Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1923

[p. 190]

Fransch-Vlaandersche Rederijkerskunst in de 18^de eeuw,
door Dr. M. Sabbe, werkend lid.

I.
Een onuitgegeven Handschrift.

Hoe het bij het begin der 18^de eeuw met de Vlaamsche rederijkers gesteld was, konden wij met sprekende bijzonderheden aantoonen in onze verhandeling over Het Leven en de Werken van Michiel de Swaen⁽¹⁾, vooral in het tweede hoofdstuk, waar, naar aanleiding van den prijskamp in 1700 door De drie Santinnen te Brugge uitgeschreven, en den potsierlijken pennestrijd tusschen de Kamers van Brugge en Duinkerke, die daarop volgde, een beeld kon gegeven worden van de bedrijvigheid en de opvattingen van de Vlaamsche ‘voedsterlingen der Muzen’.

Vooral de Swaen's eigen oordeel was in dezen belangwekkend. Hij die ver boven het lage peil zijner rederijkende tijdgenooten verheven was, gaf ons een juist critisch oordeel over al hun verkeerde hebbelijkheden en hun verouderde sleurbegrippen over poezie.

Dank zij een handschrift⁽²⁾, bewaard in het Museum Plantin-Moretus, zijn wij thans in staat om dit beeld in zekeren zin te volledigen.

(1) Brussel, Hayez, Leuvensche straat, 112; 1905.

(2) M. 98 - Handschrift 24 c h. en 17 c b., begint met blz. 15 en gaat tot blz. 201 Daar het laatste gedicht onvolledig is, blijkt het dat er vroeger een grooter aantal blz. in was. Verder ontbreken nog de blz van 19 tot 23 en van 27 tot 33 Van de blz 64 tot 72 is het bovenste gedeelte afgescheurd. Het hs werd door het Museumbestuur aangekocht in 1915 uit de nalatenschap van Konstantijn Simillion, te Antwerpen. - In de Bibliographie des Flamands de France (Annales du Comité Flamand de France, I, 1853, blz 261) is er onder N^r 9 sprake van een handschrift, dat veel overeenkomst met het onze vertoonde Het had ook een in 4^o formaat, doch met 217 blz, waarvan de 8 eerste ontbraken Het bevatte gedichten van dezelfde rederijkers, die in ons hs vertegenwoordigd zijn: 23 van Baey, 8 van Verbrugge, 10 van De Badts, 1 van Steven en 1 van De Beaurepaire. Het was destijds eigendom van de heer Leconte, te Belle. Is dit ons handschrift, thans wellicht wat meer gehavend, of is het er wellicht een copij van?

[p. 191]

Dit handschrift bevat de copij van een aantal gedichten van Fransch-Vlaandersche rederijkers uit de 18^de eeuw: 22 van J.-J. Baey⁽¹⁾, 6 van Martin-J. Verbrugge⁽²⁾, en 1 van P.-A. De Beaurepaire, ‘gerymt als hy 16 jaeren oudt was’. Deze drie rederijkers waren Bellenaars en leden van de aldaar gevestigde Kamer De Spaderijken⁽³⁾. Het handschrift bevat verder 6 gedichten van P.-J. De Badts, van Steenvoorde⁽⁴⁾, en 1 van Andries Steven, schoolmeester te Cassel⁽⁵⁾, den te zijner tijde gevierden auteur van den Nicuwen Nederlandschen Voorschriftenboek.

Die heele verzameling gladde verzen in opgeschroefde taal, vaak overladen met mythologische stukadoorsversieringen, kan bezwaarlijk een verrijking van onze letterkunde heeten. De onderwerpen zijn over het algemeen onbelangrijk. Wij voelen thans nog bitter weinig voor een Verklaeringe van eenige Fabelen uit Ovidius Naso, een t' Saemenspraeke tot onderzoek van 't begin der heidensche godheden, of een Rijmwerk vertoonende de gesteltenisse hoe men Saturnus schildert. Al even onverschillig blijven wij voor de didactische moralisatie van een t' Saemenspraeke verbeeldende de korte genugten des weirelds, een Zededigt op de Logentaal, een Op het Kwaed Gezelschap, een op het Berispen der Kinderen, over de Gierigheid, het Kwade Voorbeeld, de Ongehoorzaemheid der Kinderen tot hunne Ouders, de Gruwelijkheid van den Agterklap, de Bestraffinge van 't Lacchen met het geene dat kwaelyk gaet, het Zweiren, de Afgunstigheid of de Schaedelykheid van d' Eigen-Liefde. Buiten deze zedelijke leerdichten zijn het godsdienstige leerdichten, al even onpoetisch, over d'Eerbiedigheid die Eenen Christen schuldig is aan het Heilig Sacrament, de Opwekkende Gedagten van eenen Zondaer om zig tot God te bekeeren, den Lof van de H. Catharina (beschermheilige van de Kamer der Spaderijken), de Ondankbaerheid van de Menschen tot hunnen

(1) Abbe D Carnel · Les Societes de Rhetorique et leurs representations dramatiques chez les Flamands de France (Ann. du Com Fl de Fr, V, 1859-60, blz 72) - Bibliographie des Fl de Fr. (Ann du Com Fl de Fr, I, 1853, blz 261. N^r 6)

(2) Bibliographie des Fl. de Fr. (t a.p. N^r 2)

(3) Chan C Looten · La Renaissance au XIX^e siècle et l'Agonie d'une Societe de Rhetorique (Bullet du Com Fl de Fr, 1922, blz 17).

(4) Ann du Com Fl. de Fr, I, 1853, blz 261, II, blz 51.

(5) Ann du Com. Fl. de Fr., II, blz. 51, N^r 4.

[p. 192]

Schepper, het Geluk der Christenen ontfangen in 't Heilig Doopsel en dergelijke onderwerpen meer. Een Weeklagt over de Dood van de Koninginne van Vrankrijk bevat niets dan onbeduidende algemeenheden. Het Rijmwerk bewijzende hoe dat alle menschen op de weireld malkander gelijk zijn, en gelukkig konnen zijn in hunnen staet, ten deele getrokken uit Voltaire (nl. uit Le Discours sur l'égalité des Conditions), de Houwelyks vlegel, vertaelt uit Boileau (nl. Satire 10), en Van het Geluk, vertaelt uit de werken van Mr. Alexander Pope, Engelsman; volgens de fransche vertaelinge van Mr. De Resnel (nl. Essai sur L'homme, Epître quatrième) toonen ons tot welke vreemde auteurs die rederijkers zich het meest aangetrokken voelden. Wij gewagen niet eens van een rijmelarij over de Winden, naar een voorschrift van Hypocrates, comisch bedoeld maar weerzinwekkend in zijn scatologische platheid.

De gedichten die ons het meest boeien, en waarvan er enkele voor de geschiedeins der letterkunde een wezenlijke documentaire waarde hebben, zijn deze, waarin gehandeld wordt over de rederijkerskamers en hun bedrijvigheid op het gebied van dicht- en tooneelkunst.

Wij hebben gemeend deze gedichten, zes in getal, hier te mogen uitgeven met eenige aanteekeningen om hun beteekenis beter te doen uitschijnen.

De drie eerste, de Opofferinge van zig zelven, om aenveird te worden als reden-broeder der Spaderijken van M.-J. Verbrugge, het Rijm-werkje bewyzende wat er prijsbaer en veragtelijk is in reden-g'hulden en redenaeren van denzelfde, en het Wek-gezang eerstmael voorgelezen ter Kamer der Reden-g'hulde binnen Cassel op den vierden Winter-maend 1728, door A. Steven, bevestigen onrechtstreeks wat Michiel de Swaen ons over de rederijkers van zijn tijd reeds geschreven had.

Waar Steven de behoefte gevoelt er aan te herinneren, dat men naar de Kamer van Rhetorica hoort te komen, enkel om aan de kunst te offeren en niet om ‘glazen te klinken, troef te spelen of tabak te smooren’; waar hij de onderstelling waagt, dat veel leden van de Kamer niets voelen voor dichtwerk, zelfs niet eens om het aan te hooren, daar denken wij onwillekeurig aan de bittere klachten van De Swaen over zijn gildebroeders, waaronder hij vele ‘Bacchusbalgen’ telde, die zich soms onder den invloed

[p. 193]

van den ‘nieuwen most’ zoo te buiten gingen, dat ‘Parnassus Hof van regel wist noch maet’⁽¹⁾.

Verbrugge vermaant tegen den hoogmoed der rederijkers, die niet dulden dat men hun feilen aanwijst. Deze klacht had De Swaen ook reeds geuit, waar hij gewaagt van de ‘rymscholieren der eerste broek’ die hun schriften hooger stellen dan die van Homeros⁽¹⁾. Verder veroordeelt Verbrugge de ‘gildezotheid’ of den naijver tusschen de broeders van de verschillende Kamers eener zelfde stad, die soms tot in het bespottelijke werd gedreven.

Was de geest van den grooten hoop der rederijkers zoo weinig ernstig, een klem getal uitverkorenen had gelukkiglijk een veel verhevener opvatting van den ‘dienst der Muzen’ en vond in ‘het plegen van de rede’ in de ‘redenzael’ zijn zuiverste genot. Vooral de drie laatste gedichten, door ons hier medegedeeld en handelend over speel- en voordrachtkunst en over metriek, leveren daar het bewijs voor.

(1) Zie ons werk · Het Leven en de Werken van Michiel de Swaen, blz. 64.

