid te verliezen, die ze anders zoo levenskrachtig maakt: maar telkens weer verraste Claus ons met werk, dat het best uithield onder dit van de jongeren. Het bleek dan toch nog steeds laat impressionistisch werk te wezen, waarin slechts iets gekomen was van de diepte, de volheid, die de kenmerken zijn van de rustig schouwende grijsheid.

Er was iets heldhaftigs in de wijze, waarop Claus, ook als het impressionisme ging verouderen, stand bleef houden met een zelfzekere, geruste hardnekkigheid, die zelfs de meest vooruitstrevende onder de jongeren in eerbiedige verbaasdheid een oogenblik deed stilstaan.

Dit zichzelf gelijk blijven is een zonderling verschijnsel

[p. 473]

bij iemand, die zoo volkrachtig levendig was, en die zelf wel overtuigd was dat alleen de zwakken steeds blijven wat zij waren. Het mag en zal mettertijd als een zwakheid opgevat worden van zijn talent, dat het niet meer evolueeren kon. Voor het gemakkelijk oordeelend publiek is echter deze blijvende eenheid een grootheid: ze is, in al haar massale beteekenis, klaar en stevig zichtbaar.

Met Claus, den stichter en leider der Leieschool van het impressionisme, sterft deze school. Niemand is geroepen om zijn Eliasmantel over te nemen.