Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1919

[p. 196]

Kleine verscheidenheden.

I.
Bestendige commissie voor Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde.
300. - Delven: bruidegom delven, en rybier.
Twee zonderlinge gebruiken in zake van huwelijken.

La Curne de Sainte-Palaye, Dict., v^o Coillage, spreekt van den ‘don fait par le nouveau marié à ses compagnons pour passer tranquille la première nuit de noces’; - v^o Culaige, schrijft hij: ‘Le nouveau marié, pour échapper aux cérémonies burlesques qui accompagnent encore (nl. in de tweede helft der XVIII^e eeuw) en Bretagne la première nuit de noces, faisait à ses compagnons un présent en vin’. De hieronder volgende teksten komen aldaar voor:

v^o Coillage: ‘Lesquels se partirent touz ensemble du lieu de la Greve, après heure de cuevrefeu, pour venir ou lieu de, en espérance de aler demander à Jehan Thibaut, vigneron, son coillage, pour ce que ce jour il avoit espousé une fille dudit lieu de la Greve...’ (1396.)

‘Comme en la ville de Jallon sur Marne et ou pais d'environ, il soit accoustumé... que un chascun varlet, mais qu'il ne soit clerc ou nobles, quant il se marie soit tenuz de paier aux autres compaignons et varlez à marier son becjaune, appelé oudit pais Coullage..’ (1375.)

Te Châlons werd er dus, naar dien tekst, uitzondering gemaakt ten gunste van ‘klerken’ of van edelen. Hier zij nochtans opgemerkt, dat bij Godefroy, Dict, alwaar dezelfde tekst wordt opgenomen, de uitzondering luidt: ‘mais qu'il ne soit chevaliers ou nobles’, wat ongetwijfeld heel wat anders is.

v^o Culaige: ‘Fu par les varlés de la ville de S. Just demandé le vin ou coullaige, qui est une chose accoustumée ou pays’. (1458.)

‘Lesquels compaignons envoyerent. audit hostel, ou se faisaient les nopces, pour demander à l'espousée son oulaige, ainsi qu'ils ont accoustumé à faire oudit lieu (de S^e Leu en Rethelois). (1454.)

[p. 197]

Onder den naam Rybier, was te Hoogstraten, in het Antwerpsche, een dergelijk gebruik in voege Onder voorwendsel van het eischen van zulk ‘Rybier’, werden soms erge baldadigheden bedreven. Daarvan getuigt zeker crimineel onderzoek, dat te Hoogstraten, op 11 Maart 1684, plaats greep en waaruit wij het volgende vernemen:

‘Adriaen Willemszoon van Dun’ was, den 22 Januari 1684, met de dochter van Jan Voet in ondertrouw opgenomen. Daags daarna, was hij gegaan ten huize van A., waard binnen het dorp Meel, om te zien of hij ‘met de jonge gesellen’ die aldaar ‘waren drinckende op sijn rijbier’, nopens het gelag kon overeenkomen: hij had hun eerst ‘drij ducatons’ aangeboden en daarna nog ‘twee tonnen bier’, maar zekere C., een uit het gezelschap, had ronduit verklaard dat zij het ‘voor het voorschreven gebodt niet en wilden doen’, dat zij derhalve met het voorgestelde aanbod niet te vreden waren.

Den 8^en Februari, het huwelijk voltrokken zijnde en de wederzijdsche vrienden aan tafel zittende ten huize van Jan Voet, waren, ongenoodigd, genoemde gezellen aldaar binnengedrongen, onder 't zingen van ‘het gewoonelijck liedeken Wij comen om d'ons ets^a’ en dragende twee van hen zittende op een ladder; deze waren gewapend met een kluppel, waarmede zij op de zoldering sloegen, en hadden ten slotte de jonge bruid aan haar linker kaak gekwetst. Nog ander geweld werd de jonggehuwden in hun goed aangedaan; ten slotte had de zuster van Adriaan, om voordere ‘affronten te voorcomen’, met bedoelde gezellen voor eene som van 28 gulden overeenkomst gesloten. De tekst volgt:

Staatsarchief van Antwerpen, Fonds Hoogstraten, Criminele onderzoeken, stuk van 11 Maart 1684: ‘Den welcken Adriaen Willemssen van Dum verclaert waerachtich te wesen, dat als wanneer hij deponent met Adriana Jan Voets dochter, opden 22 Januarij 1684 was opgenomen in ondertrouw⁽¹⁾, hij daeghs daer aen volgende (hem) heeft getransporteert ten huijse van A, weert binnen den voorschreven dorpe van Meel, om te sien off hij met de jonge gesellen, die hij verstaen hadde dat aldaer waeren drinckende op sijn rybier, soo men

(1) Sprekende van den aanstaande echtgenoote, luidt hier de uitdrukking Met eene dochter In ondertrouw opgenomen worden. Men vgl. Wdb. der Nederl. taal, met Ondertrouw en met Opnemen, kol. 1057, 3 a., alsook bij Verdam, Middelndl. Wdb., met Ondertrouw.

[p. 198]

dat noempt, t'accorderen, ende dat van het selve geselschap waeren C., G., P.. ende meer anderen; dat hij deponent, naer veele discoursen omme de selve persoonen contentement te geven, over het bij haer gepretendeerde rybier, in twee distincte reysen heeft gebooden eens drij ducatons, ende daer naer noch twee tonnen bier; dat onder anderen den voornoemden C., naer dat hij sijne mede compagnions hadde gesproken, den selven C. aen hem deponent heeft comen seggen, dat sij het voor het voorschreven gebodt⁽¹⁾ niet en wilde doen.

Verders verclaert hij deponent... dat soo wanneer hij met sijn voornoemde huysvrouwe opden 8^en Februarij daer aenvolgende was getrout ende de wedersijtse vrinden..... waeren ten huyse vanden voorschreven Jan Voet, sijne schoonvader, omtrent den avont, aldaer ongenoeyt sijn gecomen, sittende op een ladder den voorn. C. ende G., gedragen wordende van... (volgen de namen), hebbende de voorschreven twee persoonen sittende op de gemelde ladder in haer handen elck eenen grooten clippel; dat sij alsoo gesamentlijck met de voornoemde ladder in huijs sijn gedrongen, singende het gewoonelijck liedeken: Wij comen om d'ons, ets^a, slaende de voors. twee persoonen op de ladder sittende met hare clippels tegens den solder, soodanichlijcke dat sij met de gemelte ladder voortdringende hebben gequets de huijsvrouwe van hem deponent aen haer slincker coone..., scheijdende⁽²⁾ alsoo de voorsch. persoonen uijt den huijse naer dat sij de voorsch loffelijcke acte hadde bedreven;

den voorsch. deponent verclaert oock... dat op den 23^en ende 24^en ditto, sijns deponents affgecapte hout, gestaen hebbende op sijns voorsch. schoonvaders erve, waer beneffens is liggen eenen wouwer⁽³⁾, het voors. affgecapte hout vanden kant tot twee reysen in den gemelten wouwer is geworpen, sonder te weeten bij wie tselve gedaen is;

den deponent verclaert mede dat opden selven tijd des nachts is doorgesteken den dam, waer mede het water uijt den missingh van sijns deponents schoonvader wert gehouden, omme alsoo daer mede den stal onder water te doen setten ende de beesten te bederven⁽⁴⁾;

finalijcken verclaert hij deponent dat sijne suster, omme alle verdere gewelt ende affronten te voorcomen, opden 26^en Februarij is gegaen naer het huys van..., dat sijne suster met de zelve per-

(1) Met de beteekenis Aanbod.

(2) Scheijden uijt een huys beteekent Vertrekken, Heengaan uit dat huis, dat huis verlaten.

