Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1924

[p. 201]

Lichtstralen uit Vondels Werk
door Gustaaf Segers, werkend lid der Academie.

Gij treedt over hoofden en kruinen der Nederlandsche poëeten.
Kasper Van Baerle.

Zeker heeft het zijn belang te weten of Vondel al dan niet in België geweest is, de huurwaarde te kennen van de huizen, die hij heeft bewoond, evenals het zakencijfer van zijnen kousenwinkel in de Warmoesstraat, de sommen gelds, die zijn zoon heeft verkwist en dergelijke aangelegenheden meer. In welk jaar is de dichter tot den Roomsch-Katholieken godsdienst overgegaan? Welke personen hebben daar vooral toe bijgedragen? Welken rang bekleedde hij in de maatschappij? Deze, en tal van andere aangelegenheden, gaven tot geleerde nasporingen aanleiding, en zoo over dit alles nog veel duisterheid heerscht, moeten wij erkennen, dat die navorschingen helder licht over het leven en de personaliteit van den dichter verspreid hebben; niet alleen daarover, maar ook over het ontstaan van niet weinige zijner werken. En, wat belangrijker is, zij doen ons deze werken beter verstaan, soms zelfs voelen, en dit is onontbeerlijk om ze ten volle te genieten.

Doch de hoofdzaak is de studie van deze werken zelf. Wij moeten er ons op toeleggen deze werken door onze studeerende jeugd te leeren bewonderen. Met kennis van zaken bewonderen.

Overdrijven wil ik niet; doch, ik vrees niet, dat ik mij hieraan bezondig, indien ik verklaar, dat de meesterwerken van Vondel hier te lande niet genoeg bekend zijn, niet genoeg bestudeerd en gewaardeerd worden. Het is waar: enkele treurspelen worden in het middelbaar onderwijs ontleed, sommige zelfs in colleges en door tooneelkringen opgevoerd; doch hoevelen zijn er, zelfs onder de hoogst ontwikkelden, die zich in de lezing dezer meesterstukken der wereldletterkunde vermeien? En dan moet men nog erkennen, dat doorgaans dezelfde stukken worden gelezen, ontleed en opgevoerd.

In Nederland wordt daar ook over geklaagd:

‘Van zijne (Jacob van Lennep's) met zooveel zorg en smaak bewerkte nieuwe uitgave van alle de werken van den Prins der Dichteren is het te verwachten dat het tegenwoordig geslacht zich meer dan tot hiertoe, door eigen kennisneming van de volkomen rechtmatigheid van dezen eernaam overtuigen zal’, zegt Nicolaas Beets.
‘Het jaarlijks sleursgewijs opvoeren van den overschoonen Gijsbrecht van Amstel, is daartoe, in verband met de Bruiloft van Kloris en Roosjen, ongenoegzaam. Ongenoegzaam ook het kennen en vanbuitenleeren van enkele schoone stukken in bloemlezingen, in alle doorgaans

[p. 202]

dezelfde, voorkomende. Niets is geschikter om ten laatsten een welgevestigden roem te doen in twijfel trekken, dan toenemende onkunde van de gronden waarop hij rust⁽¹⁾’.

Het is mijn plan heden over enkele van Vondels meesterstukken te spreken, waarvan de meesten hier te lande zoogoed als onbekend zijn, of waarop zeker de aandacht in de mate niet gevestigd werd, welke zij zoo ruimschoots verdienen. Ik zal deze werken niet uit een historisch of wijsgeerig oogpunt beschouwen, tenzij soms zeer beknoptelijk, en dan nog om ze toe te lichten. Ik kan er geen nadruk genoeg op leggen, de alzijdige studie van Vondels werken is, met het oog op de geschiedenis, en niet alleen der letterkunde, maar der wereldgeschiedenis, der schoone kunsten, der historische taalkunde en van tal van andere zaken, bij uitstek belangrijk; tot de alzijdige geestesontwikkeling is geene studie zoo vruchtdragend; zij is ook het eenige middel om den grooten man in zijne verbazende alzijdigheid te leeren kennen en waardeeren. Ik wil den dichter uitsluitend als dichter laten optreden. Niet als eene ongenaakbare figuur uit lang vervlogen tijden, niet als een kunstenaar, wiens werk met eene dikke stoflaag is overtogen, die zoo ver van ons af staat, dat hij tot ons niet kan komen, die ons zelfs vreemd blijft. Neen, mijn Vondel is niet alleen de groote Vondel, maar de levensfrissche Vondel, de man van onzen tijd en van alle tijden, die altijd mensch blijft, wiens poëzie zoo echt, zoo diep menschelijk, ons veredelt en verheft, de weergalooze Vlaming, aan wiens dichtergloed wij ons in onze verstoffelijkte maatschappij gelijk nergens elders kunnen verwarmen, in wiens dichterstroom wij ons gelijk aan geene andere bron kunnen laven.

Getrouw aan mijne werkwijze laat ik den dichter zooveel mogelijk zelf spreken.

Nog een paar beschouwingen.

Heb ik inderdaad de schitterendste lichtstralen uit Vondels dichterschat opgevangen? Och, de schat is zoo groot, zoo onuitputtelijk, en tevens zoo veelzijdig, dat de keuze bij uitstek moeilijk valt. Daarbij mag niet uit het oog verloren worden, dat o.a. Gijsbert van Amstel, Lucijfer, Adam in Ballingschap, Jozef in Dothan, hier onvermeld blijven, daar deze treurspelen in tal van onderwijsinrichtingen ontleed, en zelfs meermaals ten tooneele opgevoerd werden. Doch, deerlijk zou ik mij bedriegen, of de medegedeelde fragmenten zijn wezenlijke sieraden van onze letterkunde en tevens kenschetsend voor Vondels genie en personaliteit.

Schier uitsluitend bestuurde de poëtische schoonheid mij

(1) Vondel. Verpoozingen op letterkundig gebied door Nicolaas Beets. Derde, door den Auteur herziene druk Blz. 115.