(1) Zie ons werk · Het Leven en de Werken van Michiel de Swaen, blz. 64.

II.
Tooneelspel en Voordracht.

‘Geene kunst is zoo vergankelijk als die van den tooneelspeler, schrijft Prof. G. Kalff in zijn prettig en rijk gedocumenteerd boekje Literatuur en Tooneel te Amsterdam in de zeventiende eeuw⁽²⁾. Geen wonder, voegt hij er bij, dat wij zoo weinig weten van de kunst der vroegere tooneelspelers. Zelfs waar, gelijk in de 18^de eeuw, de bronnen rijkelijker vloeien, kunnen wij ons slechts bij benadering eene voorstelling vormen van de vroegere tooneelspeelkunst’.

In al de bekende handboeken, die wij er hebben op nageslagen vinden wij inderdaad bitter weinig inlichtingen over het spel en de voordrachtkunst van onze oude rederijkers en beroepspelers.

De schaarschte van dergelijke bescheiden in acht

(2) Haarlem, De Erven F. Bohn, 1895, blz. 301.

[p. 194]

nemende, is het met een licht te begrijpen aangename verrassing, dat wij in het hier besproken hs. twee gedichten aantroffen van de hand van J.-J. Baey uit Belle, nl. Misbruik in t' Rym uitspreken (p. 132) en Den Lof en Rug-spraak der Schouwburgkonste (p. 144), die beide uitvoerig over tooneelspel en voordracht handelen.

Wij krijgen hier het zeldzaam voorrecht onze Fransch-Vlaandersche rederijkers uit de tweede helft der 18^de eeuw in actie te zien en te hooren.

Baey teekent ze naar de natuur. Vooraleer ze hun gedichten aan het uitgalmen gaan, zetten ze hun handen op de zijde en plaatsen ze hun voeten zooals het de ‘gewaande jonkers’ doen, wanneer ze ‘een joffer bedriegen’ willen. De echte aanstellerige veroveraarshouding! Zoodra de voordracht aan den gang gaat, beginnen zij met de armen te werken gelijk een muziekleider, die de maat slaat. Spreken ze van de lucht, zoo wijzen ze naar boven, hebben ze 't over de aarde, dan wijzen ze naar beneden. Net alsof de toehoorders niet wisten waar de hemel of de aarde is, zegt Baey heel gevat. Doen de declameerende rederijkers dit niet, dan staan ze daar beweegloos als houtb okken. Zoo wilde het de rederijkerswet, want op de kamer moesten de voordragers hun gedicht herhalen indien ze verwaarloosden te wijzen naar de dingen die ze noemden.

De gebreken bij de tooneelspelers waren de zelfde. Zij moesten zich kwellen met het aanleeren van allerlei grillige gangen en standen, op maat opkomen en heengaan, op 't eind van elk vers of van elke toespraak zich twee stappen verplaatsen; alleen met de handen bewegen en met het overige van het lichaam stokstijf blijven staan; niet letten op hetgeen de medespelers doen en zeggen, enz.

Baey's critiek op die gebruiken is zeer gegrond.

Het is wel behaaglijk voor het oog, verklaart hij, het lichaam te zien bewegen ‘naar de maat der reden’, maar de ‘gemaaktheid’ van de gebaren, die de rederijkers opleggen, heet hij bepaald leelijk.

Het ideaal is, dat het lichaam de rede begeleidt met bewegingen, die ongedwongen en natuurlijk zijn. Zoo de ‘reden-kragt’ de bewegingen niet van zelf aangeeft, dan acht Baey het maar beter, dat gansch het lichaam stil blijft.

[p. 195]

Wie toch heeft die wetten gemaakt, waarbij men verplicht wordt bij elk gesproken woord op handen en voeten te letten? Wie leerde den voordrager, telkenmale hij over zich zelf spreekt, zijn rechterhand op zijn hart te leggen? Als Baey die vragen tot zijn confraters richt, krijgt hij als eenig antwoord, dat de ouderen het zoo deden en het daarom zoo hoort voortgedaan te worden.

Die reden is alles behalve overtuigend, oordeelt Baey. Een zoon die niet kreupel is, gaat toch niet kreupelen omdat zijn vader het deed. Op een andere plaats spot hij weer met dit vasthouden aan de dwaze overlevering, alleen omdat ze oud is, de duivel en de zonde zijn ook oud, schertst hij, en daarom gaan wij ze toch niet achten en vereeren. Dit is een ‘zotte liefde tot het oude’, die voor gevolg heeft dat men met den Nederlandschen Schouwburg spot.

De wijze van spreken op het rederijkerstooneel was al even slecht. De eenen sleepten het rijm en bonden aaneen wat moest gescheiden blijven. Anderen zetten in met een veel te hoogen toon, die pijn deed aan de ooren. Weer andere zongen de verzen op de meest onnatuurlijke manier. De voordracht werd niet mooi gevonden zoo ze niet uitgebromd werd op een bombastischen toon. Men moest deftig en hoogdravend declameeren als een ‘Duitsch predikant’. Die wijze van spreken, die nergens bij menschen te hooren was, hoonde de natuur en bleek op den hoop toe moorddadig voor de liefhebbers, die er zich aan overleverden. Ze scheurden hun keel door het geweld van 't schreeuwen en ‘veel oude lieden kwijnden daardoor, gekraekt of heesch’ verzekert Baey. Velen zijn ten gevolge daarvan naar het graf gegaan!

En hier ook bleven de meeste rederijkers hardnekkig bij den ouden sleur. Wat niet ‘op den ouden vlaamschen toon gebromd’ werd, was niet naar hun smaak.

Baey treedt echter op als een beslist voorstander van een nieuwe bezadigder, natuurlijker en beredeneerder manier van spelen en voordragen. Wij moeten ‘den vlaamschen boer afleggen’ zegt hij zeer beslist tot zijn tijdgenooten, hun met nadruk vragende waar hun dwaze speel- en zegwijze toch vandaan kwam en wie ze in Nederland had ingevoerd. Wie had hun geijkten gekken tooneelstap gewild? Wie verlangde dat uittieren der verzen? Wie eischte dat een

[p. 196]

vrouw in de meest bewogen toestanden roerloos bleef, niet eens weende of het hoofd omkeerde als haar de dood van haar echtgenoot gemeld werd?

Wist Baey niet waar de speel- en voordrachtkunst van zijn rederijkende tijdgenooten vandaan kwam, dan kunnen wij het wel zonder veel moeite weten. Alles wat hij erover zegt wijst er op, dat zij een vergroving was van den pompeuzen classicistischen tooneeltrant uit de 17^de en de eerste helft van de 18^de eeuw, een ouwelijke, gebrekkige vorm van de te statig breede plechtbewegingen van woord en gebaar in dien tijd. Het conventioneele, onberedeneerde maken van een paar passen voor- en achteruit, de onnatuurlijkheid der gestes, de emphatische, hol rhetorische gezwollenheid van het uitgalmen der verzen, die het oor verdoofden maar het hart niet raakten, dit alles zijn de typische gebreken, die te dien tijde overal in de verouderende en vervallende classicistische speelmanier gehekeld worden.

Marmontel in zijn artikels over declamatie en gebaar, verschenen in de groote Encyclopedie, maakt de zelfde critiek op de onnatuur van de Fransche tooneelspelers van zijn tijd, en onze geestige Justus van Effen hekelt in den Hollandschen Spectator⁽¹⁾ de dwaze conventies der Hollandsche acteurs uit dezelfde jaren al even scherp.

Bekijkt den Hollandschen beroepsacteur, die Van Effen ons teekent, hij ziet er al niet natuurlijker uit dan de Fransch-Vlaamsche liefhebbers van Baey.

Hij kwam voor den dag ‘met uitgestrekte hals en borst, met ingebogen lendenen, den arm in de zijde, met opgesparde blikken, trotsch gelaet, valsche en gemaekte swier’. ‘Van 't begin van 't spel af aan, wanneer de driften natuurlijker wijze nog niet verhit konden zijn, hoorde men hem onophoudelijk zingen of schreeuwen, zonder in 't minst te kunnen begrijpen wat reden hem daartoe mocht vervoeren. Voeg daarbij, dat, in wat gesteldheid zijn gemoed zig ook moest bevinden, hy zo kwistig in zijn gestes was, dat zijne armen en handen als door yzerdraden getrokken wierden, zo nochtans, dat de linker den rechter bij beurten afloste, tot dat ze eindelijk beide

(1) Hollandsche Spectator: CVII en CXLI Vertoog.

[p. 197]

in beweging geraakt, elkander hulp boden, om de natuur kragt en geweld aan te doen en d' eene souflet op de ander te geven’. De Hollandsche acteur sprak slecht en zocht alleen toejuichingen te verwekken met ‘onmanierlijk geschreeuw’. Hij was ‘heesch en schor’ gebulderd voor het eerste bedrijf uit was, alles was bombast en onnatuur.

Dit alles was de ontaarding van den pompeuzen tooneelstijl der classicistische periode.

Wist Baey dat niet, dan kon hij echter wel zeggen waar de nieuwe tooneelspeelkunst, die hij voorstond, vandaan kwam.

Ze was niet uitgevonden te Winoxbergen, noch aangebracht door rederijkers, die van den Winoxbergschen trant hielden, verzekert hij, en uit deze woorden blijkt natuurlijk, dat de nieuwe spreek- en acteerwijze reeds te Winoxbergen werd toegepast en daar ophef maakte. Baey ging het noodige gezag voor zijn verjongende opvattingen in grooter centrums halen, en wel in de wereldsteden Parijs en Londen. Daar hadden echte kenners, schrijft hij, den nieuwen trant van de natuur afgekeken en de hoogescholen hadden hen goedgekeurd. In alle landen was die nieuwe manier aangenomen en de Nederlandsche Schouwburg werd om zijn achterlijkheid overal bespot.

