Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1921

[p. 113]

Kleine verscheidenheden.

I.
Bestendige Commissie voor Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde.
449. - Donckermesse (donckermisse).

Het w. Donckermesse treffen wij aan, als ‘Sollemnele messe genaempt de Donckermesse’, in een tekst van 1633, betreffende de parochie van Clercken bij Dixmude:

W.-H. James Weale, Les églises Doyenné Dixmude, Documents, blz. 208: ‘Betaelt an heer Pieter Gillis, erfvachtich pastoor der prochie van Clercquem, over tcelebreren een sollemnele messe alle weke sMaendachs ter eere van Onse Lieve Vrauwe 1633, xxxvj 1.; voorts, over tcelebreren een sollemnele messe genaempt de Donckermesse, vj 1....’

De heer Weale stelt die misse met de Guldenmis gelijk. Hij schrijft inderdaad op genoemde blz. 208: ‘Autrement dite Guldemesse. (Compte de 1646-47.) Voir Le Beffroi, tome I, pp. 168 à 173’. De teksten van 1646-47 heeft hij nochtans niet uitgegeven en in heel zijn studie, getiteld ‘Drame liturgique Le Missus’ is er niet eens spraak van ‘Donckermesse’. Evenwel dient gezegd dat, naar een tekst aldaar aangehaald, ‘Die Messe um Mitternacht (am Weihnachtstage), bij Schiller und Lübben, Mittelndd. Wtb., Dustermisse geheeten is.

Van het raadplegen van de kerkrekening 1646-1647, kan er geen spraak meer zijn, gezien wij uit Brugge vernomen hebben, dat op het Staatsarchief de dubbels van bedoelde rekening niet aanwezig zijn. Wat de parochie Clercken zelve betreft. zij werd onder den oorlog door de Duitschers ten gronde vernield.

In den tekst hierboven is er spraak van een enkele mis. Te Woumen, - ook in het Dixmudsche, - werden echter de Donckermessen gecelebreerd van den dag vóór S.-Martensdag (11 November) tot Kerstdag:

Weale, op. cit., blz. 460: ‘Betaelt de pastooren ende capelanen, van de doncker messen te doene van Sinte Maertens avont tot Kersdach, ix 1.’ (Kerkrekening Woumen, 1571.)

Uit zekere ‘Letteren van Fondatie gepasseert voor Schepenen’ der stad Brugge, ‘den 2 Weymaendt 1608’, leeren wij ten anderen dat er, althans in de Onze-Lieve-Vrouwkerk aldaar, vóór Kerstdag ‘twintig Donker-missen’ aan het altaar der kapel van ‘Onse Vrouwe van Sneeuw’ moesten gezongen worden:

[p. 114]

J. Gailliard, Inscript. funér. Notre-Dame Bruges, blz. 102: ‘Item noch gefondeert eeuwelyck misse te lesen aen den voornoemden autaer alle Sondagen ... 's morg. ten 8 uren, en bovendien den dienst van den Capellaen voor het doen van twintig zingende Donker-missen t'elcken jaere voor Kers-dag, daer vooren den Disch jaerlyck betaelen moet 5 ponden gr.....’

De ‘Donckermissen’ worden hieronder te zamen met de ‘Jhesus missen’ vermeld. Uit de aangevoerde teksten blijkt dat er hier wel van gezongen missen spraak is:

Weale, op. cit., blz. 104: ‘Betaelt den selven (clocluyder), van de donckermissen te luyden, xxxviij s. Betaelt den selven, van Ihesus missen te luyden, xx s. Betaelt den selven, van de bede clocke te slaene, over tjaer vj s.’ (Kerk Dixmude, 1575.)

Id., blz. 104: ‘Betaelt den orghelare met den blasere, van Onser Vrauwen dach ten tweden in Hoymaent, tsamen xv s. Betaelt den selven, van Onser Vrauwen van der Sneeu de feeste te orghelen, xv s. Betaelt den selven, van de donckermissen met den blasere, xxxiiij s.’ (Id.)

Id., blz. 104: ‘Betaelt den selven (Cornelis Vroman, als capellaen), van de donckermissen te celebrerene, iiij l.’ (Id.)