[p. 203]

bij de keuze der stukken. Doch de gepastheid en de luister der taal liet mij niet onverschillig. Vondels werken zijn voorzeker een onwaardeerbare schat ter ontwikkeling van het aesthetisch gevoel, van den letterkundigen en poëtischen smaak; doch niet minder van het taalgevoel. Vondels taal, 't is de eerste maal niet dat ik het zeg, is éénig; geen letterkundig meesterwerk, van welken dichter of prozaschrijver ook, is zoo geschikt om zich bij den vorm onzer studenten aan te passen en dien te zuiveren en te veredelen. Wie goed, gezond, deugdelijk Nederlandsch wil leeren schrijven, ga bij Vondel ter school; Nicolaas Beets heeft het lang vóór mij, en veel schooner gezegd.

Met aanteekeningen en ophelderingen ben ik niet kwistig. Al te dikwijls mag men te dezer gelegenheid zeggen, dat de boomen beletten het woud te zien. Doch geheel kon ik er mij niet van onthouden. Aan ‘De werken van J. Van den Vondel uitgegeven door M^r J. van Lennep. Herzien en bijgewerkt door J.H. Unger, heb ik geput. Doch niet altijd schonken hunne nota's mij voldoening, wat de duidelijkheid betreft. Ik heb die naar mijn beste vermogen volledigd, zonder het doel uit het oog te verliezen, dat ik sinds zoovele jaren met mijne Vondelstudiën nastreef: de zedelijke, verstandelijke, artistieke, nationale ontwikkeling, de loutering en veredeling van het taalgevoel van ons dierbaar Vlaamsch volk, door het onderwijs in de letterkunde.

I.
Het Schip. Het Leven aan Boord.

Al wat bepekt, beteerd aangrijpen kan, en vatten,
En dansen op de koorde en klauteren als katten,
Zeespoken, die gezwind den steilen mast opvliegt,
En zijt in Thetis' schoot⁽¹⁾ van kindsbeen opgewiegd;
Bolkvangerdragend gild⁽²⁾ en blauwe toppershoeden,
Die koortsen haalt op 't land, en lust schept op de vloeden,
Stuurlieden, grijs van kop, die liever rijst en zinkt
In 't bedde van de zee dan in de pluimen stinkt;
Gij, schippers, die niet lang aan eenen oord kunt rusten,
En 't anker licht en werpt aan vergelegen kusten;
En al wat binnensboords van schuim en pekel zoor⁽³⁾,
Nu ommewegen zoekt, nu houdt een rechter spoor,

(1) Thetis: eene Nereide of zeegodin, vrouw van Peleas, moeder van Achilles.

(2) Bolkvangerdragend gild: Het woord Bolk had voorheen ook de beteekenis hevige regenbui of storm, verg. nog bij Molema: Hij het n' bolk vangen, van iemand, die een nat pak heeft gehaald. Bolkvanger is dus eigenlijk overkleed, waarmede men een bui opvangt verg. Zuidwester (hoed). Wdb. der Ned. Taal. III, kol. 303. Het bolkdragersgild: het gild der matrozen.

(3) Zoor: stram.

[p. 204]

 

Verzelschapt mijne reis en voorgenomen beevaart,

 

Die ik geheiligd heb den lof der nutte zeevaart...

 

Die voet zet binnensboords, ziet met verwondren aan

 

De groote en fokkemast, de zeilen, de bezaan,

 

Den boegspriet, 't galioen, spil, beting, ankers, kluizen,

 

Om vieren 't ankertouw, wanneer de baren bruischen,

 

't Gespannen boevennet⁽¹⁾, de koebrug⁽²⁾, de kombuis,

 

Waarin men spijze kookt voor 't driftig eikenhuis:

 

Verneemt de bottlerij, de kooien, gotelingen⁽³⁾,

 

Kortouwen, wijd van mond, die vesten zouden dwingen,

 

De kogels, zwaar van wicht, de kamer, die het kruit

 

Daar Cerberus⁽⁴⁾ voor beeft, in haren boezem sluit;

 

De stuurplecht, de kajuit, die buren⁽⁵⁾ bij elkander,

 

De wijde stuurmanshut; verbaast hij onder ander.

 

Stijgt neder in het ruim, en roept: o Bootsgezel!

 

Rampzalig mensch, wat 's dit? 't is 't voorburg van de hel.

 

Nieuwsgierig loopt vrij heen doorsnuffelen, o zotten!

 

Te Napels en te Room d'Italiaansche grotten:

 

Zeldzamer duikt men hier in onderzeeschen kuil.

 

Hier is de Noorder As. Hier gaat de zonne schuil.

 

Een koninklijken oogst zou deze buik verslinden.

 

De Gierigheid vertrouwt haar schatten hier den winden.

 

De koopman knaagt zijn hert op 't bedde, of bij het vier:

 

Het lichaam dat is thuis, zijn zorgen waken hier.

 

't Gezelschap dat dees Bruid en Juffer leidt ter kerken,

 

Daar banken zijn van steen en graven zonder zerken,

 

En 't koor staat onverdekt; is Koopman of Kommijs

 

En Schipper, Stuurmans maat, en Stuurman, die om prijs,

 

En winning 't roer bewaakt; Hoogbootsman Schimman,⁽⁶⁾ Gieter⁽⁷⁾,

 

Zeilmaker, Bottelier, Barbier en Busseschieter,

 

De Wachter van 't kajuit, de Putger⁽⁸⁾ de Provoost⁽⁹⁾,

(1) Boevennet: net van traliewerk, dat voorheen gespannen voor de opening van een schip geplaatst werd en bestemd was om hen, die 't schip wilden enteren of met andere slechte bedoelingen beklimmen, van boord te houden (Unger).

(2) Koebrug: naam van een dek. (Id.)

(3) Goteling: Eigenlijk, in onderscheiding van het oudste gesmede geschut, een uit ijzer of metaal, (messing) gegoten kanon (doch mettertijd, toen alle vuurmonden gegoten werden, de benaming voor eene soort van licht geschut, dat inzonderheid, zoo niet uitsluitend, op de schepen gebruikt werd.) Wdb. der Ned. Taal. V. 453.

