Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1923

[p. 42]

De bibliotheek van Pieter van Emmerick (1574-1625).
Naar een lezing op het VI^e Vl. Philologencongres te Mechelen
door Dr. L. Reypens S.J.

De persoon van wien hier spraak is was lid der abdij van Tongerloo, en achtereenvolgens pastoor te Tongerloo zelf, te Diest en te Tilburg. Gelijk vele verdienstelijke mannen die niet zoozeer door schittering de aandacht hunner medeburgers op zich trokken, dan door gewetens- en karaktervolle bediening van een gewichtig ambt het peil van hun tijd hielpen verzekeren, zoo was ook deze Premonstratenser gauw vergeten geraakt na het dankbaar ‘transiit benefaciendo!’ zijner parochianen, hadden bij hem te Diest, gelijk in pastorieën toen nog wel gebeurde, niet enkele studeerende knapen ingewoond, met wier opvoeding hij zich gelastte, en waarvan een, Johannes Berchmans, heilig werd verklaard. De glorie van den discipel straalde af op den meester: had deze niet meê den grondslag gelegd voor die verheven levensvoering?

Zoo ging men, pieteitvol, de documenten raadplegen omtrent den stillen pastoor en opvoeder. Zijn Ordesgenoot, Waltman Van Spilbeek, slaagde erin genoegzaam bijeen te brengen om een korte levensschets samen te stellen⁽¹⁾. Er blijkt uit, dat Emmerick, in al zijn bescheidenheid, een sieraad is geweest zijner Orde, en, in een veelbewogen tijd, het toonbeeld van een herder.

Bij de stukken uit het archief van Tongerloo die Van Spilbeek bekend maakte, is, door een gelukkig toeval, een lijst bewaard van Emmerick's bibliotheek⁽²⁾. Een overzicht ervan

(1) Petrus Van Emmerick, Turnhout, Spichal, zonder datum.

(2) Voor het vriendelijke ter beschikking stellen van Emmerick's stukken zij den Eerw. H. Kan. Erens oprecht dank gezegd.

[p. 43]

werd door Van Spilbeek gegeven⁽¹⁾. Het scheen ons, om twee redenen, de moeite waard de lijst zelf het licht te doen zien, en ons de noodige opzoekingen niet te sparen om de summair aangeduide werken zooveel mogelijk te identificeeren.

Vooreerst is de kennis van Emmerick's bibliotheek niet zonder belang voor de biographie van Joannes Berchmans. De geestelijke physionomie van dezes opvoeder komt uit de zorgvuldige samenstelling van zijn boekenverzameling beter aan den dag, en het is niet onmogelijk, dat enkele van Emmerick's boeken ons wat meer licht verschaffen over de weinig bekende invloeden die Johannes in zijn eerste levensperiode voor het geestelijke leven onderging⁽²⁾.

Van meer algemeen belang is echter die lijst voor de kennis van het peil waarop in het begin der XVII^e eeuw de intellectueele en geestelijke voorbereiding stond tot de herderlijke bediening op het platteland of in de provinciestad, bij een knap Premonstratenser, in een periode van vernieuwden bloei zijner abdij. Dit peil dwingt eerbied af. Want al heeft Emmerick niet buitengewoon

(1) In de aangeduide brochuur, blz. 10

(2) Wel stelde Emmenck deze lijst op te Tongerloo in 1600. Maar de Premonstratensers mochten hun boeken meenemen naar de plaats hunner benoeming als pastoor. Na hun dood kwamen ze dan aan de abdij terug. Jammer genoeg is ons bij de jaarlijksche inventarissen van Emmerick geen bewaard waar de boekenlijst herhaald is Uit den Tilburschen inventaris van 1622 en uit dien van 1623 blijkt genoeg, dat Emmerick zijn bibliotheek bleef verrijken. Te Diest zal dit dan ook wel reeds gebeurd zijn.
Op zijn minst heeft Berchmans Emmerick's boeken benuttigd voor de lezing over tafel die in de pastorie te Diest gebruikelijk was Rector Otho Zyll, S.J. getuigt, dat Emmerick te Tilburg nog met eerbied, als 'n relikwie, het bijbelboek bewaarde waar de knaap te Diest uit voorlas. Emmerick gewaagt zelf van twee andere boeken die Johannes aan tafel bezigde de Levens der Heiligen en Overwegingen over het lijden van Christus Tevens weten we door Emmerick welk belang die tafellezing voor Berchmans' geestelijke ontwikkeling had Welke werken buiten deze drie aangeduide door Berchmans nog kunnen gelezen zijn, is lastig om zeggen. Maar de mogelijkheid dat hij andere geestelijke boeken in de hand kreeg of aan tafel voorlas, is niet uitgesloten. Zie verder de aanteekeningen bij n^rs 4, 14, 31, 35, 40. Over het getuigenis van Otho Van Zyll en Emmerick, zie Poncelet, Documents inédits sur S.J. Berchmans, Bruxelles, Bollandistes, 1921, p. 117-18.

[p. 44]

veel, het is meestal van het beste, en het beantwoordt goed aan de vereischten die zijn bediening te dien tijde kon stellen⁽¹⁾.

Uit de volgende statistiek blijkt dadelijk het karakter der bibliotheek. Op de 105⁽²⁾ nummers waaronder wij de opgesomde werken rangschikten, is de Bijbel en de Bijbeluitleg vertegenwoordigd door 11 nummers; de dogmatische theologie door 9; de controverse door 6; de moraaltheologie door 3; de Kerkgeschiedenis door 2; de missieliteratuur door 2; de liturgie door 6; de ascese en de mystiek door 18; de hagiographie door 1; de preekliteratuur door 3; de catechese door 4, de wijsbegeerte (dialectica) door 3; de oude letteren en hun onderwijs (grammatica, stylistiek, rhetorica, teksten) door 21; de humanistische letteren door 5; de wetenschappen (aardrijkskunde, politieke geschiedenis, natuurkunde en medicijnen) door 6, de muziek door 4.

_**_*

De lijst die wij uitgeven staat in het eerste der 9 stukken die van Emmerick's hand geschreven zijn en te Tongerloo in het archief bewaard bleven. Met de acht andere zit het in een ouden

(1) Te beginnen van 1571 hadden de Premonstratenser-Abten der Brabantsche Circarie aan de Leuvensche hoogeschool een studiehuis gesticht voor de knapst aangelegde jonge kloosterlingen. Zie J.-E. Jansen, La Belgique Norbertine, Averbode 1921, blz. 279 vv. Valerius Andreas in zijn Fasti Academici stvdii generalis Lovaniensis, Lovanii, Nempaeus, 1650, blz. 331, zegt ervan: ‘In hoc Collegio, praeter publicas Praelectiones ac Disputationes fere quotidianas, etiam privata habentur exercitia, et hebdomadariae Disputationes per eum, qui Collegio praeest, et plerumque est S.Th. Baccal. Form. aut Licentiatus. Fuere illi... ex Tongerloensi [coenobio] Joannes Conen, Mollanus, S.Th.L. post similiter sui Conventus Prior... Quique hic erudiuntur et formantur, plerique etiam titulis insigniuntur Academicis, hinc Curis proeficiendi Animarum’. Wordt dan nog bijgevoegd, dat in 1547 uit Tongerloo alleen 6 kloosterlingen Licenciaat wierden. Dit alles deelen wij mee, omdat Emmerick, gelijk uit aanteekening 16 zal blijken, te Leuven zeer waarschijnlijk studeerde, en dan wel, goed mogelijk, een graad haalde. Gezien de samenstelling zijner bibliotheek, zal dit heelemaal niet verwonderen. Uit een of ander stuk van Tongerloo's archief zou het misschien nog wel met zekerheid op te maken zijn. Van Spilbeek schijnt het niet vermoed te hebben.

(2) Feitelijk 104, vermits n^r 32 wegvalt Zie de aanteekening bij dit nummer.