Id., blz. 105: ‘Betaelt meester Jan Brasselet (als sanckmeester), van al de donckermissen met Jhesus missen, alle tsamen compt iij l....’ (Id.)

_**_*

Wat is er eigenlijk door ‘Donckermisse’ te verstaan? Teksten zijn ons tot nog toe enkel uit West-Vlaanderen bekend. Vruchteloos zijn wij dan ook heeren geestelijken uit de bisdommen Gent en Mechelen te rade gegaan. De Z.E. heer kanunnik A.C. De Schrevel, aartspriester te Brugge, was zoo goed onze aanteekeningen mede te deelen aan twee bevoegde geleerden, die hem met de meeste hoffelijkheid te woorde stonden. Door zijne tusschenkomst werd ons, inderdaad, vanwege Dom Louis Baudouin, van Leuven, uit de Abdij van Cesarsberg, de nota hieronder ter hand gesteld:

‘1. Il nous semble que les Donckermissen sont les messes que les liturgistes de cette époque appellent: Missae nocturnae. Le cardinal Bona (1609-1674), dans son ouvrage: Rerum liturgicarum libri duo (Ed. Jala lib. I, chap. XXI, § IV, Turin 1749, t. II^e, p. 114-115), dans le paragraphe qui a pour titre: Quae fuerint missae nocturnae, dit qu'à son époque il n'y a plus que deux messes nocturnes: 1) la messe de minuit à Noël, ‘quae in nocte Nativitatis Domini ubique celebratur’; 2) ‘Est et alia quaedam missa nocturna, nisi quis velit eam potius matutinam nuncupare, in quibusdam provinciis, praesertim in Polonia, in Germania hodie usitata tribus vel quatuor horis ante lucem, quae ab initio Introitus missa Rorate nuncupatur et in Adventu Domini ad honorem B.M.V. cum ingenti solemnitate cantatur’.

[p. 115]

‘Bona, contemporain des documents cités, signale donc ces deux missae nocturnae, qu'on peut traduire par Donckermissen. Ce sont donc les deux messes: Missa aurea et la messe de minuit de Noël: ce qui les distinguait, surtout aux yeux du peuple, c'était qu'elles étaient célébrées dans la nuit.

Peut-être dans les paroisses moindres, la missa aurea n'avait-elle pas lieu ou n'était-elle pas solennelle. De là, le singulier à Clercken et le pluriel à Dixmude. A Clercken il n'y aurait eu que la messe de minuit de Noël ou bien vice-versa. Cette dernière supposition est plus probable, car le texte: “Over te celebreren een sollemnele messe genaempt de Donckermesse” ne semble pas se référer à la messe de minuit de Noël. De plus la note de James Weale confirme qu'il s'agit de la missa aurea.

2. Jesus missen. Il me semble qu'il faut entendre par là les deux messes de Noël: Messe de l'aurore et messe du jour. 1) Anciennement ces deux messes étaient chantées. 2) L'extension de cette appellation aux deux messes de la Circoncision et de l'Épiphanie me paraît trop recherchée pour le peuple, d'un ordre trop idéal pour être concrétisée dans une dénomination certainement populaire: Jesus missen. Ce sont les messes de l'Enfant Jésus, peut-être célébrées devant la crêche, comme quelquefois anciennement. 3) Surtout, en comparant le tarif des Donckermissen et des Jesus missen. S'il n'y a que deux donckermissen, il ne peut y avoir que deux Jesus missen. D'ailleurs, le prix plus élevé des Donckermissen s'explique parce que la missa aurea comportait de forts honoraires, car elle était très longue et très solennelle. Ducange cite des textes à ce sujet (Glossarium, t. IV, col. 817): “Per tres aut quatuor horas decantare solet de B.M.V. in organis. Unde cunctis praesentibus dantur notabiles praesentiae ....”. De là, selon lui, l'origine peu mystique du nom Missa aurea. En tout cas on s'explique ainsi le tarif plus élevé pour ces deux Donckermissen que pour les deux autres’.