(4) Cerberus hiet de afschuwelijke hond der Onderwereld. Volgens Hesiodus had hij vijftig koppen. De schilders en beeldhouwers stellen hem gewoonlijk met drij koppen, dikwijls met slangenharen aan hals en lijf voor. Hij bewaakte den ingang van de Hades of Onderwereld, en vleide de binnentredenden, doch wie terug wilde, greep hij vast en verslond ze. Hercules was de eenige, die hem kon overwinnen.

(5) Die buren bij elkander. ‘Buren’: Een buurpraatje houden. Oneigenlijk (zooals hier) van zaken, hetzij bij persoonsverbeelding, hetzij alleen: in elkanders nabijheid zijn.’ Wdb. der Ned. Taal. III. 1900.

(6) Schimman of Schieman: degene aan boord, die belast is met het toezicht op de tuigage van het voorschip. (Unger.)

(7) Gieter: Scheepsgieter, degene die belast is met het besproeien van het schip.

(8) Putger, kajuitjongen.

(9) Provoost, ook wel de geweldige genoemd, het hoofd der politie van het scheepsvolk.

[p. 205]

 

En 't statig aangezicht, dat zieltjes zalft en troost⁽¹⁾,

 

De Timmerman, de Kok, die voedsel schaft om leven,

 

En op gezette tijd elkeen zijn spijs te geven,

 

Bij deze komt Matroos, vaak honderd in 't getal,

 

Twee vanen krijgsvolk ook, als 't ergens gelden zal.

 

Dees leven welvernoegd, naar 't schaffen van den Kok is

 

Bij grut, bij pekelvleesch, bij slabberdaan en stokvisch,

 

Erweten, zuivel, rog: 't zeewater maakt ze graag.

 

Een Bootsman, wel gehard, en voelt geen kwade maag,

 

Gelijk ons pronkers doen, die brassen en vergasten,

 

En voor een gastgaan vaak drij dagen moeten vasten.

 

Vermits ter wereld ook bestaan moet alle ding

 

Bij wetten, bij gezag, bij tucht en ordening,

 

Zoo heeft men zulks in acht: men eert er goede zeden,

 

Men predikt er het woord⁽²⁾ men oefent er gebeden,

 

Men spant er heilgen raad, het vierschaar eischt zijn recht,

 

Men straft er dieverij, twist, vloeken en gevecht,

 

Met dag⁽³⁾, met vangenis, kielhalen⁽⁴⁾, boeien, slagen,

 

En temt ze, die op 't land geen weelde kunnen dragen.

 

Men smetst er viermaal daags. Zes leidgen een bak⁽⁵⁾,

 

Elk nuttigt zijn rantsoen, zijn kooi en ongemak.

 

Eenieder staat zijn wacht. Men meet den tijd bij glazen,

 

Die schandig wordt verkwist van roekelooze dwazen.

Dikwijls worden de woorden van Gerard Brandt aangehaald:

‘Om van elke stof en zaak de rechte spreekwijze te vinden, onderzoekt Vondel bij allerlei slag van menschen wat duitsche woorden elk omtrent zijn werk, hanteering en kunst gebruikte. De landluiden ondervraagde hij omtrent den landbouw, en hoe ze 't geen daartoe behoorde, noemden en uitdrukten. Omtrent den huisbouw, op gelijke wijze de timmerluiden en metselaars; omtrent de scheepvaart en 't scheepstuig de zeeluiden. ‘Wat de zeeluiden betreft’, voegt Nicolaas Beets hierbij: ‘Zijrie treurspelen lezende zou men wel eens op de gedachte kunnen komen, dat hij ze wat te veel geraadpleegd, en hier en daar misbruik van de verkregene kennis gemaakt heeft’⁽⁶⁾.

(1) En 't statig aangezicht: de ziekenverpleger.

(2) Men predikt er het woord: Gods woord

(3) Met dag: met een end touw.

(4) Kielhalen: ‘Eene scheepstraf, wanneer de misdadiger, door middel van een touw, welks einde aan de groote ra vastgemaakt is, onder het schip doorgehaald wordt.’ Groot Nederduitsch Taalkundig Woordenboek door P. Weiland. 295.

(5) Men smetst (smult) er viermaal daags. Dat kan er door; zoo doen onze Kempenaars nog.
Zes ledigen een bak. Dat is weinig aristokratisch.

(6) Over de Beteekenis der Ongeletterden voor de Letterkunde. - Aanteekeningen.

II.
De Zeestorm.

De Zeestorm is evenals Het Schip Het Leven aan Boord aan Vondels gedicht Het Lof der Zeevaart ontleend, dat aan Laurens Reael, ‘Voordezen Oppervoogd en eenigen Beheer-

[p. 206]

scher van Oost=Indien, werd opgedragen. Het verscheen in 1623. De dichter was dus zes en dertig jaar oud. Hij was in het krachtigste van den mannelijken leeftijd. Toch was het er ver af dat hij dan zijne heerlijkste werken schreef.

‘Wanneer deed hij dit? In de weelderigheid van jeugdige jaren? In de volle mannelijkheid van den middelbaren leeftijd? Neen, maar veeleer in den afgaanden leeftijd, het toppunt reeds voorbij; en vooral in dien hoogen ouderdom, dien wij niet, ‘ten zij dan dat wij zeer sterk zijn’, bereiken. De helft en schoonste helft is het werk van een grijsaard tusschen de zevenenzestig en tachtig jaren. Ook met de wintersneeuw op de dunnende haren stonden dat machtig hoofd de rijkste verbeelding en een onuitputtelijke schat van gedachten en vormen ten dienste⁽¹⁾.

't Is niet het minste wat ons jegens den grooten Vondel met ontzag vervult.

De Zeestorm is een overheerlijk tafereel. De dichter geeft hier de treffendste bewijzen van zijne wonder verbeeldingsvermogen en van zijn ongeëvenaard, stout vernuft. Men ziet waarlijk de beelden, men hoort het gehuil en 't gekerm der schipbreukelingen, en het geraas van het orkaan. 't Is eene schilderij van een onzer groote Vlaamsche meesters⁽²⁾.

(1) Vondels Reizangen. Verscheidenheden meest op letterkundig Gebied door Nicolaas Beets, II. 104.

(2) Het Lof der Zeevaart.