[p. 45]

papieren omslag met het moderne opschrift: Inventaires de Pierre Emmerick. Het stuk meet 32,5 × 21 cm en bestaat uit één vel, waarvan het tweede blad onbeschreven is. De eerste bladzijde draagt den titel: Index Utensilium fratris Petri Emmerici Buscodunensis pro anno Domini 1500. Het is dus de inventaris dien Emmerick, naar de voorschriften zijner Orde, voor dit jaar maakte van de voorwerpen door de Oversten ten zijnen dienste toegestaan. Emmerick was toen nog circator (tuchtbewaker) te Tongerloo. Over twee kolommen verdeeld, begint het stuk met den Index Librorum, waarna dan het verdere huisraad volgt.

Al bestaat er weinig of geen twijfel voor de oplossing der verkortingen, toch hebben we ze door schuine letter aangegeven. Waar wij niet konden uitmaken (als bij n^rs 38 en 52), of bij een aaneengeschreven opgave eerder twee dan wel één werk bedoeld waren, is dit aangeduid Heel enkele titels (n^rs 27, 38, 42, 49, 52, 78, 100) vermochten wij nog niet te identificeeren Andere alleen met groote waarschijnlijkheid Voor de verschillende uitgaven van éénzelfde werk hebben wij ons alleen verplicht zooveel mogelijk de in Zuid-Nederland verschenen drukken mêe aan te duiden die in de XVI^e eeuw, het kortst vóór 1600, verschenen. Waar de opgesomde werken en schrijvers minder algemeen bekend werden geacht, hebben we een korte aanduiding bijgevoegd

Index utensilium fratris Petri Emmerici buscodunensis pro anno domini 1600⁽¹⁾.

Index Librorum.

1.	^+ Biblia Johannis Benedicti
2.	Concordantia bibliorum.
3	Biblia Lovaniensium doctorum
4.	Biblia vestusta.
5	Breviarium nouum praemonstratense in 2 bus voluminibus.
6.	Breviarium antiquum in 2 vol.

(1) Er stond 1660. De bovenste krul der tweede 6 werd doorgehaald om er een o van te maken. Daarna werd heel het jaartal doorgehaald, en ernaast, dubbel onderlijnd, herschreef Emmerick: 1600.

+ 1^ste Stuk, blz. 1, kolom A

[p. 46]

7.	Diurnale.
8.	Horae de Domina.
9.	Processionale impressum.
10.	Summa Theologiae divi Thomae in 6 vol.
11.	Navarrus.
12.	Aphorismi Confessariorum.
13.	Calepinus.
14.	Epistolae Hieronymi^(1).
15.	Josephus Judaeus.
16.	4 libri scripti Lovanij cum nonnullis alijs dictatis et scriptis.
17.	Dominicus Soto 4^um in 2 vol.
18.	Petrus Lombardus.
19.	Catechismus Romanus
20.	Catechismus { Canisij.
21.	Catechismus { Aemundi Augerij.
22.	Catechismus { F. Nauseae.
23.	En ch(i)ridion^(2) the(o)logiae^(3) pastoralis Binsfeldij.
24	Concilium Tridentinum.
25.	Genebrardus in psalmos
26.	Thesaurus bibliorum.
27.	Loci communes bibliorum.
28.	Opuscula Granatensis in 7 vol
29.	Collationes Bredenbachij.
30.	Costerus contra hereticos.
31	Libellus Sodalitatis.
32.	(Psalterium graecolatinum)^(4).
33.	Ludovicus Blosius de recreatione animae.
34.	Exercitium Christianiae pietatis.
35.	Taulerus in passionem
36.	Diuini amoris pharetra auctore Lanspergio.
37.	De doctrina moriendi opusculum.
38.	Locorum praecipuorum sacrae scripturae etc., contra haereticos panoplia.

(1) Kortschrift Hiero [...].

(2) Hs Enchridion.

(3) Hs thelogiae

(4) Doorgehaald in het Hs.

[p. 47]

39.	Innocentius de contemptu mundi
40.	^+ Historiae sanctorum dominj Haraei
41.	Historiae Indicae cum epistolis in 2 vol.
42.	Historia Ecclesiastica in 3 vol.
43.	Novidius Fraccus
44.	Ludovicus Vives de concordia et discordia
45.	Ludovicus Vives de Veritate fidei
46	Eiusdem rethorica
47.	Lactantius.
48.	Quaestiones quotl. Adriani 6^1
49.	Consonantiae Jhesu Christi et prophetarum
50.	Theatrum conuersionis gentium
51.	Itinerarium Beniaminj Tudelensis
52.	De Vita recte instituenda Gerardus Zutphaniae
53.	Divus Ambrosius de officijs
54.	Franciscus Sonnius contra haereticos
55.	Judocus Ravenstejn contra Illiricum
56.	Michael Baius de libero arbitrio.
57.	Via Vitae
58.	Compendium Theologiae gerssonis
59 en 60.	Novum testamentum in 4^o et in 16^o
61	Dialectica { Hunnaej.
62.	Dialectica { Titelmannj.
63.	Dialectica { Fonsecae.
64.	Orationes Ciceronis in 3 vol.
65.	Ovidius in 2 vol
66.	Xenophon
67.	Sententiae veterum^(1) poetarum
68	Valerius Maximus.
69.	Cicero ad Herennium
70	Galenus de compositione medicamentorum
71.	Jeremiae Priverij commentaria in Galenum
72.	Anthonij Mureti orationes
73.	Hieronymus Vida.
74.	Sw(e)tonius:^(2)

+ Kolom B.

(1) Kortschrift vv.

(2) De eerste letter na S is duidelijk een v. Daarop volgt ook waarschijnlijk een v, maar van een ander maaksel. De twee zijn naar alle waarschijnlijkheid als vv = w te lezen.

[p. 48]

75.	Adamus
76.	Franciscus Petrarca.
77.	Thomas Linacer
78.	Sinonyma graeca
79.	Hesiodus
80.	Epistolae Pauli Manutij
81.	Nicolai Biesij physica
82.	Eramus de conscribendis epistolis, correctus
83.	Item instituendis pueris etc. correctus
84.	Commentarius de bello germanico Caroli 5^ti
85.	Epistolica Macropedij
86.	Syntaxis graeca { Varennij
87.	Syntaxis graeca { Fabricij
88.	Libri 6 musicales Orlandi
89.	Item 5 alij: scripti
90 en 91.	Item 5 alij diversorum auctorum, impressi cum nonnullis alijs scriptis musicalibus
92.	^+ Grammaticalia Veraepei
93.	Verepaeus de conscribendis epistolis
94.	De copia verborum
95.	Preces Verepej
96.	Grammatica hebraica
97.	Augustinus de doctrina Christiana
98.	Gregorij Nazianzeni Apologeticus
99.	Exercitiorum spiritualium liber
100.	Charta magna quae sic inscribitur. Synopsis rerum ecclesiasticarum.
101.	Homiliae Renhardi Luts^(1)

+ Blz. 2, kolom A,

(1) De laatste letter van dit woord schijnt een s te zijn. Dit nummer en de 4 volgende zijn wat gedrongener geschreven. Zij werden waarschijnlijk bijgevoegd nadat onder n^r 100 reeds een lijn was getrokken om aan te duiden dat de boekenlijst ten einde was, en de opsomming van het ander huisraad begon. N^r 101 is naast n^r 100 bijgeschreven, en de 4 volgende nummers in de witgebleven ruimte tusschen de lijn onder n^r 100 en den aanvang der volgende huisraadopsomming. Aldus volgt deze onmiddellijk, zonder tusschenruimte, in dezelfde kolom. - Tusschen de andere voorwerpen zijn nog vermeld vier landkaarten: 4 Chartae regionum. Aan het slot staat de opmerking: Haec omnia communia met het handteeken · Fr. Petrus Emmericus, Circator.

