Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1922

[p. 637]

Brabançonne.
Verslagen van den Keurraad (zie boven blz. 631).

1^o) Verslag van den heer Omer Wattez.

Honderd een en zestig dichters hebben aan den prijskamp deelgenomen. Na eene eerste lezing moest ik het grootste gedeelte der stukken op zijde leggen, ofwel omdat de woorden niet passen op de muziek, of omdat de verzen geen klank genoeg hebben voor een lied; eindelijk omdat de taal te wenschen overlaat, de figuren onnatuurlijk zijn, enz.

Vele mededingers hebben gedacht dat zij den Franschen tekst slaafs moesten volgen tot in de letterlijke vertaling der woorden toe, alsook in dezelfde versmaat. Dat is onmogelijk. De gedachten moeten dezelfde zijn, de woorden kunnen anders luiden en de versmaat kan alleen zijn de vijfvoetige jambus, tegen de versmaat in van den Franschen tekst.

De heer Leo van der Haeghen, professor aan het Koninklijk Conservatorium te Gent, schreef ons daaromtrent een belangrijken brief, waaruit ik hier het voornaamste aanhaal en samenvat:

- Het volk kent de wijze van de Brabançonne, de woorden niet, die op de muziek gesmeten zijn gelijk de kleuren op eene prent van Epinal.

Dit is zóó inderdaad. Enkele mededingers hebben begrepen, dat alleen de vijfvoetige jambus met coesuur na den tweeden voet behoorlijk op de muziek kon aangepast worden. Op die wijze eerbiedigt men de rhytmische slagtonen van het gezang.

Als de beste teksten, den keurraad onderworpen, beschouw ik de stukken, die de nummers 7, 10, 12, 13, 24, 22, 28, 125, 128, 135, 141 en 146 dragen.

Nummer 128, gedicht van den E.H. Walgrave, is, volgens mij, het best geschikt om op de muziek der Brabançonne, zonder hapering en met klank en gevoel, te worden gezongen.

[p. 638]

2^o) Verslag van den heer Dr. L. Simons.

Laat ik vooraf zeggen, dat ik bij het schiften van de talrijke ingekomen dichtproeven meer kaf dan koren heb gevonden en dat ik het ten volle eens ben met den eersten verslaggever, wanneer hij de groote meerderheid naar de snippermand verwijst. Uit de kreupelverzen, uit de onbeschaafde taal en gebrekkige spelling is op te maken, dat het meerendeel van de mededingers uit ongeletterden bestaat; de letterkundigen hebben het wel niet de moeite waard geacht hun fijnbesnaarde lier aan te slaan.

Het zijn welgemeende, vaderlandsche bijdragen nochtans, zonder wanklank of zweem van spotternij; en bij het lezen van sommige onnoozele, onbeholpen brieven, als daar zijn van oudsoldaten, van een verpleegde uit het oudemannen-huis of van vrouwen uit het volk, maakt de glimlach van onze betweterij plaats voor ontroering. Het blijkt, dat er nog menig huispoëet gevierd is in bescheiden kring, en dat de rederijkersgeest aldoor voortsmeult in den boezem van het Vlaamsche volk.

De oproep van de Koninklijke Vlaamsche Academie gewaagt van een ‘Vlaamsch couplet der Brabançonne, dat overeen zou komen met de officiëel aangenomen Fransche lezing’. Deze bewoordingen laten speelruimte toe wat den vorm aangaat, doch willen zij iets zeggen, dan is de inzender aan den inhoud gebonden. Welnu, de gedachte komt neer op een oproep tot eendracht. Wat het Belgisch volk ook moge scheiden, het komt op als één man, waar het den Koning geldt, de wet en de vrijheid. De dichter mag dus niet een van deze drie woorden wegmoffelen ter wille van het rijm, daarom kan ik geen vrede hebben met de volgende refreinen:

‘De fiere leus: voor Vrijheid, Vorst en Land’. (n^r 141.)