III.
Op het Verongelukken van Doctor Roscius.

‘Antoni Roscius, geb. te Hoorn in 1594, was geneesheer en terzelfder tijd predikant bij de Waterlanders. Met zijne vrouw over 't ijs naar Amsterdam gaande, zakten zij er door. Ofschoon zij gered werden, stierven zij kort daarna⁽³⁾.’

Waarschijnlijk behoorden beiden tot Vondels vrienden. De dichter vervaardigde, ter gelegenheid van dezen dramatischen dood, het volgende sonnet. Men weet, dat een groot getal zijner werken gelegenheidsgedichten zijn. Op onzen tijd, dat het dichtvak fel in de mode is, en daar zooveel onbeduidends in verschijnt, mag de aandacht wel op dit heerlijk gedicht gevestigd worden; mijn onvergetelijke vriend Victor De La Montagne, zelf een onzer beste dichters, verklaarde mij meer dan eens, dat hij Vondels gedicht voor het schoonste sonnet hield, dat in onze taal werd geschreven. 't Is inderdaad een meesterstuk van aangrijpend gevoel.

(3) De Werken van J.V.d. Vondel. 1621-1625: blz. 91.

[p. 207]

 

Zijn Bruid t' omhelzen in een beemd bezaaid met rozen,

 

Of op het zachte dons is geen bewijs van trouw;

 

Maar springende in een meer, daar 't water stremt van kou,

 

En op de lippen vriest, zich te verroekeloozen⁽¹⁾

 

Dat 's van twee uitersten het uiterste gekozen,

 

Gelijk mijn Roscius, beklemd van druk en rouw,

 

In d'armen houdt gevat zijn vrucht⁽²⁾ en waarde vrouw,

 

En gloeit van liefde, daar 't al kil is, en bevrozen.

 

Zij zuchtte: ‘Och lief, ik zwijm, ik sterf, ik ga te grond’.

 

Hij sprak: ‘Schep moed, mijn troost’, en ving in zijnen mond

 

Haar adem en haar ziel. Zij hemelde⁽³⁾ op haar lippen.

 

Hij volgt haar bleeke schim naar 't zalig paradijs.

 

Vraagt iemand u naar trouw, zoo zeg: ‘zij vroos tot ijs,

 

En smolt aan geest, en hij ging met haar adem glippen’.

(1) De Werken van J.V.d. Vondel. 1621-1625: blz. 91.

(2) ‘Zijn vrucht staat in alle uitgaven; toch kan het een zetfout wezen voor zijn vracht; anders zou er uit afgeleid moeten worden, dat zijn vrouw in zwangerschap verkeerde, omdat noch van 't verdrinken, noch van 't redden van een kind iets gemeld wordt.’ Unger. Ik geloof niet, dat Vondel het al te prozaïsch woord vracht gebruikt heeft; het taal- en artistiek gevoel des dichters was te fijn ontwikkeld, om hier zulke valsche noot aan te slaan. Zou hij wellicht: mijn vreugd (vreught) niet geschreven hebben? 't Is slechts eene gissing.

(3) Zij hemelde. zij steeg ten hemel. De uitdrukking ligt in mijne streek in den volksmond. ‘'t mensch lijdt te schrikkelijk; 't ware gelukkig dat zij hemelde.

IV.
Op de dood van Jonkvrouw Machteld van Kampen.

De dichter Konstantijn Huygens vroeg de schoone Jonkvrouw Machteld van Kampen ten huwelijk; doch werd afgewezen. De Jonkvrouw stierf in 1624.

Het lieve gedichtje, dat Vondel te dezer gelegenheid vervaardigde, en gelijk hij er talrijke schreef, deel ik mede als een staal van deze zijde van zijn wonder genie.

De Mei, veraard en linksch, die trof ons maagdepuik,
O Machteld, toen zij u benijdde 't jeugdig blozen.
Een andre bloem verwelkt, gesneden van haar struik;
Maar blanke lelie ook in 't midden van de rozen,
Men u, op flauwen steel, zag flauwen en bezwijmen,
Die waart des vrijers wensch, der oudren zoete hoop.
Uw geest gebluscht is, en de fakkel van uw Hijmen.
't Is kostlijk, dat om goud noch tranen is te koop.

V.
De moord van Agamemnon en Kassandra.

Agamemnon, Koning van Mykene, was een der Grieksche hoofdhelden bij het beleg van Troje. Na den val van deze stad kwam hij, niet zonder met felle tegenwinden te hebben gewor-

[p. 208]

steld, te Argos, de hoofdstad van zijn rijk, terug. Bij het verdeelen van den buit was hem Kassandra, de dochter van Priam, Koning van Troje, ten deel gevallen. Hij voerde haar als zijne slavin en geliefde mede naar Argos. Kassandra had van Apollo de gave der voorzegging gekregen; doch op haar rustte de vloek, dat al hare waarschuwingen, o.a. wat het houten paard van Ulysses betrof, in den wind geslagen werden.

Agamemnon had ook als deel in den oorlogsbuit, het gouden tafelservies van Assaracus, den vader van Eschines en grootvader van Eneas, den held van Virgilius' wereldberoemd epos.

De echtgenoote van Agamemnon was Klytemnestra, de dochter van Koning Tyndarus en van Leda, en de tweelingszuster van Helena. Zij schonk hem twee dochters, Iphegenia en Elektra, en eenen zoon Orestes. Bij zijn vertrek naar Troje had Agamemnon Aegisthos als beschermer van zijne vrouw en kinderen aangesteld. Klytemnestra pleegde met hem overspel.

Geholpen door Aegisthos, vermoordde zij Agamemnon bij zijne terugkomst. Volgens Homerus had de moord op een feestmaal plaats, volgens de Tragiekers in het bad. Vondel volgt den grooten Griekschen dichter.

Klytemnestra heerschte daarop met Aegisthos over Mykene, tot Orestes, man geworden, zijne moeder vermoordde.

De beeldende kunstenaars en dichters der Oudheid, zoowel als der nieuwere tijden, hebben deze zoo dramatische stof herhaalde malen in hunne scheppingen verwerkt.