[p. 49]

102.	De imitatione Christi Thomas de Kempis.
103.	Meditationes Augustini
104.	Rationale divinorum.
105.	Virtutum vitiorumque exempla

Identificeering

1. Biblia sacra juxta vulgatam, quam dicunt editionem, a mendis, quibus innumeris partim scribarum incuria, portim sciolorum audacia scatebat, summa cura parique fide repurgata atque ad priscorum probatissimorumque exemplarium normam, adhibita interdum fontium authoritate, restituta, annorum a mundo creato ad Christum natum computo illustrata. Parisiis ex officina Simonis Colinaei pro Caleato a Prato, 1541, in-f^o. Cum brevi praefatione Joannis Benedicti ejusque schohis ad marginem. Deze Biblia Latina Benedicti beleefde veel uitgaven: Parijs 1549, 1552, 1558, 1564, (1566), 1565, (1567), 1573 Zie Masch, Bibliotheca Sacra, Halae, 1778-1790, P. II vol. III, § 143, blz. 214 vv. Andere drukken te Lyon, 1542, 1550, in twee en in 5 deelen; 1556, 1569. Zie t.a.p., blz. 217.

2. Een Concordantiae Bibliorum werd uitgegeven o.a. door Plantijn te Antwerpen in 1581, 8^o. Bij denzelfden uitgever in 1585, met den titel Concordantiae bibliorum utriusque testamenti, veteris et novi, perfectae et intergrae; quas revera majores appellare posses: opus post omnes quae praecesserunt editiones, multis depravatis locis commode restitutis et castigatis, summo studio ac labore illustratum. Antverpiae, ex off. Christ. Plantini, 1585, 4^o. Zie Ruelens-De Backer, Annales Plantiniennes, Paris, Tross, 1866, blz. 223 en 276.

3. Niet de Biblia Latina Hentenii (zie Masch, P. II, vol, III, § 148, blz. 223 vv.) zal bedoeld zijn, die alleen ‘jussu, instructione ac Judicio gravissimorum Theologorum hujus Academiae Lovaniensis’ vervaardigd werd; maar wel de Biblia Latina Lovaniensium die daarna tot stand kwam ‘delectorum Theologorum industria’. Titel van den eersten druk Biblia sacra. Quid in hac editione a Theologis Lovaniensibus praestitum sit, paulo post indicatur. Antwerpiae ex officina Christophori Plantini, Architypographi Regii, M.D. LXXIII 8^o. Ook 24^o, in III deelen. Andere Plantijnsche drukken in 1583, 8^o; 1580, 4^o en 8^o; 1583 gr. f^o en 8^o; 1587, 8^o; 1590, f^o en 8^o. Zie hierover, en over de drukken te Lyon, Masch, P. II, vol. III, § 155, 156, 157, blz. 230-234. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866 blz. 143, 214, 252 (bis), 262, 295, 306.

4. Waarschijnlijk ‘vetusta’ geheeten ten opzichte der Biblia

[p. 50]

Latina Lovaniensium. Dit is met eenige waarschijnlijkheid, de bijbel waar Johannes Berchmans te Diest uit voorlas. Zie onze Inleiding 4^e noot.

5. Parisiis, 1598 en 1600, cura Johannis Lepaige, auctoritate Francisci a Longo Prato Abbatis. Zie Zaccaria, Bibliotheca ritualis, Romae, Monaldini-Puccilini, 1776, I, p. 133.

6. In twee deelen verscheen dit ouder brevier als wiegedruk, zonder aanduiding van plaats, in 1490, 8^o. Zie Hain, Rep. Bibl., 1826, I, 539, n^r. 3882. Als latere druk in twee deelen vonden wij alleen vermeld dien van 1507, te Parijs bij Thielmannus Kerver. Zie Bohatta, Katalog der Liturgische Drucke des XV und XVI Jahr. in der Herzogl. Parma'schen Bibl. Wien, 1909-10, II, 349,50.

7. Goovaerts, Ecrivains, artistes et savants de l'Ordre de Prémontré, vermeldt, IV, 220, den volgenden druk: Diurnale Ord. Praem. summis vigiliis detersum, castigatissime impensis Thielmanni Kerver impressum, Parisiis, 1545, 24^o litt. Goth. Daarnaast geeft hij alleen den Leuvenschen druk van 1691 aan.

8. Pas in 1617 vinden wij de Horae in Deiparae V. Mariae Laudem, ad Usum Candidi Ord. Praemonstrant. Auctoritate R. Petri Gotsellii totius Ord. Generalis editae, Mussiponti, 16^o. Zie Lipenius Bib. real. Theol. II, 43, a.

9. In 1574 verscheen te Parijs het Processionale secundum ritum ecclesiae Praemonstratensis, 8^o. Zie Ulysse Chevalier, Topobibl., op het woord Prémontré, liturg., c. 2456. Ook in 1584 verscheen een druk. Zie Lipenius, Bibl. real. Theol., II, 557.

10. Deze uitgave in 6 deelen vóór 1600 staat vermeld noch bij Quétif-Echard, Scr. O.P. noch bij Lipenius. Bibl. real. Theol.

11. De bekende canonist en moralist Martin Azpilcueta (1493-1586), naar zijn geboorteland geheeten ‘Doctor Navarrus’. Hij schreef het veel gebruikte Enchiridion seu Manuale Confessariorum et paenitentium Het werd o.a. te Antwerpen bij Plantijn gedrukt. Martini ab Azpilcueta, doctoris Navarri, enchiridion, sive manuale confessariorum et paenitentium. Antverpiae, ex offic Chr. Plantini, 1575, 4^o. Ruelens-De Backer. Ann. Plant, blz. 159.

12. Het bekende klassieke werk van Emmanuel Sa, S.J. (1530-96) Aphorismi Confessariorum ex Doctorum sententiis collecti, Venetiis, 1595. Over de menigvuldige andere drukken zie Sommervogel. Te Antwerpen verscheen er een in 1599, Ex officina Joachim Trognaesii.

[p. 51]

13. Het reuzenwerk van den Ausgustijnermonnik Ambrogio da Caleppio (Ambrosius Calepinus,) († 1511). De eerste druk in 't Latijn alleen verscheen te Reggio industria Dionysii Bertochi in 1502, 8^o, onder den titel Cornucopioe. Het groeide tot een woordenboek in 7 talen en werd verder door andere handen aangevuld. De Bazelsche druk van 1590 bevat 11 talen. Zie Brunet, Manuel du Libraire⁵, I, 1474.

14. Epistolae Divi Hieronymi. Uitgave door Canisius bezorgd. Eerste druk te Dillingen, 1562, 8^o. Veel andere drukken, waarvan twee te Leuven, in 1573 en 1596, deze laatste geillustreerd. Titel van den Leuvenschen druk van 1573: Epistolae D. Hieronymi Stridonensis in libros treis distributae, et nunc tandem pristinae suae integritati restitutae. De cujus operis nova ratione, ordine et utilitate singulari, ex sequenti Petri Canisii praefatione plene intelliges. Lovanii, Typis Joannis Masij, Typ. Jurat. 1573. Zie Sommervogel, Bibl Comp. Jés. II, 670. Deze Brieven hadden voor de geestelijke ontwikkeling van Johannes Berchmans een groote beteekenis. Zie Poncelet. Documents inédits, p. 66. 5. Uit het daar gezegde is niet duidelijk waar de Heilige dit werk voor het eerst las. Het kan dus te Diest reeds geweest zijn.

15. De eerste druk van de oude Latijnsche vertaling der werken van Flavius Josephus verscheen te Augsburg bij Johann Schussler in 1470, en werd tot in 1617 ontelbare malen opnieuw uitgegeven. Zie E. Schurer in Realenc. f.P. Theol.³ 9, 385. Fabricius-Harles, V, 27 vv

16. Dit zullen Emmenck's eigen opteekeningen wel geweest zijn, waaruit volgt, dat hij bij de uitgelezen schaar jonge Premonstratensers behoorde die in het studiehuis hunner Orde te Leuven meestal aan de hoogeschool promoveerden. Zie blz. 44, 1^e nota.