‘De Vorst, het Volk, het Vaderland’. (n^r 13.)

‘Tot staving van 's lands eer en van zijn goed’. (n^r 28.)

‘Voor Troon en Vorst, voor Vrijheid, Recht en Vaan’. (n^r 22.)

Dit laatste refrein valt in een ander uiterste, 't is te wijdloopig. Men kan uit deze aanhalingen zien, dat ik alleen de bestgelukte dichtproeven kies, zooals de 1^e verslaggever de

[p. 639]

lijst heeft opgemaakt en met een volgnummer voorzien. Op deze wijze kan de Academie uit eigen oogen zien en zich een zelfstandig oordeel vormen.

Een vluchtige toespeling op den wereldoorlog kan geen kwaad. maar zulks moet bijzaak, geen hoofdzaak wezen.

Wat den vorm betreft, kan de critiek niet te nauwgezet zijn in het keuren van taal en versbouw. Wordt het bekroonde gedicht niet geijkt tot officiëelen Vlaamschen tekst? Zal het niet op school en bij feestelijke gelegenheden worden aangeheven, en zullen niet alle hoeden als bij tooverslag er voor afgenomen worden?

Stopwoorden, hetzij om de maat, hetzij om het rijm, zullen het hier dus ontgelden. Hiertoe reken ik:

‘Alsook ons edel streven’. ‘Gij zult bloeien allerwegen’. ‘Ons forsche kracht’. ‘De vorst, de wet, de vrijheidsmin’. (n^r 10.) ‘Wij schenken u met fierheid hart en leven’. Schelde en Maas ‘in reinen glans gehuld’. (n^r 22.)

‘Om ook des noods zijn bloed te laten vloeien’. (n^r 28.)

‘Aan u ons bloed ‘waar 't ooit mocht noodig wezen’. ‘En eeuwig zal der Belgen leuze gelden’. (n^r 135.)

‘Voor God, den Albehoeder’. (n^r 141.) ‘De Vorst, de Wet, de Vrijheid bovenal’. (n^r 146.)

In een volkslied moeten de zinnen kort en gespierd zijn, daarom dient over flauwe, verwaterde verzen, als de volgende, de staf gebroken:

‘Mijn hart en ziel zijn U toegedaan’. (n^r 12.)

‘Aan U ons werk en taai geduld’. (n^r 135.)

‘Grond, waarop de Belgen wonen’. (n^r 128.)

‘Ons aller hart wil U met liefde loonen’ (n^r 128.)

Ook slordige taal moet geweerd worden. b.v.

‘Wij steunen trouw, of 't ook te sterven ware’. (n^r 128.)

Ik wijs ook nog op onnauwkeurigheden (met Kollewijn's welnemen!) als: ‘Ons leus’ (n^r 7)‘; ons kracht’ (n^r 10); ‘voor onze Koningstroon’ (n^r 125); alsmede op voor de muziek onwelluidende versmeltingen en wendingen, als: ‘onze arm’ (n^r 146); ‘onze armen’ (n^r 141); ‘ons zwoegen en ons zweet’ (n^r 7); ‘In onverbreekbare eendracht pal’ (n^r 146).

Aan de lijst van de door den 1^en Verslaggever uitgekipte stukken wensch ik nog n^r 13 bij te voegen met kenspreuk:

[p. 640]

‘België boven al’. Het hoeft wis niet de vlag te strijken voor de overige. Jammer maar, dat er iets aan 't refrein hapert en dat de leelijke herhaling in vv. 4 en 5 stoorend werkt.

Vergeten wij niet, dat de Brabançonne niet voorgedragen wordt, maar enkel en alleen gezongen. Een bewijs er van is, dat Jan en alleman op de hoogte is van de zangwijze, maar weinigen kunnen ééne strophe van buiten opzeggen. Hij die ze alle vier kent is een heele Piet.