Meer dan eens werd de nauwe verwantschap tusschen Vondel en Rubens opgemerkt, en inderdaad deze verwantschap is in het oog vallend. Dezelfde weelderige, Antwerpsche kleur, dezelfde zin voor dramatische moordtooneelen. Zelf mannen van den vrede, vijanden van allen twist, voorstanders van alle wettelijk gezag, haters van den oorlog, opgaande in hunne artistieke beschouwingen, gelukkig in de afzondering van hun atelier, hunne werkkamer, den vrede boven alles liefhebbend, waren de krijgs- en moordtooneelen de geliefkoosde onderwerpen van den dichter en van den schilder. Vondel voerde Lucifer in strijd tegen de Godheid op. Rubens' Val der booze engelen is een zijner meest dramatische meesterstukken; beiden behandelden den moord der Onnoozele kinderen; de krijgs- en moordtooneelen van de twee groote kunstenaars zijn ontelbaar; de schepping daarvan verschafte hun de verhevenste, heldhaftigste vreugde. Zeker, deze werken zijn het uitvloeisel van het temperament, van de artistieke opvatting van den schilder en den dichter; doch dat deze gemoedsaard, deze kunstopvatting gevoed werd door de eeuw van gruwelen, waarin zij leefden, door den dampkring, welke hen omgaf, kan kwalijk worden betwist.

[p. 209]

Voor alwie den moord van Agamemnon en Kassandra leest, rijst een daaraan gelijkend tafereel van Rubens op. De duivelsche list, de dolle razernij van het helsche wijf, de beestige zucht naar bloed, de wreedheid, de vindingrijkheid in het booze, die in de details doorstraalt: het aangrijpend realismus en de wondere dramatische kracht maken van dezen moord een echt Rubeniaansch tafereel. Men woont het bij, men is van de akelige misdaad getuige, men hoort het gehuil, men is in de beweging mede gesleept; men schrikt en ijst; doch men smaakt het zuiverste artistiek, poëtisch genot.

Vondel en Rubens zijn tweelingbroeders, de grootste vertegenwoordigers van den Vlaamschen kunstgeest, de zuiverste glorie van hun volk.

'k Zie Klytemnestre alree, geveinsdelijk en blij,
Onthalen haar gemaal; en Argos' burgerij,
Haar vorst met ware vreugd begroeten en ontvangen.
De lucht geslagen wordt met fluiten en gezangen.
De kerken gaan ter feest. De koninklijke zaal
Wordt statig toegerust met overdaad van praal.
Banketten recht men aan, hoedanig vóór hun tranen⁽¹⁾
De jongste maaltijd was der blijde Phrygianen.
Het tafelbedde blinkt van 't Iliasche paars⁽²⁾,
En 's purpers glans vermeert bij toorts en wassekaars.
't Goud van Assaracus verzwelgt de Grieksche wijnen,
En godenlekkernij. De koppen⁽³⁾ vol robijnen
Het sterfelijk gezicht en d'oogen scheemren doen.
't Goud recht er wildbraad aan en Pauw en kallekoen⁽⁴⁾.

(1) Hoedanig vóór hun tranen enz.: hoe, vóór Trojes val, de laatste maaltijd der blijde Phrygianen (Trojanen) was.

(2) Het tafelbedde.: Soort van rustbank, waarop de kussens in paarse kleur, de ondergang van Troje, (Ilium) geborduurd was.

(3) Koppen: roemers, coupes.

(4) Pauw: ‘De burgemeester Reinier Pauw hield dat deze woorden op hem sloegen, te meer omdat het woord Paeu met een groote P. was gezet’. (Unger. De Werken van Vondel. 1621-1625; blz. 233. 't Is niet onmogelijk: ‘De Pensionaris Adriaan Pauw, was de zoon van den Burgemeester Renier Pauw, die als rechter over Oldenbarneveldt had gezeten. De Pensionaris wilde Vondel om zijn treurspel Palamedes naar den Haag zenden; en dit hadde den dichter waarschijnlijk zijnen hals gekost. 't Is dus te denken, dat hij hier aan Paeu eene veeg heeft willen geven.
Kalkoen, kallekoen, is met geene groote aanvangsletter gezet, maar ik denk, dat, indien Vondel het woord Pauw met opzet gebruikt heeft, dit met kalkoen insgelijks het geval is. Kalkoen was de predikant Jacob Trigland, en dezen haatte Vondel al zoozeer als een der Paeus. De dichter heette Trigland Haan Kalkoen, naar zijn hoogrood aangezicht, ‘die, volgens zijne tegenstrevers en vijanden een volslagen dronkaard’ was. Vondel dichtte een paar bijtende schimpdichtjes op ‘Haan Kalkoen’, waarin het o.a. heet: ‘Kalkoentje is wat rood van vel, en zuiver geus, omdat de Rijnsche muskadel, met al het zuiver nat van 't Heidelbergsche vat, trekt in zijn neus.’ Zou men daarin den dichter van het moordtooneel erkennen? Toch blijf ik er bij dat Vondel een pijltje op Pauw en Haan Kalkoen heeft afgeschoten.

[p. 210]

 

Hij zelf ligt hoog en prat⁽¹⁾ en munt door zijn sieraden

 

Voor andren uit, met bonte en spikklige gewaden,

 

En draagt aan 't lijf de pracht en kleeding van Priaam.

 

Zijn eegemaal bezweert hem bij 's verwinnaars naam,

 

Dat hij 't versiersel toch zijns vijands af wil leggen,

 

Voor beetre wisseling; licht is hij te gezeggen,

 

Om 't handwerk⁽²⁾ aan te doen der lieve bedgenoot:

 

Onkundig van 't gevaar der korts aanstaande dood.

 

Verschrikt noch siddert niet. Een balling om zal brengen

 

Den vorst der koningen: een overspeler⁽³⁾ plengen

 

En spillen 't bloed eens mans. Zijn slachting zal geschien.

 

Het jongste dischgerecht zijn heer zal bloeden zien:

 

Het roode vocht⁽⁴⁾ den wijn bespatten; 's konings leven

 

Van Argos' koningin ter neerlaag⁽⁵⁾ wordt gegeven.

 

Het aangetogen kleed, dat weigert en ontzeit

 

Zijne handen doorgang: dies hij zwoegt en arrebeidt,

 

En lucht zoekt: maar vergeefs. De schoten, ruim van vouwen,

 

En zonder opening, zijn hoofd besloten houwen.