17. In quartum Sententiarum commentarii, van den beroemden dogmatieker Dominicus de Soto, O.P. Het werd voor het eerst te Salamanca gedrukt, het eerste deel in 1557 bij Joannes a Canova, het tweede in 1560 bij Andreas de Portonarris. Het commentaar dat bij de beste werd gerekend die over het werk van Petrus Lombardus verschenen, kwam ook uit te Leuven in 1573. Zie Quétif-Echard, Script, O.P., II, 173, 15.

18. Tot het einde der XVI^e eeuw, toen Thomas officieel de plaats innam, was het hier bedoelde hoofdwerk van Petrus Lombardus, de Libri IV Sententiarum, het groote klassieke leerboek

[p. 52]

voor het theologisch onderricht aan de hoogeschool. Het werd dan ook ontelbare malen uitgegeven. Ook te Leuven, bij Gravius, in 1556 en 1557, 40. Fabricius-Mansi V, 263, geeft ook Leuvensche drukken aan bij Joannes Aleaume, in 1546, fol., en een druk van 1568, 4^o.

19 Eerste druk te Rome, 1566, onder den títel Catechismus ex decreto Concilii Tridentini ad parochos Pii V jussu editus. Bij Plantijn te Antwerpen in 1570, 1572, 1574, 1583. Titel van dezen laatsten druk: Catechismus romanus ex decreto Conc. Tridentini et Pii V.P.M. jussu primum editus, brevibusque annotatiunculis elucidatus, studio et industria Andreae Fabricii Leodii. Antverpiae, ex off. Christoph. Plantini. M.D. LXXXIII, 8^o. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866, blz. 100, 121, 146, 253.

20. De groote catechismus van Canisius verscheen voor het eerst te Weenen in 1554. Het is de Summa doctrinae christianae. In 1556 verscheen ze te Leuven bij Joan de Winghe. Hier is waarschijnlijk bedoeld de middelbare catechismus Parvus catechismus catholicurum, ook Institutiones christianae pietatis genoemd Sinds 1559 verschenen er drukken van, o.a. te Antwerpen. Zie Sommervogel, Bibl. Comp. Jes, II, 618, 634.

21. Edmond Auger, S.J. (1530-1591), Catechismus, id est Catholica Christianae Iuuentutis Institutio, Lutetiae apud Sebastianum Niuellium, 1568 Cfr Sommervogel, Bibl. Comp de Jés., I, 633-634. Over Auger zie: Brand, Friedr. Die Katechismen des Edmundus Augerius, S.J., Freiburg, Herder, 1917.

22. Latijnsche naam van Fridericus Grau (1480-1552). Hij schreef een Catechismus catholicus Zie Hurter, Nomenclator³, II, 1405.

23. Dit handboek voor pastoraaltheologie verscheen voor het eerst te Trier in 1591. De schrijver is de hoogstaande Hulpbisschop dier stad, Peter Binsfeld († 1598). Zie Kirchenlexicon, II, 846. Hurter, Nomenclator³, III, 354-355.

24. Bedoeld zullen wel zijn de Canones et decreta Concilii Tridentini, waarvan de officieele uitgave in 1564 verscheen. Bij Plantijn te Antwerpen in 1571, 1586. Titel van dezen laatsten druk: Sacrosancti et aecumenici concilii Tridentini, Paulo III, Juliɔ III et Pio III. Pontif, Maximis celebrati, canones et decreta. His nunc recens accesserunt duorum eruditissimorum virorum D. Johannis Sotealli theologi, et Horatii Lutii Jurisconsulli utilissimae ad

[p. 53]

marginem annotationes: quibus sacrae scripturae, superiorum conciliorum, juris pontificii, veterum ecclesiae patrum, tum citata, tum consonantia loca, fideliter indicatur. - Additiae praeterea sunt ad finem, Pii III Pontificis maximi Bullae, una cum triplici utilissimo Indice. Antverpiae, ex officina Christophori Plantini. M.D. LXXXVI, 8^o.

25. Gilbert Génébrard, O.S.B. (1537-1597), een der grootste geleerden der Sorbonne. Bedoeld is zijn werk Psalmi Davidis vulgata editione, calendario hebraeo, syro, graeco, hymnis, argumentis, et commentariis genuinum et primaevum sensum hebraismosque breviter aperientibus instructi, Parisiis, 1577, 80, 82, 87, 88, 92. Dit werk werd aanzien als een der voortreffelijkste commentaren op de psalmen. Zie Vacant, Dict. Theol. cath., VI. 1183; Kirchenlexicon, V, 254.

26. Thesaurus bibliorum, omnem utriusque vitae antidotum secundum utriusque Instrumenti veritatem et historiam succincte complectens, Antverpiae, 1577, 1581, en elders De schrijver, William Allot († 1590), werd gekerkerd en gebannen voor het geloof. Zie Gillow, Bibl. Dict. of Engl. Catholics, I, 25-26; Dict of national Biography, I, 337.

27. Loci communes bibliorum. Zie werken van dien aard bij Lipenius, Bibl. real. Theol., I, 193b. O.a. de Plantijnsche druk: Flores Bibliae sive loci communes omnium fere materiarum ex veteri ac novo testamento excerpti, et alphabetico ordine digesti, a F. Thoma Hibernico, nuncque demum castigati, Antverpiae, ex officina Christophori Plantini. M.D. LXVIII, 16^o. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866, blz. 77.

28. De beroemde ascetische schrijver en Spaansche klassieker, Luis de Granada, O.P. Deze uitgave in 6 deelen staat niet vermeld bij Quétif-Echard, Script.

29. Collationum sacrarum libri VIII, opera D. Tilmanni Bredenbachii, S. Theol. Doctoris et Ecclesiae D. Gereonis Coloniensis Canonici. Alleen het eerste der twee aangekondigde deelen verscheen te Keulen in 1584 (Hurter, Nomenclator zegt 1585). De schrijver († 1587) is Kannunik geweest aan O.L. Vr. Kerk te Antwerpen, en was een groot vriend van Blosius. De Collationes worden nader gekenmerkt door den bijtitel dien ik op den Keulschen druk van 1591, apud Gosuinum Cholinum, lees: Quibus ad omnem vitae humanae usum, familiarisque congressus, sacra, iucunda et vtili selectissimarum historiarum varietate Lector

[p. 54]

pie instruitur. Zie ook Hurter, Nomenclator, III, 205, en Kessel in Kirchenlexion, bij Bredembach.

30. Het werk van den beroemden Vlaamschen ketterhamer Frans Coster, S.J. Enrichidion Controversiarum praecipuarum Nostri Temporis de religione, in gratiam sodalitatis Beatissimae Virginis Mariae enz. Eerste druk te Keulen, bij Birckmann, 1585. Zie Sommervogel, II, 1514, 1515.

31. Ander zeer verspreid werk van Frans Coster, waarvan de volledige titel luidt Libellus Sodalitatis Hoc est Christianarum Institutionum Libri quinque. In gratiam Sodalitatis B. Virginis Mariae. Eerste druk te Antwerpen, Plantijn, 1586. Zie Sommervogel, II, 1511, 1512; Ruelens-De Backer, blz. 289,299 Dit boekje, dat Berchmans zeer zeker te Mechelen kende, heeft hij dus ook al te Diest kunnen inzien.

32. Doorgehaald. Het zal niet tot zijn private bibliotheek behoord hebben, en bij vergissing mee zijn opgeschreven.

33. De afzonderlijke druk van dit tractaatje vóór 1600 vonden wij nergens aangegeven. Lipenius, Bibl. real. Theol., I, 53b, vermeldt een druk te Paderborn, maar pas in 1611. In de Keulsche uitgave der gezamenlijke werken bij Cholinus, 1572 (de Leuvensche van 1568 is de eerste) draagt het den titel Psychagogia, hoc est animae recreatio. Zie aldaar blz. 208.

34. Nog een werkje van Frans Coster, S.J Sommervogel, II, 1532, 34, kent alleen de uitgave van Leuven in 1607. We hebben hier dus met een vroegere te doen.