Uit alles wat Baey hier zegt, blijkt dat hij gewonnen was voor de naar meer realisme strevende tooneelspeelkunst, die zich in de tweede helft der 18^de eeuw in Engeland en bijna gelijktijdig in Frankrijk openbaarde en in betrekkelijk korten tijd in alle schouwburgen van Europa doordrong. De voordracht werd meer naar den gewonen spreektoon gebracht, en de gebaren onderworpen aan het ware gevoel. De spelers moesten zooveel mogelijk opgaan in het wezen van de personages, die zij voorstelden en in alles de werkelijkheid tot voorbeeld nemen. Dit was het eerste stadium van het komend moderne realisme, wat wel eens het realisme van de romantiek genoemd werd.

De groote voorman van die richting in Engeland was de beroemde David Garrick, die de studie der rechten, der logica en der wiskunde verliet om zijn onweerstaanbaren drang naar het tooneel te volgen. In 1741 trad hij voor de eerste maal op te Ipswich, waar zijn bijval zoo overweldigend was, dat hij kort daarop te Londen de burgerij, de geleerde wereld, de aristocratie en zelfs het hof naar het

[p. 198]

Goodmansfield-theater deed stroomen om hem toe te juichen. Garrick's zegkunst ging regelrecht in tegen de oude emphatische declamatie en zijn spel benaderde op wonderbare wijze al de werkelijke uitingen van de menschelijke gevoelens en hartstochten. Hij werd de hervormer der Engelsche speelkunst en talrijke zijner leerlingen hielden den romantisch-realistischen trant in eere.

Kleinzoon van een Franschman, kwam hij herhaaldelijk naar Frankrijk over. Een eerste maal treffen wij hem daar omstreeks 1740⁽¹⁾. Toen had hij de gelegenheid om te Rijssel kennis te maken met het talent van Mademoiselle Clairon, die eenige jaren later in Frankrijk de tooneelspcelkunst ook den weg van het realisme zou opleiden. Een tweede maal bracht hij met zijn vrouw, de danseres Violetti, een langeren tijd te Parijs door en ontmoette daar heel dikwijls M^elle Clairon, die toen volop haar meer realistische methode toepaste. Het is bij een dier samenkomsten, dat Garrick aan M^elle Clairon vroeg of zij de schaal der hartstochten kende en op haar ontkennend antwoord, met het enkel spel zijner gelaatsuitdrukking, opvolgentlijk al de mogelijk denkbare menschelijke aandoeningen vertolkte, opklimmende van de eenvoudigste tot de meest ingewikkelde, en dit met een realisme zoo treffend en zoo aangrijpend, dat M^elle Clairon haar bewondering luide moest uitspreken.

In 1743 was M^elle Clairon in de Comédie-Française voor het eerst opgetreden, waar ze met heel veel talent speelde naar de oude manier. Toen leerde ze Marmontel kennen, die reeds op de hoogte was van den Engelschen nieuwen trant, en haar sterk aanraadde om af te breken met den pompeuzen declamatietoon en hem te vervangen door een rustiger, beredeneerder zeggen, gepaard met een natuurlijke actie. In 1752 nam M^elle Clairon daar een proef mee te Bordeaux. Haar bijval was zoo groot, dat ze besloot ook te Parijs en te Versailles dit spel, dan men ‘le jeu au naturel’ noemde, toe te passen⁽²⁾. Deze speel- en zegwijze, die zij nu niet meer verliet bracht ook een verandering der tooneelcostumes in meer realistischen zin mede. Zoo werd M^elle Clairon de hervormster van het Fransche tooneel,

(1) E de Goncourt · Mad Clairon, Parijs. G Charpentier, 1890.

(2) Memoires de Marmontel, Paris an XIII, vol II, Livre IV.

[p. 199]

wat haar ook de geestdriftige gelukwenschen verwierf van Diderot.

Van Frankrijk uit kwam die nieuwe tooneeltrant naar de Nederlanden en van den strijd, die daar tusschen de conventie en de jongere opvattingen ontbrandde, geeft ons het conflikt tusschen de twee Amsterdamsche acteurs Punt en Corver een treffend beeld. Punt was de vertegenwoordiger van den ouden declamatietoon en van het zingen der verzen zonder den logischen gedachtengang te eerbiedigen. Corver, bewonderaar van M^elle Clairon en van haar leerling Lekain, deed zich vooral tusschen 1770 en 80 voor als de kampioen van het nieuwe. In 1761 was hij te Parijs en leerde daar de romantisch-realistische richting kennen. Hij noemde zich zelf een leerling van David Garrick. De kenmerkende trekken van het conflikt Punt-Corver heeft Dr. J.-L. Walch levendig en onderhoudend uiteengezet in de openbare les ter opening van de colleges in de geschiedenis van drama en tooneel op de Rijksuniversiteit te Leiden in 1918⁽¹⁾.

De twee hier besproken gedichten van Baey bewijzen, dat de Vlaamsche rederijkers, en in 't bijzonder die uit Fransch-Vlaanderen, niettegenstaande het verval onzer literatuur in het Zuiden gedurende de 18^de eeuw, toch nog niet heelemaal buiten de stroomingen van hun tijd stonden. Hadden zij de macht en het talent niet om het schoonheidsideaal van hun tijd te bereiken, zij kenden het toch en wisten langs welken weg zij er wellicht toe konden geraken. Dit is wel van aard om ons over hun dilettantisme een gunstiger oordeel te geven.

(1) A.W Sythoff's Uitg. Mij- Leiden. Zie ook J. Te Winkel's Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, III, p. 113-116.

III.
Metriek.

In Parnassus' Spoore heeft P.-J. De Badts het over de Nederlandsche metriek. Zijn gedicht begint alsof het een volledige Ars poetica ging worden, maar na een aanbeveling van Andries Steven's Nederduitschen Voorschriftenboek

[p. 200]

voor de studie der spelkunst en eenige andere algemeene beschouwingen, beperkt hij zich tot de behandeling der dichtmaat.

Voor alles was dit onderwerp betreft gaat onze achttiendeeuwsche rederijker terug op een boek uit het begin der 17^de eeuw nl.: La France, et la Flandre reformées ou traicté, Enseignant la vraye methode d'une nouvelle Poesie Françoise & Thioise harmonieuse, & delectable door den Ieperschen edelman Jonkheer Jacob Ymmeloot, ‘Schildknape’ en ‘Heere van Steen-brugghe’, uitgegeven te Ieperen bij Jan Bellet in 1626⁽¹⁾.

De Badts roemt Jacob Ymmeloot als de man, die met helderheid ‘van de maat geschreven’ heeft, en wat meer is, hij volgt in zijn berijmd betoog stap voor stap de redeneeringen, die wij in La France et la Flandre reformées aantreffen. Een bespreking van Parnassus' Spoore wordt er aldus feitelijk eene van La France et la Flandre reformées.

Het is wel jammer, dat Jonkheer Ymmeloot en zijn eigenaardig boek ontsnapt zijn aan de ijverige navorschingen, die Dr. Fr. Kossmann zich getroostte voor zijn zoo degelijke studie over Nederlandsch Versrythme⁽²⁾. Er is daar geen spoor van den Ieperschen edelman en zijn werk te vinden en nochtans is zijn plaats in een dergelijk overzicht aangewezen naas. Daniel Heinsius, Cornelis Huygens, e.a., wier ideeen over klemtoon en quantiteit Ymmeloot niet alleenlijk overnam maar tot hun uiterste consequentie's doordreef.

Jonker Ymmeloot prijst overigens in zijn voorrede de Hollandsche en Zeeuwsche dichters, die de door hem overgenomen klemtoontheorie vóór hem reeds toepasten. Hij verwijst naar Daniel Heinsius' Nederduytsche Poemata en Lofzangh van Jesus Christus, naar Jacob Cats' Maeghdeplicht, Emblemata enz., naar Const. Huyghens' Costelick mal en Voorhout, en naar de medewerkers van den Zeeuwschen Nachtegael. Zoo geeft hij als het ware zelf de bronnen aan, waaruit zijn wijsheid kwam.

Waar de Vlaamsche gedichten vroeger slechts ‘hobbel sobbel’ uitvielen, schrijft O.-D. Wree in een lofdicht op

(1) Museum Plantin-Moretus Zaal VII, N^r 66.

(2) s'Gravenhage, Martinus Nyhoff, 1922.

[p. 201]

La France et la Flandre reformées, daar bracht Ymmeloot regelmatigheid en welluidendheid, zoodat men nu ‘de dichtemaet musyke-wijs’ kon zingen. Dit verkreeg Ymmeloot door klemtoon en quantiteit te laten samen gaan. De klemtoon zonder meer maakt de lange lettergrepen. Het vers wordt vloeiend wanneer zijn streng volgehouden iambische maat overeenkomt met den natuurlijken klemtoon der woorden.

De moderne talen hoeven geen rekening te houden met de Latijnsche quantiteitsregels der lettergrepen. Ymmeloot houdt die regels overigens voor willekeurig. ‘Les quantitez que nous observons en nos vers & rimes, schrijft hij, procedent, sans plus, de la nature propre des mots, de leur son, qui se iuge par l'ouye & l'intervention de notre intellect, sans qu'il soit besoing d'autre reigle ni d'auctorité des plus scavants & celebres en l'art de poésie’.