 

De sufferd gansch verwijfd,⁽⁶⁾ hem in de lenden steekt:

 

Maar, overmids de moed in 't kwetsen hem ontbreekt,

 

Het mes ten halve keert. De vorst begint te worstlen:

 

En als in 't wilde woud, het boschzwijn ruig van borstlen,

 

Gegrepen van het net, nochtans t' ontvlieden tracht,

 

En alszins uitkomst zoekt, en woedt met domme kracht,

 

Gansch ijdel en vergeefs: vermits het vol verschrikken,

 

Door 't woelen enger maakt de looze jagerstrikken,

 

Zoo woelt en tracht hij ook bedompeld om het valsch,

 

En blindgeweven kleed te werpen om den hals;

 

En in den wijden schoot en plooien ingewikkeld,

 

Alom zijn vijand zoekt, angstvallig, aangeprikkeld.

 

De dochter van Tyndaar⁽⁷⁾ al woênde en razend straks

 

Verzelt den gruwelmoord, gewapend met een aks;

 

En als men aan 't autaar, op plechtige offerfeesten

 

Vóór 't slachten met de bijl eerst merkt den nek der beesten,

 

En stieren,⁽⁸⁾ alzoo mikt ze, en wikt haar felle vuist,

 

Dan ginder, dan weer hier, en neemt het wis en juist.

 

Hij ligt er toe, de schelm: weg heeft hij 't. 't Is geklonken⁽⁹⁾

(1) Hij zelf ligt hoog en prat: De Grieken lagen aan tafel. De voornaamsten bekleedden de hoogste plaats.

(2) Het handwerk: het gewaad door Klytemnestra vervaardigd.

(3) Een balling, een overspeler: t.w. Aegisthos.

(4) Het roode vocht: het bloed.

(5) Neerlaag: De daad van iemand om het leven brengen. Thans verouderd. In andere gevallen, inzonderheid als gelijkstaande met: doodsslag; manslag. Wdb. der Ned. Taal. IX. 1735.

(6) De sufferd, gansch verwijfd: Aegisthos: Het woord verwijfd ligt in mijne streek in den volksmond. Spottend zegt men van iemand, over wien zijn wijf gansch meester is: hij is verwijfd.

(7) De dochter van Tyndaar: Klytemnestra.

(8) Beesten en stieren: Beest: van vee, en dan inzonderheid van koeien; ook zonder eenige verdere aanduiding wordt in vele gewesten, ook in Vlaanderen, onder een beest verstaan een koebeest. Wdb. der Ned. Taal. II¹ 1333.
Stieren staat dus tegenover beesten.

(9) Den schelm, weg heeft hij 't. 't Is geklonken: Echte volksuitdrukking. Hij is juist getroffen. 't Is met hem gedaan, afgeloopen.

[p. 211]

 

Met dezen dwingeland, wiens wreedheid heeft gedronken

 

't Neptuniaansche bloed zoo gretig en zoo helsch.

 

't Hoofd, kwalijk afgehakt, hangt aan een lapken vels.

 

Hier vloeit het schuimend rood: daar grijnzen mond en oogen.

 

Kassandra, vol van God, ter zaal komt ingevlogen:

 

En met haar rozenhoed den lijke d'uiterste eer

 

Bewijst, en kranst den romp. Zij⁽¹⁾ gaat ze fluks te keer

 

Met d'akse, warm van bloed, en dekt den zieleloozen

 

Met zijn geroofden buit, die, vallende, de rozen

 

En frissche bloemen krenkt, en verft den marmervloer.

 

‘Lig’, roept de moorderes, ‘lig daar, o Koningshoer⁽²⁾,

 

O schandvlek van mijn bed, o kanker van goe zeden,

 

Dat hebt gij⁽³⁾ voor uw lang gepleegde vuiligheden!

 

Het daadlijk juichend hof⁽⁴⁾ en vroolijke paleis

 

Geeft nu een naren galm, en is vol moordgeschrei⁽⁵⁾.

(1) Zij: Klytemnestra gaat fluks tegen Kassandra in.

(2) Koningshoer: Kassandra, de hoer van Koning Agamemnon, Klytemnestra's echtgenoot. De uitdrukking, in den mond der in woede ontstoken vrouw, der moordende Furie, is heerlijk om hare platheid en gemeenheid.

(3) Dat hebt gij. Vondel schrijft: Dat hebdy: Weer een echte volksuitdrukking.

(4) Het daadlijk juichend hof: Het hof dat zooeven nog in volle feestvreugde was.

(5) Palamedes. V^e bedrijf.

VI.

In mijne verhandeling Vondel Gelegenheidsdichter ter plechtige vergadering der Koninklijke Vlaamsche Academie van het jaar 1905 voorgelezen, sprak ik reeds over Inwijding der Doorluchtige School t'Amsterdam. Aan den Heer Herman Van de Pol. Raad en Schepen derzelfde Stede. Toch vraag ik de toelating op deze lezing terug te komen; niet alleen wordt het onderwijs er op prachtige wijze in verheerlijkt; maar uit deze verheerlijking ontstaat de wonderste poëzie, een onderwerp, dat mij even dierbaar is, zoowel wat het hooger onderwijs, wat hier het geval is, als het volksonderricht betreft. Dan, de inhoud van het gedicht is ons niet alleen welkom, ook de machtige adem die er van uitgaat, de heerlijke poëzie, en de luister der taal; maar ook de beide personages, de dichter en de magistraat, aan wien het gedicht is opgedragen. Vondel, was vijf en veertig jaar; hij heeft nog de helft van zijnen leeftijd niet bereikt. Nooit komt zijn beeld ons sympathieker vóór, dan wanneer wij hem met zulke geestdrift den lof van het onderwijs hooren maken. En Herman Van de Pol! Deze was in 1559 geboren, en dus drij en zeventig jaar oud⁽⁶⁾. Het tot standkomen der School had op vele moeilijkheden gestoo-

(6) Stierf in 1645 op zes en tachtig jarigen ouderdom. Vondel wijdde hem talrijke gedichten.