35. Exercitia super vita et passione Salvatoris nostri Jesu Christi. Eerste uitgave door Surius, Keulen, 1548, 8^o, onder den titel Pia de Vita & passione Christi exercitia. Ten onrechte aan Tauler toegeschreven. Zie Fabricius-Mansi, IV, 150b. Druk te Antwerpen, 1565, 8^o. Ibid. 1548, 8^o.Voor den druk van 1548 geeft Lipenius den titel: De Vita et Morte Salvatoris (II, 914) Dit zou het boekje kunnen zijn waar Johannes Berchmans aan tafel uit voorlas. Maar Emmerick's aanduiding Meditationes in passionem Christi strookt beter met De vniversa Historia Dominicae Passionis Meditationes Quinquaginta. Auctore Rever^do D. Francisco Costero, S.J., dat in 1587 voor het eerst verscheen te Antwerpen bij Plantijn, alsmede in 1600. Dit werkje kan Emmerick te Diest hebben bij aangeworven.

36. Lipenius, Bibl real. Theol., I, 33b, vermeldt vóór 1600 den volgenden druk: Joh. Inst. Lanspergii Divini Amoris Pha-

[p. 55]

retra Jesu Christi ad Animam fidelem Alloquium. Ext. cum Gruytrodii Colloquio. Colon. 1590, 12^o. Zie in de uitgave van Lansperg's werken door de Karthuis van Montreuil, bij de Opera Minora, T.V. 1-159.

37. Werk van den Lutherbestrijder Judocus Clichtovaeus van Nieuwpoort († 1543), voor het eerst te Parijs gedrukt in 1520. Titel: De Doctri- // na moriendi opusculum // necessaria ad mor- // tem foeliciter oppetendam praepara- // menta declarans: & quo modo in // eius agone varijs antiqui ho- // stis insultibus sit resisten- // dum // edocens // Parisiis // Ex offina Simonis Colinaei // 1520, 4^o. Zie Bibiotheca Belgica, C 429 en de volgende nummers. Te Antwerpen werd het werkje gedrukt bij Steelsius in 1535, 36, 38, 46.

38. Waarschijnlijk, maar niet zeker, is met hetgeen wij hier onder n. 38 plaatsen, slechts één werk bedoeld. In het hs. is alles op twee regels achter elkaar geschreven. Het Contra haereticos panoplia zou een afzonderlijk werk kunnen zijn, en het vorige zou dan met verkorten titel zijn aangegeven omdat plaats ontbrak. Maar de door Emmerick gebruikte scheidingspunt als hij twee werken op denzelfden regel plaatst, ontbreekt, en de titel zou dan voor het eerste werk wel heel vreemd afgekort zijn Wij mochten er nog niet in slagen met zekerheid dit nummer te identificeeren. Misschien is, met verkorte aanduiding, bedoeld het werk van den beroemden katholieken polemieker Willem Damasus van Linda (Lindanus) (1525-1588), te Keulen gedrukt in 1559, en meermalen daarna. De uitgave van 1575, bij Cholinus te Keulen, draagt den titel Panoplia Evangelica, sive De verbo Dei evangelico libri Quinque, quibus ex scriptvra prophetica et Apostolica illius eruitur, et declaratur indoles atque natura enz. adversus infesta Catholicae Christi Jesu Ecclesiae hostium tela, et arietationes omnes defenditur. Ofwel Renati Benedicti Panoplia Catholicorum adv. Haereses, in Stromatum Biblicorum Libb. IV distincta. Col. 1572, 8^o. Zie Lipenius, Bibl. real. Theol., 393a.

39. Het werk van Paus Innocentius III: De contemptu sive de miseria conditionis humanae, Libri III. Zie Migne P.L. 217, k. 701. Hurter, Nomenclator³ II, 245, vermeld een druk te Keulen in 1473 en 1496. Lipenius vermeldt alleen drukken der XVII^e eeuw.

40. Franciscus Haraeus, (Verhaer. † 1632) Ruelens-De

[p. 56]

Backer teekent een uitgave aan in 1588. Paquot, Mémoires (1768) II, 170, een uitgave in 1591, en 1592.

Ziehier den titel der Plantijnsche uitgave van 1594: Vitae // Sanctorum, // Ex probatissimis Authoribus, // et potissimum ex R^mo De Aloysio // Lipomano, et R.P. Lavr. Surio, breui // compendio summa fide collectae, // per // R.D. Franciscum Haraevm // Vltraiectinum S. Theologiae Licentiatum // Editio altera, // Ab ipso Auctore aucta & recognita // Antverpiae, // Ex Officina Plantiniana // Apud Viduam, & Joannem Moretum. // M.D. XCIIII // 12^o. - Dit is zooveel als zeker het werk waar Johannes Berchmans te Diest aan tafel uit voorlas. Het zijn juist de trekken en de woorden die Haraeus van den H. Franciscus op 4 October, blz. 756 aangeeft die Berchmans, naar het getuigenis van Otho Esquens en Hendrik De Vriese spontaan in het geheugen komen. Zie Poncelet, Documents inedits, p. 61, n. 28, 2 en p. 69, 3.

41. Waarschijnlijk hebben we hier te doen met den Venetiaanschen druk van de Latijnsche vertaling door Joh. Petrus Maffaeus, S.J. van het werk van den Portugeeschen Jezuiet Emmanuelo Acosta, met bijvoeging der Brieven. Deze Venetiaansche druk draagt den titel Io. Petri Maffen Bergomatis e Societate Iesu Historiarvm Indicarum Libri XVI Selectarvm item ex India Epistolarum eodem interpreti Libri IIII. Acessit Ignatij Loiolae Vita postremo recognita Et in Opera singula copiosus Index. Cum Privilegio. Venetiis apud Damianvm Zenarium 1589. In 2 deelen; het eerste, de Historiae, 281 blzz.; het tweede, de Epistolae, 211 blzz. met het jaartal 1588 op het titelblad dat het opschrift draagt Selectarum Epistolarvm Ex India Libri Quatvor. Ioanne Petro Maffeio Interprete Cum Privilegio, Venetiis Ex officina Damiani Zenarij M.D. LXXXVIII. De twee deelen samengebonden in het exemplaar der Leuvensche Jezuietenbibliotheek. Deze Venetiaansche druk staat niet vermeld bij Sommervogel. V, 294, 295. Zie aldaar voor de andere.

42. In den strijd tegen de Protestanten werd nog al veel gebruikt de Latijnsche vertaling, door Johann Lange, van de grieksche Kerkgeschiedenis van Nicephorus (Callistas Xanthopoulus, 1350). De eerste druk verscheen te Bazel in 1555, f^o. Een uitgave verscheen ook te Antwerpen in 1560. In welken vorm vonden wij niet gezegd. Of die geschiedenis ooit in drie deelen verscheen weten wij niet. Zie Fabricius-Harles, Bibl. Gr., VII, 438. Eusebius' Kerkgeschiedenis vinden wij pas in 1659-1673 te Parijs bij Valesius gedrukt.

[p. 57]

43. Ambrosio Fracchi, de nieuwe Ovidius (Novidius) zich heetend, schreef in den trant van dezes Fasti het werk Sacrorum Fastorum Libri XII, cum romanis consuetudinibus per totum annum, Roma 1547, in-4^o. Er verscheen een druk van te Antwerpen in 1559, 12^o. Zie over hem Tiraboschi Storia della Letteratura Italiana, VII, 1442; Biographie Universelle (Michaud) XIV, 591.

44. Juan Luis Vives, Spaansch humanist en philosoof van beteekenis. Zijn De concordia et discordia (inter Principes christianos) libri quatuor werd gedrukt te Antwerpen in 1529, 12^o. Zie over Vives' werken Mémoires couronnés Acad. R de Bruxelles, t. XV, 1841.

45. De eerste uitgave van het werk De veritate Fidei christianae libri quinque werd na Vives' dood bezorgd door Fr. Craenfeld en gedrukt te Bazel bij Joannes Oporinus, 1543, in-f^o. Cfr. ibid.

46. Waarschijnlijk is bedoeld zijn De ratione dicendi libri tres. Eerste druk te Leuven, ex off. Burgeri Rescii, 1533, in-8^o. Cfr. ibid.