Daarbij komt dan het strenge in achtnemen van het beurtelings kort en lang of van de zoogenaamde tik-takmaat. Zoo wil hij ‘que (pour rendre la Poésie plus harmonieuse & delectable) aux Elegies & sonnets, toutes syllabes paires soient longues, ascavoir 2, 4, 6, 8 & 12, & par consequent les autres, ascavoir 1, 3, 5, 7, 9, 11 toutes brefves’ (p. 27).

Voor de caesuur voegt hij er dan nog de volgende wenken aan toe: ‘les sixième et quatrième syllabes doivent terminer ou finir le mot; ce qu'aux autres syllabes paires nullement n'est nécessaire, à cause qu'on ne se arreste point tant’ (p. 27).

Ymmeloot zocht ook een argument voor zijn klemtoontheorie in de noodzakelijkheid van een regelmatig rythme voor de muzikale compositie.

Al die gedachten vinden wij bij D. Heyns en C. Huygens⁽¹⁾, en zelfs het verlangen om - verrassende aanmatiging! - deze accent-theorie ook op de Fransche poëzie toe te passen, dat aanzien gaf aan Ymmeloot's France et Flandre reformées, is uit de geschriften van Heyns en Huygens tot hem gekomen. Hier heeft de volgeling de ideeen van de voorgangers krachtiger en logischer doorgedreven dan zij zelf het deden.

(1) G. Dr. Fr. Kossmann: Nederlandsche Versrythme, blz 114 tot 122.

[p. 202]

De Fransche gebruiken in hun verzen niet alleen de regelmatige afwisselling van geaccentueerde en niet geaccentueerde lettergrepen, maar nog tal van andere plaatsingen. Dat vonden Heinsius en Huygens verkeerd en zij meenden het recht te hebben de Franschen op dat punt te verbeteren. In een belangrijke briefwisseling met Hooft komt Huygens daar onbewinpeld voor uit. Waar de Franschen afwijken van de regels van het beurtelings kort-lang moeten zij veroordeeld worden. De Nederlanders moeten hen verbeteren, schrijft hij, en zich in de alexandrijnen aan ◡ - en niets dan aan ◡ - houden. Deze ‘eenparige voetmaat’, zooals hij ze noemt, is de eenige, die hij aannam⁽¹⁾.

Zelfs in een brief aan Pierre Corneille ontwikkelt Huygens zijn zienswijze over de noodzakelijkheid voor de Franschen om ook de strenge voethouding toe te passen, die de Nederlanders nu aangenomen hadden⁽²⁾. In alle moderne talen, ook in het Fransch, moeten de verzen uit natuurlijk geaccentueerde iamben of trochaeen bestaan. ‘Ces pieds doibvent estre formez suivant les tons ou accens naturels de leurs syllabes, qui est la seule marque de leur quantité’⁽²⁾. Die regel is niet moeilijk om toe te passen, schrijft Huygens aan Corneille: ‘le plus petit rimailleur seroit sifflé, (in de Nederlanden althans) s'il ne l'avoit observée dans la dernière rigieur’⁽³⁾.

In die strenge accenthouding en beurtelingsche kortlangafwisseling vindt Huygens een reden van superioriteit voor de Nederlandsche poèzie en hij laat dan ook niet na het aan Pierre Corneille te zeggen: ‘C'est par où j'ose vous dire, quelque basse opinion que vous puissiez avoir de la langue des Pais bas, que notre poesie ne se trouve nullement des moins polies et coulantes du monde lettré’⁽⁴⁾.

Wij meenen een echo van Huygens te hooren waar Ymmeloot in zijn France et Flandre reformées ook beweert, dat hij het Fransche vers wil verbeteren door den klemtoon

(1) Dr Fr. Kossmann, t a. p, blz 120.

(2) Lettres du Seigneur de Zuylichem à Pierre Corneille, publ. p. J.-A. Worp (Parys-Groningen, 1890) - Zie verdere referenties bij Dr Fr Kossmann, t.a. p. 120.

(2) Lettres du Seigneur de Zuylichem à Pierre Corneille, publ. p. J.-A. Worp (Parys-Groningen, 1890) - Zie verdere referenties bij Dr Fr Kossmann, t.a. p. 120.

(3) Dr. Fr. Kossmann, t.a. p. 121.

(4) Dr. Fr. Kossmann, t.a. p. 121.

[p. 203]

in acht te doen nemen. Hij is bescheiden genoeg om zich boven Ronsard en Du Bartas niet te verheffen, zegt hij, maar tegenover die dichters houdt hij toch staande, dat hij door ‘industrie particuhère’ op het speciale gebied der metriek een ‘perfection’ bereikt heeft, die zij missen. En zeer beslist voegt hij daarbij ‘Si les surnommez eussent a tant de perfections adiouté par tout l'observance de notre accent; sans doubte nulle, ils s'eussent par ceste douceur superabondante, renduz plus illustres, & avec plus d'admiration charmé l'oreille du lecteur’⁽¹⁾.

Ymmeloot stelde zich niet tevreden met theoretische beschouwingen. Hij paste zijn theorieen toe in eigen dichtwerk, zoowel in het Nederlandsch als in het Fransch en zelfs in het Latijn. Op zijn France en Flandre reformées volgen inderdaad: Triple meslange poetique, Latine, Françoise et Thyoise en Kort Ghedingh, Tusschen d' Oorloghe ende Vrede, onder de naemen van Bellona ende Astrea: Vertooght aen Albert, Eertshertoghe van Oostenryck, &, waarin hij met den klemtoon heel logisch naar zijn eigen voorschriften te werk gaat en de Fransche alexandrijnen rytmeert naar het voorbeeld der Nederlandsche.

Niettegenstaande hij ook in het Fransch dichtte, ging bij Ymmeloot het Nederlandsch toch voor. Het is alsof hij zijn voorzorgen had willen nemen om in latere eeuwen ter oorzake van zijn tweetaligheid niet voor de Fransche cultuur geannexeerd te worden. Hij heeft de degelijkheid van zijn opvatting eerst aangetoond ‘en langue Thyoise comme plus obligez a icelle par droit de nature, qu'a nulle autre: pour nous estre maternelle’⁽²⁾. Waar Te Winkel⁽³⁾ Ymmeloot dus een ‘vertegenwoordiger der Belgische tweetaligheid’ noemt deed hij wellicht goed er bij te voegen: tweetalig maar overwegend Vlaamsch.

Dat P.-J. De Badts in de tweede helft der 18^de eeuw de metrische theorien van Ymmeloot nog verkondigt, hoeft ons niet te verwonderen, men was toen immers in het tijdperk van het gladde vers, met zijn regelmatig getiktak, dat Bilderdijk den ‘nachtwakerskleptoon’ heette. De Hollandsche dichtgenootschappen met hun formalisme

(1) La France et la Flandre reformees, Preface. blz. 3.

(2) La France et la Flandre reformees Préface, blz 2

(3) Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, II, blz. 235.

[p. 204]

keerden terug tot Daniel Heinsius en Corn. Huygens⁽¹⁾. Het is dan maar natuurlijk, dat De Badts bij Ymmeloot bleef, die in metrisch opzicht het ideaal van de Vlaamsche rederijkers in de tweede helft der 18^de eeuw nog verwezenlijkte.

In zijn Parnassus Spoore somt De Badts verder een reeks dichters op, wier werken hij voor toonbeeldig houdt en waarnaar de rederijkers zich moeten richten.

Aan het hoofd van die lijst staat heel terecht Vondel. Daarna komen als Hollanders, Daniel Heinsius, Scriverius' lieveling; Joachim Oudaen, Westerbaan's vriend; Jeremias De Decker; en natuurlijk Jacob Cats. Als Vlamingen vermeldt De Badts: De Vriese, zeer waarschijnlijk den Ieperling Lucas De Vriese (1699†1784), die abt der Duinen werd te Brugge, en te zijnen tijde een goede faam als dichter genoot; den Veurnschen Norbertijner Adriaan De Buck; vertaler van Boetius en dichter van den Gheestelijcken Maeghdenzang der Christene Zielen; den Casselschen Schoolmeester Andries Steven en Michiel de Swaen. Deze laatste was volgens De Badts de groote meester. Hij roemt bovenal De Swaen

Die in zijn werken weet van Vondels deftigheden
Met Cats zoet-luidentheid als in malkaêr te kneden......

(1) Dr. Fr Kossmann, t.a.p., blz. 71.

Opofferinge
van zig zelven, om aenveird te worden als reden-broeder der Spaderijken.

D'almogentheden gods, sijn wonderlijke werken
Die kan men daeg'lijks in sijn reden-schepsels merken.

Want 't is bemerkens weird, hoe ieder mensch zijn tijd

naer zijn genegentheid, naer sijnen aert verslijt,

Maer 't is verwonderbaer, dat god ons heêft gegeven
De ziele-driften die malkaêr zoo tegen streven,

Wij sijn te saemen al geschaepen van een god;

't is vast dat w'al gelijk verwagten 't zelve lot

[p. 205]

 

Naer maet van goed of kwaed, in 't altijd-durend' leven:

 

Maer anders is den aert der menschen, d'een' begeven

 

hun g'heel tot 's werelds pragt, een' tweeden om in 't veld

 

te schieten eenig wild, een derden om een held

 

te zijn in Konings dienst, om door vroôm' helde-zaeken

 

Sijn naem onstervelijk en sijn geslagt te maeken,

 

Gelukkig door sijn goed, een vierden is voldaen

 

met simp'lijks hier of daer te konnen wand'len gaen,

 

Men ziet een vijvde slag door-lopen alle kristen

 

Om in de geile minn' te boeten hunne listen;

 

Een sesden schijnt voldaen in brassen, overdaed,

 

in zweiren, liegen, en betomeloozer kwaed:

 

Ook vind men ander die hunn' légen tijd besteden

 

in 't hooren, minnen, of in 't plegen van de reden.