Overeenstemming tusschen den tekst van de Vlaamsche Brabançonne en de muziek is dus feitelijk van meer belang dan stipte naleving van de regels der verskunst. Werd dat wel altijd in het oog gehouden?

De Gentsche toonkundige Leo van der Haeghen koestert de vrees dat de dichters zich uitsluitend aan den rhytmus van den Franschen tekst zullen houden. Velen hebben dan ook de acht lettergrepen van het Fransch door viervoetige jamben weergegeven. Niet minder in den smaak viel echter de vijfvoetige jambe, die zich minder leent tot vocaliseeren.

Zijn nu de gedichten van deze laatste soort geslaagd te heeten met het oog op de muzikale aanpassing? Ofschoon ik een leek in de toonkunde ben, koester ik toch eenigen twijfel. Vooreerst, de vijfvoetige jambe past niet overal. Ik bepaal mij tot het begin van elk vers. In den 1^en voet van het 1^e en 3^e vers wordt door de noten jambische maat aangewezen, maar in het 2^e, 4^e, 5^e en 6^e vers eischt de muziek er een trochaeus. Het zij mij terloops veroorloofd eenig licht te doen vallen op n^r 24 met kenspreuk ‘Hic opus, hic labor’. De taal is goed, het aanhefvers kon beter zijn, maar de woorden kloppen overal volkomen met de muziek. Doch hoe wordt er, juist daarom, omgesprongen met regelmaat van rhytme! 't Is om de haren te berge te doen rijzen bij meer dan een mededinger.

Ik heb nog een tweede bezwaar: Het einde van den volzin valt niet altijd samen met de stemrust in de muziek na het 2^e en 6^e vers. De zang houdt dus eventjes op, terwijl de zin, die nog niet af is, plotselings afgebroken wordt. Ik geef er twee voorbeelden van:

N^r 28. O edel land, o land der Belgen!

U zij het hart en ook de hand -

Der Vlaamsche en Waalsche broedertelgen

[p. 641]

 

Ten eeuwgen dage trouw verpand.

 

Het Belgisch volk haat vreemde boeien

 

En eensgezind staat het bereid -

 

Des noods zijn bloed te laten vloeien

 

Voor vorst en wet en liberteit.

 

 

 

N^r 146. Ja, gij zult leven, groot en heerlijk pralen

 

En sterk, in onverbreekbare eendracht pal -

 

Zult ge eeuwig als uw fiere leus herhalen enz.

Voorbeelden zijn nog te vinden in n^rs 29, 34, 36, 40, 49, 53, 78, 90 en elders.

Besluit. In letterkundig opzicht acht ik geen enkele bijdrage voldoende als kunstwerk afgerond om bekroond te worden.

Op toonkundig gebied vrees ik, dat we voor nog grooter, onoverkomelijke zwarigheden staan. Daarom dient de Koninklijke Vlaamsche Academie bij een of twee Vlaamsche toonkundigen te rade te gaan, die dan hun oordeel zullen vellen over die gedichten, waarin de muziek het best tot haar recht komt.

Een bekentenis moet mij ten slotte van het hart. De schuld van ontoereikend werk ligt meer aan de omstandigheden dan aan de inzenders. 't Is hier de verkeerde wereld.

De muziek pleegt op de woorden gemaakt te worden, niet omgekeerd. Bovendien uit Franschen tekst en zang, hoe verdienstelijk ook elk op zich zelf, is een tweeslachtige samenkoppeling ontstaan, samenkoppeling, welke nog onnatuurlijker blijkt in de Vlaamsche versmaat.

De dichter moet dus een keus doen tusschen hangen en wurgen; hij is gedwongen ofwel aan de versmaat afbreuk te doen, ofwel aan de muziek. Het beste zal dus zijn er een mouw aan te passen, te schipperen; en hij heet de knapste die veilig weet door te zeilen tusschen de klip van den Nederlandschen rhytmus en die van de muziekmaat zonder te veel stortzeeën in te nemen.