47. De editio princeps der werken van den Latijnschen kerkelijken schrijver verscheen in 1465 te Subiaco. Een druk verscheen te Antwerpen in 1555, een andere in 1570 bij Plantijn, naar de beste Vatikaansche Hss., 8^o cum notis Mich. Thomasio. Herdrukt in 1587. Zie Fabricius-Mansi, IV, 228. Titel van den Plantijnschen druk: L. Coelii Lactantii Firminiani divinarum institutionum libri VII. De ira Dei, lib. I. De opificio Dei, lib. I. Epitome in libros suos, liber acephalos. Carmina asscripta Lactantio. Phaenix incerti auctoris. Venantii Honorii Clementiani Fortunati presbyteri Italici ad Felicem Episcopum carmen de Pascha. Incerti auctoris carmen de passione. Omnia studio Michaelis Thomasii emendata, cum notis ejusdem. Graecarum vocum latina interpretatio. Index in Lactantium amplissimus. Antverpiae, ex. off. Chr. Plantini. M.D. LXX, 8^o. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866, blz. 100.

48. Magister Hadrianus Florentius de Trajecto, naar zijn grootvader genoemd Boeyens, als Paus: Adrianus VI. Het hier bedoelde werk van den geleerden theologant werd dikwijls herdrukt. De eerste uitgave draagt den titel Quaestiones Quotlibeticae Excellentissimi viri: artium: et sacrae theologiae professoris longe celeberrimi. M. Hadriani Florentii de Trajecto: Praepositi insignis ecclesiae sancti Salvatoris Traiectensis: atque praeclariss. aca-

[p. 58]

demiae Lovaniensis Cancellarii. Venumdantur Lovanii e regione Scholae ju. civi. in aedibus Theodorici Martini Alustensis (1515), in-f^o. Zie Biogr. Nat., II, 602, waar de andere drukken vermeld zijn, o.a. die van Leuven, 1518, f^o, bij Martens.

49. Met dezen titel vonden wij niets aangegeven noch bij Hurter, Nomenclator³, noch bij Lipenius, Bibl. real. Theol.

50. Werk van den controversist Arnold Meerman (of Mersman) O.S.F. († 1578). De eerste uitgave door Ruelens-De Backer vermeld, is die van 1568 Theatrum conversionis gentium totius orbis; sive chronologia de vocatione omnium populorum ad religionem Christianam, auctore F. Arnoldo Mermannio Alostano. Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 1563, 8^o. Andere druk bij Plantijn in 1572, 1573. Zie t.a.p. blz. 34, 123, 140.

51. Rabbi Ben Jona van Tudela, vermaard Joodsch reiziger der XII^e eeuw. Zijn reisbeschrijving verscheen voor het eerst in het hebreeuwsch te Constantinopel in 1543. Zie The Jewish Encyclopedia III, 34; Kirchenlexicon, bij Benjamin von Tudela. De Latijnsche vertaling van het werk verscheen te Antwerpen bij Plantijn in 1572. Titel: Itinerarium Benjamini Tudelensis, in quo res memorabiles, quas ante quadringentos annos totum fere terrarum orbem notatis itineribus dimensus vel ipse vidit vel a fide dignis suae aetatis hominibus accepit, breviter atque dilucide describuntur; ex hebraico latinum factum Bened. Aría Montano interprete. Antverpiae, ex off. Chr. Plantini, architypographi regii. M.D. LXXV, 8^o. Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866, 164.

52. Hetgeen we onder dit nummer brengen staat, zonder interpunctie, te samen naast elkaar in het handschrift. Waarschijnlijk zijn toch twee werken bedoeld. De nominatiefvorm Gerardus, en het feit dat van Geert Zerbolt van Zutphen een werk met dien titel niet bekend is, wijzen erop. Met De vita recta instituenda kan misschien bedoeld zijn de latijnsche vertaling van Dorotheus Archimandrita's διδασϰαλίαι, die in de Latijnsche vertaling van Hilarion Veroneus O.S.B. den bijtitel voeren van De vita recte et pie instituenda. Een afzonderlijke uitgave van dit traktaat vóór 1600 vonden wij alleen aangegeven voor de vertaling van Chrysostomus Calaber, Cremonae 1595, zonder aanduiding van den titel. Zie Fabricius-Harles, XI, 108. Het werk van Zerbolt zal dan wel zijn het Tractatus de spiritualibus ascensionibus dat twee eeuwen lang de lievelingslectuur was van geestelijken en ontwikkelde leeken.

[p. 59]

53 Eene uitgave ervan verscheen te Antwerpen in 1565. Zie Lipenius, Bibl. real. Theol., II, 370.

54. Frans van der Velde (a Campo), van Zon, bij Eindhoven (1506-1576) verdienstelijk theologant en Bisschop. Bedoeld is zijn werk Demonstrationum religionis christianae et verbi Dei, ll 3, Antverpiae, 1562, 64; Parisiis, 1566. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866, blz. 179; Hurter, Nomenclator³, III, 39, 40.

55. Jodocus van Ravesteyn (Tiletanus), van Thielt, professor te Leuven, vermaard polemist († 1570) Bedoeld is zijn Catholicae // confutationis // Prophanae Illivs // Et Pestilentis Confessionis, // (quam Antuerpiensem Confessionem appelant // Pseudoministri quidam) contra varias & // inanes cauillationes Mat. Flacci Il-//lyrici, Apologia seu // defensio Lovanii, Zangrius, 1568, 8^o. Zie Biogr. Nat., X, 805 Bibliotheca Belgica, R, 20

56. Michel De Bay, de beruchte Leuvensche hoogleeraar († 1614). Het schriftje De Libero arbitrio et ejus potestate verscheen te Leuven in 1563 Vacant, Dict. Theol. Cath, II, 41.

57. Een Via vitae, van de hand van Did Florentii Harlemani Antvv. 1556, wordt vermeld bij Lipenius, Bibl. real. Theol., II, blz 916a. Daar wordt ook, op blz 911b, een Via Vitae vermeld van Florentius Hartmanni, Anvp., 4^o, 1564 Misschien is op deze twee plaatsen wel dezelfde schrijver bedoeld, in twee verschillende uitgaven.

58. Aan Gerson toegeschreven werk, ‘sed non apparet esse suum’ zegt Dupin in zijn uitgave van Gerson's werken, Joannis Gersonii Opera omnia, Antwerpiae, 1706, I, 234. De oudere afzonderlijke uitgave van dit Compendium vonden wij niet vermeld. Lipenius, Bibl real. Theol., II, 795a, geeft Joh. Gersonis, Summa Theol., Venet, 1587, 4^o.

59 en 60. De volledige druk van het N.T. in één deel verscheen in-4^o, o.a. te Leuven in 1563. Het was een herdruk van de Parijsche uitgave in-4^o van 1541, bij Simon Colinaeus. Zie Mash., P. II, vol. III, § 206, p. 278. In-16^o verscheen het N.T. in één deel o a. in 1544, bij Mich. Hillenius: Novum Testamentum cum figuris.

61 Augustinus Huens of Hoens van Mechelen (1521-1578). De eerste titel van dit werk was Dialectica juxta laudatissimum celeberrimae Lovaniensis academiae morem ab illo (Hunnaeo)

[p. 60]

in gratiam suorum discipulorum conscripta, Lovanii, Hieronymus Wellaeus, 1561, in-8^o, 489 blz. Zie Reusens in Biogr. Nat. IX, 717. Vijf jaar later verscheen het bij Plantijn te Antwerpen, in-8^o, 400 blz. met den nieuwen titel: Dialectica, seu generalit Logices praecepta omnia quaecumque ex toto Aristotelis Organo in Academia Lovaniensi et Coloniensi philosophiae tironibus ad ediscendum proponi consueverunt. Ex auctoris recognitione. Nunc demum ultra castigationem diligentissimam, ad Perionii et Argyropyli versiones (quarum priore Colonienses, altera vero Lovanienses utuntur) accomodata: graecis simul adjunctis, ut horum cum latinis collatione, puram genuinamque Aristotelis sententiam, juventus, facilius certiusque percipere queat... Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 1566, 8^o. Deze uitgave verscheen opnieuw in 1570, 73, 79, 84. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., blz. 63, 99, 141, 203, 267.