 

Dit 's mij het aengenaemst', dit schijnt den regten zin

 

Waerom de red lijkheid van god geplaets is in

 

de menschen, want heeft god in ons gedrukt die gaeven

 

t'is réd'lijk dat wij voor de reden hefde draegen

 

En in déz' reden-zael vind zig mijn hert voldaen

 

hier zien ik ieder een aenhooren, vooren staen

 

of plégen, d'edel, rijke en waerdste reden-konste,

 

o rijk-begaevde schaer' o schattelooze wónste

 

Waer m'een zoo loffelijke en nood'ge konste gepleegt!

 

't is wel naturelijk dat vele zijn beweêgt

 

om op déz kaemer van uw reden-vogt te haelen

 

om met den lernaem van Spad'rijk te zegenpraelen

 

om onder uw getal te plegen maet en reên.

 

Ach! waer' mij tcegestaen mijn driften te besteên

 

in deze reden-plaets tot voordering' der taele

 

mogt' ik als broeder ook bewand'len deze zaele!

 

Hoe waere mijnen wensch, hoe mijn genegentheid

 

En leer-ziek hert voldaen maer zoo ik uw beleid

 

uw pleging', uw gedrag, uw réen-genégen zinnen

 

gebogen zien, om steêts leerzugtige te minnen.

 

Zoo is 't dat ik van daege op deze reden-zael

 

Vrijmoedig ben getreên, en 'k hope dat den strae

 

Van uwe minn' niet zal mijn bede weder-streven.

 

Ach broeders! ziet dog een leerzugtigen gedreven

 

die wenscht een mede-lit van uwe schaer te zijn,

 

die wenscht als voorspraekers' t'aenveirden Catharin',

 

Die wenscht den eernaem van Spad'rijken broer te draegen,

 

Zoo mijn bekwaemheid, of mijn driften u behaegen,

 

Want 't dunkt mij beter dat ik niet aenveird en waer',

 

als medebroeder in Cath'rina's redenschaer

 

Als 't hooren het verwijt ligtvaerdelijk naer dezen

 

Dit is een' Spaderijk die 't niet verdient te wezen.

 

Ja broeders, zoo gij niet verhopen kond van mij

 

Dat ik u eenigsints kan dienstig zijn; zegt vrij

 

Dat mijn bekwaemheid, mijn gedrag is 't onervaeren

 

Om als gebroeder in Spad'rijken t'evenaeren;

 

dog zoo gij kont aen mij déz waerdigheid bediên

 

gij zult mij 't uwen dienst ten allen tijde zien.

 

 

 

M.J. Verbrugge.

[p. 206]

Rijm-werkje.
Bewijzende wat er prijsbaar en veragtelijk is in reden-g'hulden en rédenaeren.

Mijn spraek-lit is belust ulieden aen te wijzen
wat meest in réd'naers is te laeken en te prijzen,

door welke middels dat een reden-g'hulde moet

beroemt zijn, door wat daên, dat s'haer veragten doet

Een waeren rédenaer die wilt sijn roem betragten
die wilt dat reder een hem zal beminnen, agten

moet zig gewaepenen met dat beminn'lijk zoet

dien schat van numa, dat is een leer-ziek gemoed,

het is leer-zugtigheid die hem de hoge trappen
van eer en agtbaerheid kloekmoedig op doet stappen:

het is leer-zugtigheid die moet sijn leidster zijn,

maer neen, den hogen moed die met sijn valsch fenijn

schier weet het hert van al de redenaers te treffen,
maekt hun gezint om meer hun zelven te verheffen

als dat men loffelijks in hun bevinden kan:

en nogtans niet een mensch mag hem beroemen van

de kennis in 't geheel, van al wat konst mag raeken,
een ieder moet of veêl of weinig leering' smaeken

ja 't is een regten dwaes die hem laet vooren staen,

als m'hem sijn feil wijst, dat hij onregt is gedaen.

Maer vele peizen als een waeren konstbeminner
hunn' alderbesten vriend, hunn' eere en roem-bezinner

hun iet grondhertig zegt, dat het uit spot geschied

die opgeblazentheid maekt dat sij anders niet

geloven, als dat kan uit hun gedagten komen:
maer daer leer-zugtigheid heêft haer bezit genomen

dien mensch kan hooren, zien wat al een ander zegt

En dan verwerpt hij 't gonn' gezeid is tegen regt,

en blijft behouden 't geen dat hem kan nuttig wezen.
Thoont mij een mensch die schijnt in konsten uitgelezen,

die alles schier verstaet, en zegt mij dat dien man

nooit geen berisping van een ander lijden kan,

'k mag zeggen 't is een dwaes, of 't is een kleinen wijzen,
of wel dien mensch is waerd dat wij sijn gaeven prijzen,

maer sijne zottigheid, dat is sijn hogen moed

is meer belaechelijk als lofbaer is sijn goed.

Zoo dan leer-zugtigheid maekt ware redenaeren
die meest aen dezen schat betragten t'evenaeren.

Zijn helden waerd beroemt, die meest haer tegenstaen,

zijn dwaeze koppige en verkleint door eigen waen.

Wat nu een reden-g'huld' prael-moedig doet beglanzen
en van 't berugte volk met lov-gejuig bekranzen,

bestaet in, als de broêrs met een gebogen zin,

betragten tot malkaér te voên de broeder-minn'

[p. 207]

 

in al wat konste voed, of voordert te betragten

 

in d'overtoll'ge kost en 't nood'loos te veragten,

 

in 't schoon van 't schouw-toneel kloekmoedig door te staen;

 

in 't dertel en 't mismaekt veragt'lijk te versmaên,

 

in hun beminnelijk aen ieder een te maeken,

 

in and're menschen nooit onregtelijk te laeken;

 

in niet te plegen op een ongegronde praet

 

't geene aen de liefde en aen de reden wederstaet.

 

Indien men zag een g'hulde all' haer genegentheden

 

tot d'onderhouding van déz' lov'lijkheên besteden,

 

zoo men verbannen zag dien zotten g'hulde-nijd,

 

zoo alle mede-broêrs bethoonden hunnen vlijt.

 

naer hun bekwaemigheid, dat zonder altijd t'haeken

 

om ander g'hulde-broers onregtelijk te laeken,

 

indien m'een g'hulde vond waer dat de broeders al

 

wat hun verbet'ren kan met liefde en dank-geschal

 

aenveirden wilden, zoo men zelvs hun hoorde vraegen

 

waer in dat hunn' daên, hunn' reên mishaegen,

 

waer' zoo een g'hulde niet als reden-rijk geviert?

 

waer' dit gezelschap met alom beroemt? geciert?

 

maer neen, veêl g'hulde-zots die spannen al hun kragten

 

om iet 't aenhooren dat hun g'hulde kan veragten,

 

en is 't een woord gezeid maer van een ander g'huld'

 

terstond is hun gemoed met haet en nijd vervult,

 

ja zelv men schaemt zig niet van logentael te spouwen

 

om deze g'liulden in oneenigheid te houwen,

 

En waer den nijd gestaêg hem zoo gewaepent thoont

 

't is schier onmogelijk dat daer de liefde woont.

 

Maer 't is geen zottigheid, zijn 't geen verwaende trekken?

 

een g'hulde-broer te zijn om twisten op te wekken?

 

is 't niet belaechelijk dat men een vijand maekt

 

of iemants vreugd benijd om 't geene een ander raekt?

 

kan men geen broeder zijn bij sijne reden-schaere

 

en op een ander plaetse al of men geene en waere?

 

groeijt door 't veragten van een ander onzen lov?

 

voor mij ik ben gebroêr op 't Spaderijken hov

 

maer niet om vijandschap te voên met Jong van zinnen

 

'k beminne, (onaengezien de g'huld') die mij beminnen;

 

Eert mij de g'hulde maer als ik met ander spot,

 

'k veragt deze eere om niet te zijn een g'hulde-zot:

 

Ja zoo ik wiste dat de g'hulde zoude maeken

 

dat ik bij twintig jaer om haer in twist zou raeken

 

of vijand zijn, slegs met een mensch alleen, ik zwoer

 

voor eeuwig van nu af den naem van g'hulde broêr.

 

Welaen gebroêrs, laet ons de g'hulde zotheên staeken;

 

Laet ons beminnen, en malkaer beminn'lijk maeken,

 

Laet ons gebroeders zijn op onze redenschaer,

 

En op een ander plaetse al of men geene en waer.

 

 

 

M.J. Verbrugge.

[p. 208]

Wek - gezang.
Eerstmaal voorgelézen ter kamer der Reden-g'hulde binnen Cassel, op den vierden Winter-maend 1728.