3^o) Verslag van den heer Mr. L. Willems.

Als derde verslaggever bevind ik mij in een zeer kieschen toestand.

De eerste verslaggever besluit tot het toekennen van een prijs, en wel aan n^r 128.

[p. 642]

De tweede verslaggever wil geen enkelen prijs toegekend zien.

Bij staking van stemmen is het dus mijne stem die den doorslag geeft.

Alhoewel ik met den eersten verslaggever de verdiensten van n^r 128 niet ontkennen wil, aarzel ik nochtans niet mij bij mijn tweeden collega aan te sluiten: ik zou stellig op mij niet durven nemen van n^r 128 een officiëel erkenden tekst der ‘Brabançonne’ te willen maken.

Het slotvers ‘le roi, la loi, la liberté’, dat in het Fransch zeer kernachtig luidt, dunkt mij zeer gebrekkig weergegeven door

Den koningstroon, de vrijheid en de wet!

‘La loi’ beteekent hier, naar ik meen, ‘het recht om zijne eigen wetten te maken’ (= notre loi) en aan zulk recht is ieder volk gehecht, dat voor vrijheid iets voelt. Maar of ‘de wet’ in ons Nederlandsch zoo iets kan beteekenen, komt mij twijfelachtig voor. Ik zou stellig ‘la loi’ liever niet vertalen, en naar een of ander synoniem zoeken, dan een ‘Brabançonne’ met ‘de wet’ eindigen. Welke wet? Want er zijn er vele! Als het nog de grondwet ware, dan zou ik verstaan.

't Fransche ‘la loi’ wordt soms het best weergegeven door ‘de orde’. ‘Un peuple respectueux de la loi’, heet in onze taal ‘een ordelievend volk’.

‘Den koningstroon’ is evenmin gelukkig - zooals de tweede verslaggever opmerkt. Men zou wel is waar kunnen voorstellen

‘Het koningdom, de vrijheid en de wet.’

Maar de muziek heeft hier den toonslag op -dôm, zoodat het niet past. Overigens dwingt de muziek tot het zingen van ‘koningstroôn’, terwijl de rhytmiek onzer taal ‘kóningstroon’ heeft.

En zoo kom ik tot eene tweede opmerking. Wie woorden op eene volksmelodie brengen wil, mag de gulden woorden van Florimond van Duyse uit het oog niet verliezen ‘in den volkszang houden de rhytmus der melodie en de rhytmus der woorden gelijken tred.’

Waar deze gelijke tred niet bestaat, mag men zeggen dat het werk mislukt is als geheel.

[p. 643]

Welnu de meeste inzenders hebben aan de viervoetige jamben de voorkeur gegeven, in navolging van den Franschen tekst. Enkele hebben in vijfvoetige jamben vertaald.

De eerste verslaggever zegt dat deze laatste maat alleen past bij de melodie der ‘Brabançonne’.

En in hoofdzaak ben ik het hieromtrent eens; bij de meeste verzen is de vijfvoetige jambe te verkiezen. Maar bij het 2^de en 4^de vers past, meen ik, die rhytmus niet.

De rhytmus luidt een anapest, een jambe, en een anapest.

Om hier 5-voetige jamben te stellen, moet men de muziek wijzigen - en men verbetert ze op die wijze geenszins.

De 3 verslaggevers zijn het dus niet eens nopens den rhytmus die in de vertaling moet gevolgd worden.

De tweede verslaggever stelt voor in de Commissie een of twee toonkundigen op te nemen, die over deze zaak advies zouden uitbrengen.

De Commissie zou dan een verslag over den rhytmus der ‘Brabançonne’ kunnen uitbrengen, om aan de deelnemers aan den wedstrijd te laten kennen wat zij eigenlijk op het gebied der rhytmiek van hen verwacht.