62. Frans Titelmans, O. Cap., schriftverklaarder, geboren te Hasselt (1498-1537). Het hier bedoelde werk draagt als titel: Institutionum dialecticarum libri sex, in-12^o, Lovanij, apud J. Waen, 1549. Zie over de andere drukken Bern. a Bononia, Bibl. Scrip., Cap. Venet, 1747, 100, 101.

63. Petrus da Fonseca, S.J. (1528-1599). Institutionum Dialecticarum Libri octo. Eerste druk in 1564. Zie de andere drukken bij Sommervogel, Bibl. Comp. Jésu., III, 837, 838, o.a. te Keulen in 1567, 72, 76, 78, 86, 91, 94, 96.

64. Een uitgave in 3 deelen 8^o van Cicero's Redevoeringen naar den tekst van Joh. Michael Brutus, verscheen te Lyon in 1570 en te Antwerpen in 1584. Zie Fabricius-Ernesti, Bibliotheca Latina, I, 169. Titel der Plantijnsche uitgave van 1584: M.T. Ciceronis orationes a Michaele Bruto emendatae, cum brevibus animadversionibus ex doctissimorum commentariis. Antv. ex off. Chr. Plantini, 1584, 8^o. Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866, blz. 264. Maar deze uitgave is, naar de Ann., in één deel.

65. De oudste gedagteekende uitgave in 2 deelen is die van Rome per Sweinhemium et Pannartium, 1471. Een uitgave in 2 deelen in-f^o, cum commentariis Antonii Constantii Fanensis, Pauli Marsi, Barthol. Merulae, Domitii, Calderini et aliorum, ac notis Jacobi Micylli, verscheen te Bazel in 1549, 1550. Zie Fabricius-Ernesti, I, 469, 470.

66. Over de uitgaven van Xenophon's werken zie Fabricius-Harles, Bibl., Graeca, III, blz. 3 vv. De Cyropaedia verscheen

[p. 61]

o.a te Leuven in 1527, 4^o. Zie op blz 20 de uitgave der gezamenlijke werken.

67. Waarschijnlijk de Sententiae veterum Poetarum van Georgius Major. Plantijn gaf ze te Antwerpen uit in 1561, 1564, 1566, 1574. Alleen de druk van 1564 bevat het werk zonder andere bivoeging; hij draagt den titel: Sententiae veterum poetarum per locos communes digestae, Georgio Majore collectore, Antverpiae, ex officina Chnstophori Plantini, 1564, 16^o. Te Antwerpen, was het werk reeds verschenen in 1541. De druk van 1566 gaf teksten op het oorspronkelijke nauwkeurig herzien door V. Giselinus, die aldus mee zijn naam aan de volgende drukken gaf. Zie Ruelens-De Backer, Annales Plantiniennes, p. 26, 38, 60, 150.

68. Zie over de verscheidene uitgaven Fabricius-Ernesti, II, 53-57. Komt vooral in aanmerking de Plantijnsche uitgave van 1567 en 1574, met de nota's van St. Pighius (Ruelens-De Backer, blzz. 70, 149), en de Plantijnsche uitgave van 1585 met nota's van Lipsius. Ziehier de titel van dezen laatsten druk, die in 1594 herhaald werd: Valerii Maximi dictorum factorumque memorabilium libri IX Infinitis mendis ex veterum exemplarium fide repurgati, atque in meliorem ordinem restituti per Stephanum Pighium Campensem Accedunt in fine ejusdem annotationes in loco plusquam DCCC. - Item breves notoe Justi Lipsii ad eumdem scriptorem, non ante editoe. Antverpiae, apud Christoph. Plantinum. CIƆ. IƆ LXXXV, 8^o. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., blz. 278.

69. Fabricius-Ernesti, I, 154, geeft o.a. aan de uitgave Giberti Longolii, cum brevibus scholiis in margine. Antverpiae, 1536, 8^o

70. Fabricius-Harles geeft, V, 429, onder n. 54 het werk: De compositione medicamentorum secundum locos libri decem, interprete Io. Guintherio, Andernaco. Paris, 1535, f^o. Onder n. 55: De compositione medicamentorum per genera, libri septem, Io. Guintherio interprete. Het verscheen, samen met het voorgaande, te Parijs in 1530, f^o.

71. Triverius (Thriverius) of Driverius (Drieverius) Latijnsche naam voor De Dryvere, naar zijn geboorteplaats, Braeckel, ook Brackelius geheeten. Het hier bedoelde werk draagt den titel: In tres libros Galeni de temperamentis et unum de inaequali temperie Commentarii quatuor, nequaquam ex aliis collecti sed pro-

[p. 62]

priis rationibus instructi. Lovami, Servat. Sassenus, 1535, 8^o, Lugduni, 1547, 12^o. Zie De Haan, Notice sur la vie et les ouvrages de Hieremias Thriverius, Annuaire de l'Université catholique de Louvain, 1846, p. 223.

72. Marc Antoine Muret, Fransch humanist (1526-1585). De Keulsche druk van 1661 dien wij alleen zagen, draagt den titel M. Antonii Mureti presbyt. I.C. et civis romani, oratoris ac poetae clarissimi. Editio novissima, Coloniae Agrippinae, Henningius-Demenius. Muret's opdracht aan Scipio Gonzaga staat vooraan weergegeven. Zij dagteekent van 1571.

73. Marcus Hieronymus Vida, Bisschop van Alba en nieuwlatijnsch dichter (c. 1490-1566). Over zijne werken zie Tiraboschi, Stor. della lett. ital. VII, 3. Modena 1779, 242-257. Zijn Hymni de rebus divinis verscheen te Leuven in 1552 Zijn werken bij Plantijn in 1558, 1566, 1585. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1856, blzz. 18, 56, 279 Titel van den laatst aangeduiden druk: Marci Hieronymi Vidae Cremonensis, Albae episcopi, opera. Quorum catalogum sequens pagella continet. Antverpiae, apud Christ. Plantinum, M D. LXXXV, 16^o.

74. Over de uitgaven zijner werken zie Fabricius-Ernesti, II, 454. Ze verschenen o.a te Antwerpen bij Plantijn in 1574, 8^o, bezorgd door den bekenden Laevinus Torrentius. Zie Ruelens-De Backer, Ann. Plant., 1866, blzz. 148, 184.

75. Mogelijk is bedoeld Adam Scotus (of Anglicus) O. Praem, geestelijk schrijver der 12^e eeuw. Te Parijs, in 1518 verschenen, in-f^o, bij Aegidius Gourmond, studio Amati a fonte, Abbatis Camerae fontis, drie zijner werken: I. De ordine et habitu deque professione Canonicorum Ord. Praem sermones XIV; II. De tripartito tabernaculo Moysis, Christi et Spiritus S., III. De triplice genere contemplationis. Zie Miraeus, Ordinis Praem Chronicon, Coloniae Agrippinae, Bernardi Gualteri, 1613, p. 221; Dictionary of National Biography, I, 81, b.

76. Welke druk kan bedoeld zijn is niet te bepalen. Die van Bazel, 1581, is het minder waarschijnlijk, omdat Emmerick gewoonlijk eene aanduiding geeft, waar, gelijk bij deze uitgave, meer dan één boekdeel een druk uitmaakt. Lipenius, Bibliotheca realis Philosophica, 1034, b., geeft een andere uitgave der Opera te Bazel aan in 1596.

77. Thomas Linacre, Engelsch humanist (c. 1460-1524).

[p. 63]

Waarschijnlijk is bedoeld zijn De emendata Structura Latini sermonis te Bazel in 1530, 4^o (Lip.), dat in 1524 verscheen met aanbevelingsbrief van Melanchton. Zie Sandys, A History of classical Scholarschip, Cambridge, 1908, ij, 225.