Het is een guide spreuk van over duizent jaeren
dat vogels van een aertwel meest bij een vergaeren

dus ziet men musch bij musch, den pauw zeer trots en rijl

in cierb're pluimen, heeft vermaek bij sijn's gelijk.

het geene' ik zegg' men mag 't van al de dieren zeggen,
den mensch dat red'lijk dier kan 't zelv niet wederleggen

Want d'ondervinding leert dat malaerd zoekt sijn maet

En dat een zuyper lievst bij kanne-lekkers gaet

Voorts 't eerbaer doen heeft ook sijn deel hier in gevonden:
De hand-boogschutters zijn door wet en eed verbonden

om in hun hov, gepraemt door driften, 't saem gehegt

het wit te treffen, of den vogel opgeregt.

Sij, die met donder-buss' staen mikken langs de kaeken
En bliksem-vlammen uit die staele monden braeken

om met behendigheid te zenden 't vinnig loot

ten doelwaert, en sijn maet t'ontwringen d'eerste schoot,

die ziet men t'saem vergaert op vast gestelde daegen.
Wij, die het waepen-tuig der redenaeren draegen

En hebben ons alzoo de digtkonst toegewijd,

Die komen méd', als van een aert, op zeker tijd

ter reden-kaemer t'saem' om t'oeffenen deês konste
om meer en meer door vlijt te winnen Pallas jonste

En reden-minnaers op te kweeken voor onz' zael;

Dus zoud' 't een ijveraer niet schatten arm en kael

die op ons reden-hov zou komen, en niet hooren
dan glazen klinken? troef zien spelen? tabak smooren?

of 't broederlijke rot zien oeff'nen ander spel?

Zulks hoeft geen g'hulde-wet men doet dit elders wel.

Wie bij de reden-maegd sijn naem heeft ingeschreven
moet aen de reden-maegd sijn drift en liefde geven

ten minste op een maend twee uren is 't niet meer,

te werken voor sijn eed, en voord'ring van haer eer.

De schrijvers melden, doen den grooten Alexander
Een krijgs-knegt laf van moed gemengt zag onder d'ander

die vraegd' hem nae sijn naem, en als hij zeide dat

hij alexander hiet, de vorst met spijt bevat

Sprak, laet dien naem, of wel wilt werken doen die voegen
aen zoo een éd'len naem. Een rédenbroêr moet ploegen

Sijn geesten, nae' de maet die hem natura schonk

En tot een volle vlamm' doen gaen sijn kleine vonk:

men leert door d'oeffening en wie niet is gebooren
ter digtkonst, thoon' sijn drift door neirstig toe te hooren;

maer wie een konst-broêr is, en die het digten haet

en is niet waerdig dat sijn naeme op 't guld-boek staet.

[p. 209]

 

Want 't is een kwaed gevolg, wijl zulke onaerdigheden

 

zijn d'oorzaek dat' er veel uit hunne pligten treden

 

die anders wel gezint en tot de konst gebaert

 

geraeken als verslapt, en van de konst' ontaerd.

 

maer driftige overheên, die weten wat mag deiren

 

aen hun gezin, met vlijt en wijsheid af te weiren,

 

die gaen met zoet beleid en vollen ijver voor

 

om zoo de gantsche schaer te lokken op het spoor.

 

En wat is zoeter als gebroeders t'zaem' vergaedert

 

in vreugd en eenigheid, waer d'eenen dit doorblaedert,

 

nu d'and'ren dat, om staêg wat nieuws te galmen uit

 

En zoo de reden-maegd te toeijen als een bruid.

 

Voor mij die ben bezwaert met duist bekommernissen

 

en dikwils op een maend geen uer' twee drie kan missen,

 

Wil dezen overlet mijns drifts nog laeten zien.

 

of dit afkeerigheid en slapheid mogt doen vliên.

 

 

 

Gerijmt door M.A. Steven, schoolmeester tot Cassel, met Kenspreuk:

 

‘Tot arbeid konst verwekt’.

Den Lof en Rug-spraek der Schouwburg-konste.

T'wijl van de Schouwburg-konst veêl willen kenners wezen
En dat'er onlangs zijn veêl twisten opgerézen

ten opzigt van die konst en van haer zoet gebruik;

zoo is 't wel tijd dat haer mijn zangheldinn' ontluik

om door een aenspraek u gebroeders aen te wijzen
Wat daer op 't schouwburg is te Laeken of te prijzen.

Gewaende Kenners, komt gij die zoo deftig strijd

op dat zoo waerde konst gelijk in d'ouden tijd

Zou' kwijnen, gij die wenscht op 't schouwburg te zien springen
Die ongeschaevde maet verdigt van d'ouderlingen,

Komt hier, bespeuit den last en moeij'lijkheên dergeên'

Die naer den ouden zwier het schouw-toneel bekleen.

Die naer uw wensch en lust op 't schouwburg wilt verschijnen
moet, eer hij speêlt, zig meer als hondert mael verpijnen

in grillen, en vooral om als een beeld te staen,

en zoo op maete en op, en van 't toneel te gaen;

Daer naer, om stiptelijk in 't slot van alle reden
of 't slot van ieder vers twee stappen te vertreden:

dan moet hij letten op sijn voeten, lijv en hand

en passen of hij als een duitschen predikant

Sijn reên kan deftig en hoog-draevende uit verkonden,
Kan wel op d'aerde iet zijn zoo moeielijk gevonden

als dat een vorst, een prins, of wel een oorlógsheld,

gepraemt is schier sijn keêl te scheuren door geweld

Van schreeuwen? en toedies gedurig letten moeten
of daer niet kwaelijk is aen handen, hoôfd of voeten?

maer die zoo menschen leert, gij lasten in de konst,

Verbeêld het schouwburg niet een vorstelijke wonst?

[p. 210]

 

is 't doorgaens niet een prins of vorst die speelt? wat reden

 

heêft dan een vorst, om naer uw bott' of zottigheden

 

te luist'ren? of bethoont zoo gij wilt zijn geacht

 

Wie eerst die wetten heeft in 't nederland gebragt

 

Dat een' theater-stap ons schouwburg moet vercieren,

 

dat een verthoonder moet gelijk bezeten tieren,

 

dat hij daer als geplakt moet staen, dat eene vrouw,

 

't zij dat sij is verblijd, 't zij dat sij is in rouw,

 

niet meer als eene rots' of beeld en moet bewegen;

 

of is het zedig in die stilligheid gelegen?

 

Kan eene vrouw de dood van haeren man verstaen

 

die sij bemint, en straks niet smilten in getraen?

 

Dog, onze Rosalind', misleid door kwaelijk leeren,

 

Als men die tijding bragte, en durvd' haer hoôfd niet keeren.

 

Wie acht dit nu voor schoon? dit was den ouden zwier

 

Wie prijst die schouwburg-wijz' wie looft die spel-manier?

 

Ik wensch te weten waer die schoonheid is geboren

 

't is waer die koppig is, kan licht hier stellen vooren,

 

Waer is die schouwburgwijz' die gij zoo treff'lijk agt.

 

Die nieuwe spreek-wijze ook ter wereld voort gebragt?

 

tot Bergen? of hij die den Bergschen trant beminnen?

 

geen enkel g'hulde en zoude een leer-ziek oordeel winnen

 

in dit geval, maer wel 't gemeen hand-geklap

 

't welk dit gebruik verheft tot aen den hoôgsten trap.

 

Daerom mijn antwoord is dat tot Paris en Londen,

 

Door waere kenners eerst dien zwier is uitgevonden;

 

Dat hem nature leert, dat d'hoge scholen t'saem'

 

Dit hebben straks gekeurt voor schoon, voor aengenaem,

 

En dat die schoonheid is geagt van alle staeten

 

't Wijl alle volk'ren schier ons Neerlands schouwburg haeten

 

om dat het door misbruik is onnaturelijk

 

'K hebbe u hier in Voldaen gebroêrs, doet nu als ik

 

bethoont wie d'ouden zwier van 't schouwburg kan behaegen

 

Van waer hij komt .. maer 'k hoor straks antwoord op mijn vraegen;

 

ons deftig spreken is al lang voor onzen tijd

 

t'saem ook ons spel-gebruik aen 't schouwburg toegewijd,

 

En d'oude zijn hier veel meer als wij ervaeren,

 

Sij die vertoonders zijn van over t'sestig jaeren

 

En nog regeerders zijn van die of deze gild,

 

belachen 't spel-gebruik dat m'ons nu leeren wilt:

 

het oud gezang is best, dit wil ik volgen, loven ...

 

maer kenners, die zoo praet den duivel, en daer boven

 

de zonde naer ik meen' zijn ook al maet'lijk oud:

 

Wel zegt nu, zijt gij wel of eenig mensch, zou stout.

 

Dat gij den duivel, of de zonde schoon zoud' agten

 

om d'ouderdom? 'k meen vast elk zal hem daer af wagten.