De Z.E. heer kanunnik V. Vande Velde, leeraar aan het Seminarie te Brugge, schrijft in dezer voege:

‘In het vraagstuk der “Donkere missen” zoudt Gij wellicht iets kunnen vinden in Card. Bona: De la Liturgie ou Traité sur le Saint Sacrifice de la Messe. Traduction de l'abbé Lobry, Paris, 1854, Tom. I, blz. 360 etc., waar hij spreekt van Messes de matines, Messes du soir, Messes nocturnes.

Ook in Gavanti-Merati, Commentaria in Rubricas, Augustae Vindelicorum, 1740, Tom. I, Pars I, blz. 69.

Missa Vespertina, seu Serotina, quae etiam Quadragesimalis dicta est, erat illa, quae sub Vesperam celebrabatur, videlicet circa quintam aut sextam horam post meridiem.

Missa Nocturna erat illa, quae noctis tempore celebrabatur. Als voorbeeld dezer laatste geeft hij: de mis van Kerstdag, van Paaschavond en van de Quatertemperdagen, waarop de mis, ter oorzaak der priesterwijdingen met hunne lange ceremoniën, dikwijls binst den zondagnacht moest geschieden.

Past dit op eene eenvoudige kerk van de dekenij Dixmude, en op den tijd en tijdstip der rekeningen? Ik twijfel er aan. Misschien had

[p. 116]

men den naam bewaard, alhoewel de zaak sinds eeuwen buiten gebruik was of nooit in voege had geweest?...’

_**_*

Hier volgen nu een reeks belangrijke teksten, aan het Archief der Sint-Salvatorskerk te Brugge ontleend. Naar die teksten wijzen de Donckermessen op ‘Missae matutinales’; zij werden met diaken en onderdiaken gecelebreerd en waren ook ‘Missae votivae’ geheeten; eindelijk grepen zij plaats om 6 uur of om kwart na zes uur, ofwel, op zon- en feestdagen, om 8 uur:

Acta Capitularia S. Salvatoris Brugensis, Reg. V, fol. 168 v^o (1586, 3 Nov.): ‘Ordinatum est in Capitulo, quod deinceps missas (sic), predicte de Donckermessen, celebrentur secundum antiquam consuetudinem, videlicet cum diacono et subdiacono.’

Reg. V, fol. 212 v^o (6 Nov. 1617): ‘... in missis matutinalibus vulgo dictae (sic) Donckermessen mox futuris, quas ipse cum aliis (= cantoribus) decantabit.’

Reg. VII, fol. 10 v^o (14 Nov. 1633): ‘Ordinatum est ut fiat missa votiva matutinalis vulgo vocata de Donckermisse hora sexta.’

Id., fol. 21 (13 Nov. 1634): ‘Resolutum circa celebrationem missae matutinalis vulgo dictae de Donckermisse, quod dabitur primus pulsus ad medium sextae et dicta missa inchoabitur quadrante post sextam.’

Id., fol. 65 v^o (14 Nov. 1639): ‘Ordinatum ut diebus dominicis et festis missae votivae, vulgo de Donckermessen, celebrentur hora octava.’

Reg. VIII, fol. 35 (11 Nov. 1647): ‘Missa matutinalis (Donckermesse vulgo) incipietur praecise quadrante post sextam’.

Zonderling genoeg, nu eens wordt van die messen in het enkelvoud gesproken, dan weder in het meervoud. Maar, dat al de ‘resolutien’ die ze betreffen in het begin van de maand November genomen worden, daaruit zal men wellicht mogen opmaken, dat zij met den hoogdag van Kerstdag in betrekking stonden.

De Z.E. heer kan. Ad. Duclos, van Brugge, onze oude vriend, die ons met de meeste bereidwilligheid de teksten uit het Archief der Sint-Salvatorskerk mededeelde, stelt de volgende vraag: ‘Zijn het de Onze Lieve Vrouwmissen niet, die men deed van 5 December tot Kerstdag, volgens een stuk van 1567 uit het Register Gerechtigheid, I, 213? Zij wierden gedaan aan den autaar van O.L. Vrouw gezeid onder (eigenlijk, ten noorden nevens) den doxael’.

Teksten boven opgenomen dienen hierbij niet uit het oog verloren: nadere teksten worden evenwel ingewacht.

Edw. Gailliard.