[p. 212]

ten; het was vooral aan de krachtdadigheid en voortvarendheid van Schepen Van de Pol te danken, dat tot het oprichten van het onderwijsgesticht besloten werd. Door het optreden van Van de Pol, werd onze dichter, tijdens de Palamedeszaak te Amsterdam, en niet in den Haag gevonnist. Van de Pol was een dier Koninklijke Gemeentemagistraten uit Hollands gulden tijd, éven onafhankelijk, stug zelfs tegenover de grooten als tegenover de geringen, met een verheven besef hunner waardigheid, en toch ‘gelijk Vondel getuigde: ‘Gemeenzaam, elk ten dienst, eenieder even na’⁽¹⁾; daarbij een werker: ‘En wie zijn ambt verzuimt, hij slaat zijn uren ga’⁽²⁾. Zij leven, die mannen, op Rembrandts paneelen; Van de Pol is een echte Rembrandtfiguur. De schoolplechtigheid maakt den grijzen magistraat opnieuw jong. Aan den ongewonen zwier der verzen bemerkt men, dat het feest den dichter niet weinig gelukkig maakt. 't Gedicht verdient eene eereplaats tusschen Vondels meesterstukken.

De aanhef luidt:

‘Oprechte Pol, de hemel heeft gespaard
Uw rimplig voorhoofd en besneeuwden baard,
En staatsietabberd, die stads Recht bewaart,

Om nog te tuigen,

Met u, in 't ander leven, vrij van leed;
Hoe gij de bloem der jeugd te min besteedt⁽³⁾,
De zuivre borst van heilige Angeneet⁽⁴⁾

Met lust zaagt zuigen.

O vrome vader, glorie van mijn luit,
Uw stemme steef dit loflijk raadsbesluit,
Nu veegt ge nog van vreugd een kreuksken uit,

En wordt herboren;

Gelijk somtijds de gure winter plag
t' Ontluiken met een zomerzonnelach,
En 't hart ontdooien op een zoeten dag,

Als 't was bevroren.

Mijn zwaneschacht, mijn trekkebeksken drinkt
Zich dronken in onsterfelijken inkt.
Ons wapenkroon veel heerelijker blinkt

Op d'eer der feesten.

De Wijsheid zet men op den hoogsten trap,
Beschonken met den glans der burgerschap,
En toegejuicht met vroolijk handgeklap

Van brave geesten.

(1) De Bruiloft van J. Van de Pol en V. Van Germeo.

(2) Id.

(3) Te min besteedt: bij eene min, minnemoeder. Eene vrouw, die zich met moederlijke zorg voor een klein kind belast, t.w. die het zoogt (of ook wel bakert); gewoonlijk dus: zoogster: Wdb. der Ned. Taal. IX. 779.

(4) Angeneet: Het schoolgebouw diende vroeger tot bidplaats aan de heilige Agnes toegewijd.

[p. 213]

VII.

Op twee gelegenheidsgedichten vestig ik nog de aandacht.

Vertroosting aan Geeraard Vossius, Kanunnik te Kantelberg, over zijn zoon Dionijs, is prachtig in den vollen zin des woords. De verzen:

Men klaagt, indien de kiele strandt,
Maar niet, wanneer ze, rijk gelaan,
Uit den verbolgen Oceaan,
In een behouden haven landt.
Men klaagt, indien de balsem stort,
Om 't spillen van den duren reuk;
Maar niet, zoo 't glas bekomt een breuk,
Als 't edel nat geborgen wordt.
Hij schut vergeefs zich zelven moe,
Wie schutten wil den sterken vliet,
Die van een steile rotse schiet,
Naar haren ruimen boezem toe.
De dood die spaart noch zoete jeugd,
Noch gemelijken ouderdom,
Zij maakt den mond des reedners stom,
En ziet geleerdheid aan noch deugd.

VIII.

De arme weeskinderen der zoogenaamde Waalsche Gemeente te Amsterdam konden niet in het Burgerweeshuis geplaatst worden, omdat de ouders geene poorters der stad geweest waren. Men verkoos dus een oproep te doen op de liefdadigheid der bevolking, ten einde door vrijwillige bijdragen een toevluchtshuis voor de arme weeskinderen tot stand te brengen. Vondel schreef te dier gelegenheid het volgende gedicht, dat een pereltje van poëzie is, en tevens een treffend getuigenis van het medelijdend, warmkloppend hart van den grooten dichter. Het werd ‘fraai door Nachtegael met het penseel geschreven, en hangt nog te prijk in een der kamers van het gebouw op de Vijzelmarkt⁽¹⁾.’

Och laat uw mededoogen stralen
Op dees van elk vergeten schaar,
Op 't arme Weeshuis van de Walen,
Wiens last nog aangroeit jaar op jaar,

(1) De Werken van J. Van den Vondel uitgegeven door M^r J. Van Lennep. Herzien en bijgewerkt door J.H.W. Unger. 1630-1633; blz. 133.

[p. 214]

 

Wanneer 't ontvangt met open armen,

 

Die arm zijn zonder hunne schuld,

 

De Weeskens, die om nooddruft kermen,

 

En voedt hen op met groot geduld

 

In tucht en eerelijke zeden.

 

Wie ziet ze zonder schreien aan?

 

Heeft Christus arm voor ons geleden,

 

Wie kan voorbij dees kribben gaan,

 

En stallen, zonder met den Wijzen

 

Te offeren een luttel goud,

 

Om 't naakt en hongrig kind te spijzen,

 

Dat in dit Bethlehem verkoudt?

 

Ei, zorgt niet⁽¹⁾ dat uwe schatten mindren,

 

Die gij aan God op woeker geeft,

 

Door vreemde en ouderlooze kindren.

 

Gedenkt, dat God, hun vader leeft,

 

Die in uw weldaad wordt geprezen,

 

En 't goed, dat nimmer zal vergaan.

 

De zuivre Godsdienst is den Weezen

 

In hun ellende bij te staan.