 

't Gaet ook met 't schouwburg zoo, al wat men nu verwijst

 

schoon dit den ouderdom daer in onkundig prijst,

 

't is kwaelijk, 't is misbruik, en blijvt zoo t'allen tijden:

 

En 't wijl gij nevens mij gepraemt zijt te belijden

 

dat zonde staedig kwaed en altijd leelijk blijvt,

 

misbruik blijvt ook altijd misbruik, schoon dat gij kijvt,

[p. 211]

 

of raest, of zwijgt, g'en zult geen kenners zoo verdoven

 

dat sij voor treffelijk en agtbaer zullen loven

 

Een spelder die maer let hoe dat hij gaet of staet,

 

En voorts onaerdig schreeuwt dat 't schier in d'herssens slaet,

 

die maer alleen beweêgt met d'handen onder 't spreken,

 

die, kreeg hij eenen stoot, vreeze ik, in tween zou breken

 

dat hij dikwijls zoo stijv en zoo gedwongen staet,

 

die op een anders reên in 't minst' geen agt en slaet,

 

gij, die vertoonders leert, waerom naer voeten, handen,

 

en lijv gezien? dit 's maer een gril der Nederlanden,

 

aen die gij leert, zegt let op 't geen gij hoort en ziet

 

peist waer'lijk dat gij zijt het geen' gij spelt, en niet

 

Een spélder, overweêgt de kracht van alle reden

 

En dan zult gij van 't zelvs bewegen zien de leden,

 

dat iemant Titus speêl en wel de reên doorgrond

 

kan 't moglijk zijn dat hij zal op'nen sijnen mond

 

om dus te spreken?^(a) wilt mijn droeven staet beklaegen

 

'K gebien de wereld, en ik stell' nae mijn behaegen

 

de koningen ten throon, en zet s'er weder van,

 

maer over mijne keuz ik niet gebieden kan.

 

Waer' deze reên niet gansch onaerdig uitgesproken?

 

Vraegt hier natuer' niet zelvs een rouw en onderbroken

 

geluid in deze klagt? alwaer dien vorst betuigt

 

dat tegen dank zijn minn' voor Romens wetten buigt?

 

Nogtans gebieders zelv van g'hulden, waere digters

 

En redenrijke broêrs, gewaende schouwburg-ligters.

 

En willen met verstaen, nog houden niet voor schoon

 

't geen niet gebromt is op dien ouden Vlaemschen toon.

 

Die ingenomentheid, en bot gepeis, dat heden

 

De schouwburg-konst niet meer als in den tijd voorleden

 

geschaevt kan zijn, en ook die zotte liefde tot

 

het oud gebruik, maekt dat ons Neêrland in den spot

 

der volk'ren in al 't geen de schouwburg-konst mag raeken:

 

En 't houd aen ons alleen om dit berugt te maeken

 

Wij hebben stoff' genoeg, en ook gelegentheid

 

Zoo haest dien Vlaemschen boer in ons word afgeleid

 

Zoo wij op 't schouwburg maer kloekmoedig en betragten

 

in plaets van met de keêl, te spelen met gedagten;

 

in plaetse van te zien naer handen, voeten, lijv,

 

te drukken in de ziel de schoonheid van 't bedrijv,

 

En niet meer luisteren naer die gewaende kenners

 

Die ik met reden geêv den naem van konsteschenners,

 

Die zeggen, al het geen de jongheid nu bedenkt

 

is iet dat schouwburg en de konst verniet of krenkt.

 

En als men reden vraegt, waer in de konst moet lijden.

 

Door 't nieuwe dat men prijst, 't is zwijgen 't allen zijden.

 

of krijgt men antwoord, t'is, 'k verstaen niet wel de zaek,

 

maer evenwel ik vinde in 't oude meerder smaek.

 

 

 

Gedachten, doen agten.

(a) dit moet op den ouden schreeuwenden trant gezeid zijn.

[p. 212]

Misbruik in 't rijm uitspreken.

Terwijl het inzigt is van alle reden-g'hulden
te mikken op 't volmaekt' en met in 't minst te dulden

in 't schrijven, nog ook niet in 't zeggen, als het geen

Wel-luidende is, en met natuer komt over een

Zoo is mijn oog-wit van eens d'hand aen 't werk te leggen
En 't hand'len van 't misbruik gepleêgt in 't rijm opzeggen.

Voor eerst, 't is een gewoont, ja schier een wet, dat hij

Die vers opzegt, stelt bei de handen op de zij'

De voeten, zoo, bij nae' gelijk die Kaele vliegen
gewaende jonkers, om een juffer te bedriegen.

Zoo haest de spraek begint, de handen moeten gaen

Gelijk een maet-zang-baes sijn toonen weet te slaen:

Noemt men de logt, men heft de handen straks naer boven
al of men reden had' met hên die niet geloven

of wee niet weten waer de logt gelegen is

Noemt men den afgrond, d'aerde, of 't onder-deel, gew.

't moet al getoont zijn; of sij staen gelijk de staeken
is 't spreek-woord · en met déze en diérgelijke zaeken

belemmert en verdoovt men al die verzen zegt:

al of het zeggen waere onscheidelijk gehegt

Aen al die grillen, Ja men zou verscheide maelen
Den zegger dwingen om sijn rijm-geschrift t'herhaelen

als hij vergeten heêft te wijzen wat hij zeid.

Wat ongerijmt misbruik, wat bijgelovigheid!

't is waer, 't behaegt aen d'oog' wanneer men ziet bewegen
Een lichaem naer de maet der reden is gelegen

maer als 't gemaektheid is, 't is leelijk tegen regt.

De wijz' van spreken is bij veêl niet minder slegt;

Den eenen sleept sijn rijm, en bind zoo aen malkander
het geen veel beter zou gescheiden zijn: een ander

neemt boven sijne magt een veêl te hógen toon

die 's hoorders oore kwetst en hindert sijn persoon.

Een derden zingt sijn digt, en duizend meer misbruiken
Die menig zegger doet sijn rijm-gesprék ontluiken

gansch on'-natuer'lijk, veêl 't hoogdraevend' op een trant

die zegger, hoorder, tael, en konste brengt in schand.

bij voorbeèld, zoo ik mij hier wilde in 't perk begeven
en zeggen naer de wijz' gelijk ik al mijn leven

gehoort hebb', 't is gewis mijn zeggen waer' niet schoon

't en zij dus uitgebromt met een verheven toon.

Ik zing' nu van den held die 't fransche rijk bestierde,
die uit verwinnng' en geboorte-regt regierde,

die zelv door 't onheil zig aen 't heerschen heêft verstaen

die, langen tijd vervolgt kond' winnen, konde ontslaen.

Wat arm gebruik! waer hoort men zoo de menschen spreken?
is dit nature niet gehoont? is 't niet verbreken,

Verbast'ren, moorden, 't zoet van onze tael? is niet

Dit zot gebruik de schuld dat men veel menschen ziet

[p. 213]

 

te zwak om eens met eer op 't schouw-burg te verschijnen?

 

is dit niet d'oorzaek dat veel oude lieden kwijnen,

 

gekraekt, of heesch zijn door het schreeuwen met geweld?

 

ja dat' er veel te licht zijn in het grav gesteld?

 

En was de gesten raekt, zegt wie miek ooit de wetten

 

Dat men van woord tot woord, op hand en voet moet letten?

 

Wie schreev dat men niet eens mag zeggen ik, of mij,

 

't En zij de regte hand geleid op 't herte zij?

 

Maer of ik vraeg of niet, men geevt geen ander reden

 

Als, 't moet zoo gaen, vermits mijn ouders dit zoo deden.

 

Wel, had' mij 't nood-lot dan gejont een Kreup'len vaêr

 

't Waer daerom noodig dat ik ook dusdaenig waer?

 

Neen, dat verstaen ik niet; want waere ik regt geschaepen

 

K'zoude in mijn vaders leet zoo groot geen vreugden raepen.

 

dat ik hem volgen zoud', en kreup'len, boven dien

 

indien ik 't wilde doen, hij zou 't mij zelv verbiên.

 

Wel, doet dan ook zoo broêrs, naevolgers der poeten,

 

Verbied het kreupelen, als 't regt gaen is geweten:

 

Want ik, om naer die wijz' het schouwburg te bekleên.

 

mag uit 't gezelschap wel der Konst beminders scheên;

 

Vermits ik niet en wil, nog kan gedeurig letten

 

hoe ik mijn handen en mijn voeten hoev' te zetten;

 

'K wil, als ik rijm wijz' spreêk, dat mijn aenschouwer niet,

 

Hoe neirstig hij daer op oôk letten kan, en ziet

 

Dat ik geweld doen om mijn handen of mijn voeten

 

te stellen zoo men wil dat wij die stellen moeten.

 

Als niet door reden-kragt, de maet van 't zelvs en slaet

 

Ik zien veêl liever dat g'heel 't lichaem stille staet

 

Als wel gemaektheid en niet anders aen te schouwen.

 

Dog schoon ik dit, gebroers, stoutmoedig vooren houwe.

 

'K zie nogtans lievst van al een lichaem zoo gestelt

 

Dat al de redens met beweging' zijn verzelt

 

Die ongedwongen zijn of uit nature komen.

 

En wat de spreêk-wijz' raekt ik hebbe voorgenomen

 

niet als het reuzen-heir in 't hemelsche beklim'

 

te roepen luid-keels met een gansch ontaerde stemm'

 

'K zal d'overwinning' van den held der helden zingen,

 

maer 'k zal uitvaeren, dus; wilt zang-heldinn' bedwingen

 

mijn penn' dat ik den man en zijn bedrijv verhael,

 

die naer hij g'heel den al doen buigen had' door 't stael

 

tot vreugd van 't Romsche volk déd Janus tempel sluiten,

 

die Romen heêft geciert van binnen en van buiten

 

Zig leren déd' van 't volk door menig zoet bevel...

 

'K zou voorder zeggen, maer 'k hoor 'k doen het zelv niet wel

 

 

 

Gedagten, doen agten.

[p. 214]

Parnassus Spoore
tot ophitzinge der vlaemsche digters ter volmaektheid.