78. Lipenius, Bibl. real. Phil. geeft niets over Grieksche synoniemen.

79. Over de drukken van Hesiodus' werken zie Fabricius-Harles, I, 596 vv. Te Leuven verscheen in 1552, 4^o, Hesiodi Theogonia, graece, ex officina Sernatii Sasseni T.a.p., blz. 601.

80. Paolo Manuzio, commentator van klassieke schrijvers (1512-1574). Zijn Epistotae et Praefationes verschenen in 1558. Zie Sandys, Hist. class. Schol, ij, 100.

81. Niklaas Biese, van Gent (1516-1572). De Universitate, sive Physica atque universa Naturae Philosophia libri III prosa et carmine. Antverpiae, 1556, 4^o Zie Bibliogr. Nat, II, 419.

82. De ratione conscribendi epistolas. In den Leidschen druk van Erasmus werken (1703-06), I, 345 vv. De eerste druk van dit werkje verscheen te Bazel. Over de verbeteringen aan de veroordeelde werken aan te brengen, zie den Leidschen druk der werken T. X (col XI), 1781.

83. De eerste druk draagt den titel: Libellus novus et elegans de Pueris statim ac liberaliter erudiendis, Bazel, 1529, 4^o.

84. De eerste druk draagt den titel . Clarissimi viri // D. Lvdovici Ab Avi- // la Et Zvnniga, Militiae Alcanta- // rensis praefecti, Commentarium // de bello Germanico, a Carolo V. // Caesare Maximo gesto, libri duo // a Guillelmo Malineo Brugensi // latine redditi, iconibus ad // historiam accomodis // illustrati // Antverpiae, // In aedib. Ion. Steelsii // M.D.L. // Cum Privilegio, 8^o, met 4 houtsneden. Zie Bibliotheca Belgica, waar de andere drukken vermeld staan (A 91 tot 94).

85. De eerste druk door de Bibliotheca Belgica vermeld, draagt den titel: Epistolica Ge- // orgii Macropedii Studio- // sis Traiectinae scholoe tyrunculis nuncupata, quae ni- hilominus quicquid ad prima Rhetorices elemen- // ta attinet breuibus praeceptis pla- // ne complectitur. // Antverpiae. // Apud Ioannem Hillenium in Rapo. // Anno M.D. XLIII. // In-8^o. Andere drukken volgden. Zie terzelfder plaats (M. 81-86 en 88). Over den schrijver zie Biographie nationale XIII, 10 vv.

[p. 64]

86. Fabricius (Georgius) Chemnicensis. De syntaxi partium oratioris apud Graecos liber. Apud G. Morelium, Parisiis, 1549, 8^o. Aldus de cataloog van 't Britsch Muzeum. Lipenius vermeld in 't zelfde jaartal een druk te Wratislavia, 8^o. Andere drukken: in 1551 te Parijs en te Straatsburg, allebei in-8^o. Nog een te Parijs in 1556, 8^o. Zie voornoemden kataloog.

87. Joannes Varennius, Syntaxis linguoe groecoe, ea potissimum complectens quae a Latinis dissentiunt. Lovanir, 1532, 4^o. Andere drukken te Bazel, 1539, 8^o, en 1546, 8^o; Zie Cat. Britisch Muz.

88. Over de drukken van de werken van Roland de Lassus, zie Biographie Nationale, XI, 401 vv. Onder het huisraad van Emmerick te Tongerloo staat vermeld een clavecinbalum en een clavecordium. 1^e stuk, blz. 2, kolom A, onderaan.

92. Simon Verrepaeus, Grammaticoe Latinoe Lib. IV, Antvv., 1586, 8^o. Zie Lipenius, Bibl. real. Phil., 795a

93. Simon Verrepaeus, Libri V, de Epistotis Latine conscribendis, Colon, 1586, 8^o. Lipenius, ibid., 467b.

94. Mogelijk Simon Verrepaeus, Praeceptiones de Rerum & Verborum Copia, it. de figuris s. Tropis & Schematibus per Quaestiones. Colon, 1598, 8^o. Lipenius, Bibl. real. Phil., 511b. Zie ook 346b, een vroegeren druk.

95. Lipenius, Bibl. real. Theol., II, 549b, vermeldt verschillende gebedenboekjes van Simon Verrepaeus, en verscheidene drukken ervan. Het zijn: Paradisus Precum, 8^o; Precationes Scholasticae in Usum Puerorum collectae. Antvv., 1591, 12^o; Enchiridion piarum precationum Figuris illustratum, Antv., 1582, 1594, 12^o en 1596, 16^o; Precationes Liturgicae in Dies VII, digestae. Antvv., 1574, 12^o en 16^o; Diling., 1574; Antvv., 1583, 32^o; 1591, 32^o; Ziehier de volledige titel van den druk van 1603 van het Enchiridion, dien wij onder de oogen hebben: Catholicvm // Precationum // Selectissimarvm // Enchiridion // Ex Sanctorum Patrvm, et Il- // lustrium tum veterum, tum Recentium Auctorum scrip- // tis, & Precationvm Libellis, concinna- // tum: per M. Simonem Verepaeum. // Editio vltima, // & superioribus castigatior, & pulcherrimis // Imaginibus illustrior. Antverpiae, // Sumptibus Viduae & Heredum 10. Belleri, sub in- // signi Aquilae Avreae. Anno 1603 // Cum Priuilegijs Regio & Archiducali.

96. Lipenius, Bibl. real. Phil., 405a, vv. geeft eene heele reeks drukken der hebreeuwsche spraakleer. Maar al de drukken

[p. 65]

vóór 1600 hebben in den titel de schrijfwijze Grammatica Ebraea, niet Hebraica gelijk Emmerick schrijft, ofwel geeft Lipenius de verkorte aanduiding Ebr.

97. De doctrina christiana libri IV. Er verscheen een uitgave van o.a. bij Plantijn, Antwerpen, 1576, door de Leuvensche Theologen bezorgd. Zie Migne, P. L, 34, c. 15, Admonitio.

98. Oratio II Apologetica, in qua causas exponit ob quas post sibi impositam sacerdotii dignitatem in Pontum fugerit, ac rursum Nazianzium redierit, et quoe sit sacerdotis professio. Zie Migne, P.G., 35, 407.

99. Mogelijk de Geestelijke Oefeningen van den H. Ignatius van Loyola, die meermalen vóór 1600 verschenen, o.a. te Dowaai in 1586. Zie Sommfrvogel, Bibl. de la Comp. de Jés, V, 61.

100. Niets van dien aard noch bij Hurter, Nomenclator³, noch bij Lipenius, Bibl. real. Theol.,

101. Reinhardus Lutz, Erythropolitani, Homilioe in Evangelia & Epistolas, Basilae, 1561. Zie Lipenius, Bibl. real. Theol., I, 646a.

102. Over de zestiendeeuwsche drukken der Navolging zie Aug. De Backer, S. J, Essai bibliographique sur le livre de Imitatione Christi, Liége, 1864, n. 55-133.

103 Divi Augustini Meditationes, Soliloquia & Manuale verschenen in 1517 te Dillingen, en in 1575 te Keulen, 16^o. Zie Lipenius, Bibl. real. Theol., II, 266a.

104. Het Rationale divinorum officiorum van Durandus werd o.a. te Antwerpen gedrukt in-8^o., in 1570. Zie Lipenius, Bibl. real. Theol., II, 634. Aldaar ook werken van andere schrijvers die denzelfden titel voeren.

105. Mogelijk Nic. Hanapi, Virtutum, Vitiorumque Exempla, Coloniae, 1575, 12^o. Lipenius, Bibl. real. Theol., I, 668b. Andere druk: Nic. Hanapi, Patriarch. Hieros. Virtutum & Vitiorum Exempla, Basil., 1553. Ibid., II, 905b. De Antwerpsche druk draagt den titel: Virtutum vitiorumque exempla ex universoe divinoe scripturoe promptuario desumpta per R. Patrem D. Nicolaum Hanapum Patriarcham olim Hierosolymitarum. Antverpiae, In aedibus Joannis Steelsii, 1550, kl.-8^o.