_⋆⋆_⋆

Over Vondels meesterstukken spreken, zonder van zijn Lucifer te gewagen, valt hard. De Luciferfiguur, gelijk de Aartsengel in het treurspel van dien naam, in Adam in Ballingschap en in Joannes de Boetgezant, wordt voorgesteld, is voor mij een der stoutste scheppingen van de Wereldkunst. Ik heb eene bijzondere verhandeling aan het Karakter van Lucifer gewijd; ik mag er niet aan denken daar heden op terug te komen, hoezeer mijne vingers er naar jooken. Ik bepaal mij dus te zeggen, dat waren deze werken in eene wereldtaal geschreven, het door niemand zou geloochend worden, dat door het scheppen en uitwerken van deze figuur, het winkeliertje uit de Warmoesstraat zich in de rij der grootste geesten heeft geplaatst, waarop de Wereldliteratuur trotsch is. Thans zijn wij dubbel trotsch op hem; hij is een der onzen, hij is de eer en de roem van ons volk, van onzen stam.

(1) Zorgt niet: weest niet bezorgd.

IX

Nog een diamant uit Vondels kroon.

Noah dreigt het zondige menschdom met de verschrikkelijkste straffen: Een ijselijke watersnood zal over de aarde komen.

De torens storten in, geplet aan gruis en mortel,
Daar drijven duizenden van dooden, dieren, vee,
En drenkelingen hene, in 't ronde, in 't lang en bree,
De hoofdgebouwen en de daken, hoven, huizen.

[p. 215]

 

Hier geldt geen wederstand van dammen, dijken, sluizen.

 

De moeder poogt haar vrucht, de vader zijnen zoon

 

Te redden, och te spa. Men hoort al eenen toon

 

Van jammeren, gespreid op 't zwalpen van de wateren.

 

Nu zwijgt de bruiloftsgalm. Dat juichen, lachen, schateren

 

Wordt snel misschapen in een ijselijk gekarm.

 

De bruid, verdronken, sterft in 's bruigoms moeden arm⁽¹⁾.

Wat overblijft ‘een drom van doodsche schimmen’, klautert hijgend op 't gebergte om zich te redden, maar te vergeefs: de ‘grimmige Oceaan, gedreven van de wraak’ blijft zwellen; aldus verzinkt alles wat op den aardbodem leeft.

Dan verschijnt Urania, de ‘Grootvorstin van het Oosten’, de boelin van Achiman, den Grootvorst, de zondares, die er vooral toe bijgedragen heeft, om Gods straf over de aarde te doen nederdalen. Zij zet hare Joffers aan te ‘zingen en te dansen, de bruiloftsplaag te trotsen’ om aldus den indruk van Noah's waarschuwingen en bedreigingen te vernietigen. Deze Joffers, eene soort Bachanten, dol van wellust, voeren in bandeloozen overmoed een rondedans uit, terwijl zij het Zwanelied zingen, hetwelk Nicolaas Beets ‘een te gelijk verschrikkelijk en meesleepend lied noemt, hetwelk de dichter van Lorelei, zoo hij het gekend had, aan den ouden Vondel hadde benijd’⁽²⁾.

Het tafereel van dit balletkorps, gansch heidensch van opvatting, is eilaas, al te modern; men ziet de weerga ervan op onze groote schouwburgen, behalve, dat de dans door zulke wondere poëzie bij Vondel begeleid wordt.

De man, die Noah schreef, was ten volle tachtig jaar oud.

Aan het Zwanelied⁽³⁾ is voor mij eene dierbare herinnering aan mijn beroemden vriend Peter Benoit verbonden. In het jaar 1887 werd het derde eeuwfeest van Vondels geboorte te Antwerpen plechtig gevierd. Ik was secretaris der Commissie. Er werd beslist, dat Benoit, Blockx en Wambach een lied van den dichter zouden componeeren. Blockx en Wambach zetten een zijner Harpzangen op muziek. Ik bracht het Zwanelied bij den Meester, en las het hem voor. Twee dagen later zegde hij mij: ‘Dit lied is niet geschikt om op muziek gezet te worden, omdat het zelf zingt, omdat het volledig is door zich zelf. De tekst moet den toondichter ruimte geven; dit doet Vondels gedicht niet. De taal der zangteksten is, over het algemeen, op verrena zoo goed niet in staat om het gevoel met al zijne schakeeringen uit te drukken als de muziek.’ Benoit haalde dan eene spreuk aan van een Italiaanschen schrijver, wiens naam ik ver-

(1) Noah of Ondergang der Eerste Wereld. Treurspel. Het derde bedrijf.

(2) Verscheidenheden meest op letterkundig Gebied. II, 105.

(3) Het Zwanelied is gelukkiglijk al te goed bekend, opdat ik er hier den tekst van mededeele.

[p. 216]

geten ben, en die luidde: ‘De taal is het snelschrift der gedachte; de muziek is de taal van het gevoel.’ ‘De toondichter’, ging de Vlaamsche Meester voort, ‘omlijnt, kleurt en volledigt den tekst naar eigen opvatting. Dit wil niet zeggen, dat deze tekst alle letterkundige waarde mag of zelfs moet missen; verre van daar: hij moet de gedachten, toestanden en gevoelens aanduiden en den toondichter, die er zijne melodieën omheen laat spoelen, toelaten die te versterken, te verduidelijken en meer te doen inwerken. Niet vele dichters zijn daartoe in staat; het is daarbij eene tamelijk ondankbare taak, aangezien de dichter van den tekst noodzakelijk de ondergeschikte van den toondichter moet blijven. Het gevoel is echter in Vondels gedicht zoo volledig, zoo kleurig, zoo bepaald uitgedrukt, de kadans is zoo juist, zoo schoon, dat de toondichter, die het zou wagen, daar de hand aan te slaan, in zijnen strijd met Vondel, onvermijdelijk zou bezwijken.

De Rei der Joffers is een muzikaal meesterstuk. Zoo denk ik er over.’

Weinig tijd na dit gesprek las ik in Musiker-Biographien. Zweiter Band. Beethoven von Ludwig Nohl: ‘Zoo mocht in Beethoven het vroegere voornemen weder opkomen. Hij wilde toen ook Willem Tell op muziek zetten. Wij halen daarbij een bemerkenswaardig woord van hem aan: ‘Schillers gedichten zijn voor de muziek buitengewoon moeilijk; de toondichter moet zich ver boven den dichter weten te verheffen. Wie kan dat bij Schiller?’