Gij die den invloed der verborgen hemel-jonste
gevoelt, en zijt geneigt tot d'edel digter konste,

gij die door strengheid in uw schriften zijt vernaer

en om te leeren van een leerling u niet schaemt,

Komt wilt aendagtelijk dit kort berigt aenhooren,
Want schoon gij uit natuer tot digten zijt gebooren,

om ter volmaektheid op te steigeren, gij moet

nog door het onderwijs der konst zijn opgevoed.

'K zou konnen uitbreên hoe een digter dient te letten
naer Stevens spel-konst van de woorden wel te zetten

dat hij nooit lijden moogt een tael onegteling

in lenig rijm-gedigt; dat hij aen ieder ding,

Gelijk een schilder, moet sijn regte verwe geven;
dat hij in sijn begin niet mag ten hoôgsten zweven,

maer stappe-wijs, gelijk men op een thooren klimt;

dat zoo hij schaemt te zijn gehekelt of beschimpt,

moet straf en streng zijn op sijn zelven, en sijn schriften
tot zeven werven toe nouwkeuriglijk doorziften;

dat den gelijken klang in 't rijm ondeugende is,

schoon zelvs het woord verschilt in sijn bediedenis,

dat hij moet rijmer zijn voor hij bestaet te digten,
dat hij d'herzegging en de lammigheid moet zwigten;

dat hij het nuttig dient te mengelen met 't zoet.

dat hij wel-sprekend klaer en deftig wezen moet.

dog 't is mijn opzet niet een g'heelen boek te maeken
van al de regels die de digter-konst aenraeken,

Waerom ik deze en nog meer ander laete gaen,

om op de maet alleen der versen 't oôg te slaen

de maete is eigentlijk gelegen in de stemmen
der letter-grepen, die nu daelen, dan weêr klemmen,

het is den zoeten geur, en de wel-luidentheid

der versen, die 't gehoor behaegt, bekoort en vleijt

Waer zonder eenig vers is weerdig te veragten
al waer het opgepronkt met d'edelste gedagten.

om van die maete dan te geven eenig licht

Zoo dient' er eerst aenmerkt hoedat den helden-digt

(Van welken slag van digt alleen wij zullen spreken)
bestaet in tweederleij te saem gevoegde reken,

met dit verschil, dat 't rijm van 't eene lopende is,

en 't ander stille staet: Voorts die' gestelteniss

Van elk, bestaet in twaelf zoo korte als lange voeten
of letter-grepen, die elk beurte op beurte moeten

bezitten haere plaets; en elke reke moet

altijd begonnen zijn met eenen korten voet

[p. 215]

 

dan volge een langen voet, en dan een korten weder,

 

en dus tot 't einde toe moet 't vers gaen op en neder:

 

het meet zoodaeniglijk geschikt zijn en gedaen

 

dat staedig overhands in 't vers die voeten staen;

 

op zulke wijze dat de korte voeten vallen,

 

op d'onpaere, en de lange op d'effen paer getallen.

 

Om nu te weten hoe men onderscheiden moet

 

in 't Vlaemsch, d'hoegrootheid⁽¹⁾ van elk woord-lit, elken veet

 

men hoeft de digt-wet der Latijnen niet te weten

 

nog onze voeten naer hun regels af te meten,

 

die min uit de natuer als wel door konst bestaen

 

maer wilt 't naturelijk geluid te raden gaen

 

van ider woord, om sijn hoegrootheid te beseffen,

 

wanneer een letter-grepe in 't spreken komt verheffen

 

sij maekt een langen voet: maer als de stemme daelt

 

en flouwelijker stut, dien word voor kort bepaelt,

 

zulke, ende diergelijke als

 

diens eerste letter-grepe is lang, omdat in 't spreken

 

de stemm' daer mede rijst: en in het tegendeel

 

 

die hebben d'eerste kort om dat den galm der stemmen

 

daer mede nedervalt in plaetse van te klemmen

 

En voorts in zoowel als

 

den tweeden voet is kort, en d'ander twee zijn lang.

 

maer in in en

 

den tweeden voet is lang, en d'ander twee zijn korte.

 

⁽⁺⁾ t'Een lettergrepig woord doorgaens is twijffelbaer^(a1)

 

en naer de stelling' neemt 't gehoor de zelve waer

 

dog als men heeft de keur, men kan de letters tellen^(b1)

 

en waer der meest in zijn op lange maete stellen,

 

dit strekt tot klaerheid van den leerling, niet tot wet^(c1)

 

gemerkt dat onze tael, zoo 't schijnt is t'saem gezet

(1) Quantité.

(+) d'eenlettergrepige doorgaens & 't eenlettergrepig woord, is eenvoud: de zelve waer is meervoud, dus zijn deze twee verzen ver-ergt.

(a1) de, den, die, van, te, tot, ten, op, af, enz, zijn wel korte voeten, maer faeten daerom niet ook voor lange te mogen gebruikt zijn, als de voor of achtergaende lettergrepe ook kort is.
Schroomt, groot, vrees, flauw, smaed, enz., zijn lange voeten, dog mogen ook even't wel voor kort gebruikt zijn, wel verstaende als de voor of agtergaende voeten ook zoo lang zijn; dog luiden meest altijd te walgelijk hard, 't en waere misschien dat men ze voor korte zoude zetten, in het beginsel van een vers; maer dan moet eene lettergrepe volgen de welke ongetwijfelt lang is.

(b1) God, mag lang gebruikt zijn, goot is langer, groot is nog langer, en grootsch is nog langst van al dat mag lang gebruikt zijn, daed is langer, en draed is nog langer.

(c1) het zoude een laffe haijr-klieverie wezen, alom de letters te tellen, schoon dezen regel in d'ongekoppelde een-lettergrepige woorden altijd schier vast gaet . anders gaet het in de gekoppelde woorden; gelijk wetboek heêft d'eerste lang, Eer-naem, god-spraek hebben ook d'eerste lang, en nogtans min letters als de tweede lettre-grepe.

[p. 216]

 

met grond-beteekening' van enkele geluiden^(a2)

 

door welkers koppeling men alles kan beduiden

 

zoo wel, of beter als in 't grieksch, hebreeuwsch, latijn

 

dus komt het dat daer in veel koppel-woorden zijn.

 

die door hun wan-geluid en ingedrongentheden

 

in onze versen niet wel konnen zijn geleden^(b2).

 

maer t'is niet al genoeg de voeten gaê te slaen,

 

gij moet nog weten op den sesden voet te staen.

 

en bovendien nog wel uw ooren open zetten

 

om op de smilting van de letter E te letten.

 

want als sij haer bevind op 't eind eens korten voet

 

en eenen klinker aen het volgend' woord ontmoet

 

men moet het voegen dat sij onderling vereenen

 

en niet en stooten, maer een zagten klang Verleenen.

 

dit is een kort bewerp van onz' wel-luidentheid

 

der helden-digten-maet die hier is uitgeleid.

 

Dog even eens gelijk een fluitenist zou plegen

 

met een' onkundigen tot 't fluite-spel genegen,

 

schoon zulken konstenaer hem gav het regt bedied,

 

en aenwees yder toon tot spelen eenig lied,

 

hij zal daer mede alleen nooit tot die kennis raeken,

 

want 't is 't gehoor dat hem de toonen wijs moet maeken:

 

de maet der versen gaet op een gelijken trant,

 

sij moet door d'ooren eerst gevat zijn in 't verstand.

 

hoe helder Ymeloot heêft van die maet' geschreven

 

de levendige stemm' kan beter uitleg geven,

 

de penne kan daer af wel geven eenig licht

 

dog sij wil liever door de stemme zijn verrigt.

 

Daertoe kan helpen ook 't aendagtig overlezen

 

⁽⁺⁾ Van digters werken, ons tot voorbeêld aengewézen.

 

den grooten Vondel, Heyns, de Vries, de Buck, Oudaen,

 

de Dekker, Steven, Cats, maer boven al de Zwaen,

 

die in sijn werken weet van Vondels deftigheden

 

met Cats zoet-luidentheid als in malkaer te kneden^(*)

 

maer dit word vrugteloos veêl digters voorgeleid

 

van deze tijden, die veêl eerder zijn bereid.

(a2) Vroe-vrouwe, agt ik voort te komen van Verhoe-vrouwe, alsof men wilde zeggen beschermende vrouwe: andere willen dat het komt van Vroede wijze vrouwe . malkander 't saemgezet van malk en ander, ende malk beteekent bij d'oude tegelijk en zoo 't schijnt 't saemen gesmolten van met elk, ander...
vraet, vraetig (gulzigaerd, gulzig) komt door 't saemen-stelling van veraet, veraetig, alsook vreeten van vereten; hertog van heir en togt, en die als veldoverste op de togten het heir aenvoert graeve van gaer, haef, haef beteekende bij d'oude goederen. middelen: bange van be-ang, dit laetste komende van angst (benauwtheid) vreezen, vreezig van vaer (schrik) en reezig (hoôg) als of men zeide, vaer-reezig (hoog-verschrikt) wreed, van werre (oorloog) en reed (veerdig)

(b2) van deze slag zijn groothedèn; hoofd-stoffèn, wierookèn; dank-zegging; gelyk-vorming; dankbaere; vyandèn, enz...

(+) der.

(*) tot proef ziet den lof der vriendschap, 't ingaen der. 18^de eeuw &.

[p. 217]

 

om lov t'ontfangen van hun maetelooze digten

 

als hun te laeten in den maetklang onderrigten

 

Eer zou men regten een volwassen krommen boôm

 

eer menig digter zig laet dwingen door dien toôm.

 

 

 

Door: p. J. De Badts.