(3) Wouwer is hetzelfde als Vijver.

(4) Bederven: de beesten bederven = Het vee te niet doen gaan. Zie Verdam, v^o Bederven.

[p. 199]

soonen, ter saecke van het gemelte rybier, heeft moeten accorderen voor eene somme van achtentwintich guldens...’

Hoe evenwel dit woord Rijbier uitgelegd? Onzes inziens, staat het in verband met Rijden, dat Salire, Inire femellam, beteekent. Hier zij overigens herinnerd aan zeker gebruik nog te Brugge, onder straatjongens bekend: wanneer zulke lui soms in een of ander eenzamig hoekje, een koppeltje vrijers betrapen die aan minnelust bezwijken, dan vallen zij die op het lijf al roepende ‘Hingstegeld, hingstegeld’ (hengstegeld) en vragen van hen wat geld. Hoe jammer dat wij het werk van den heer De Roever, over Vrijen en trouwen, niet hebben kunnen te rade gaan!

In Volkskunde, 3^e jaarg., blz. 223, is er spraak van het eischen van ‘Brudegomsbier’, in den lande van Ravestein. In een verzoekschrift, ten jare 1649, tot den heer gericht, leest men: ‘Overmits oock die ervaerentheyt leert, dat jonghe luyden die bruydegoms ende bruyts seere lastich vallen ende naer haer apetijt overschatten met het eysschen van brudegomsbier, 't welk sy naer haer eygen goetduncken ende moetwille begrooten ende voort met gewelt executeeren...’. Dit gebruik bestond nog in het jaar 1801. Nadere bijzonderheden komen aldaar voor.

_**_*

Thans een woord over een ander gebruik, uit de 15^e eeuw, dat in betrekking stond met huwelijken en dat te Wervik Delven geheeten werd. In de costume van de kasselrij van Iperen, zei men Brudegoms delven Aldaar luidt het, dat al wie, bruid of bruidegom, ten gevolge van bedreigingen of uit vrees, iets gaf, ‘gheld, dranc of spise’, in de boete van 3 pond verviel, terwijl hij die zulks aanvaardde, 60 pond parisis moest betalen. Geweld tegen het huis van bruid of bruidegom gepleegd werd als huiszoeking gestraft:

L. Gilliodts-van Severen, Coutume Salle et Châtell. d'Ypres, I, blz. 328: ‘Van delven brudegoms. Item, dat van nu voortaan elc laten zal paisivel ende onghemoyt alle brudegoms ende bruden, zonder hemlieden eenighen lemmere, ongheryf of moyenessen te doene an lechame noch an huusen in eenicher manieren, ghelic dat men hier voortyds gheploghen heift, twelcke men gheheeten helft te Werveke delven Ende daer yemen de contrarie dade, ende daer eeniche bruud of brudegome, of yement van haren weghe, bi bedreeghe, bi duchte of bi vreesen yet gheiven moesten, gheld, dranc of spise, diet name ende daer in bevonden worde metter goeder waer-

[p. 200]

hede, dat ware up de boete van lx lb. p., ende diet gave verbuerde iij lb.

Ende daer yement eeniche andelinghe dade ant huus, waert delven, slaen of steken up tselve huus, ende daer in bevonden worde metter goeder waerhede, zoude ghehouden zijn van huussouke.’ (Keure van 1422.)

De heer Karel de Flou stelt ons de volgende vraag: Zou hier Delven niet identisch zijn met ‘begraven’, doch ook in overdrachtelijken zin, als ‘een einde aan iets maken’: Hespebeen, Kermis, enz. delven sive begraven. Dus: Fr. enterrer le célibataire.

Wie weet er ons in elk geval iets over de twee besproken gebruiken mede te deelen?

301. - a voor E.

In oude charters komt somwijlen de eindletter a in de plaats van e voor. De twee voorbeelden hieronder hebben wij in onze Keure van Hazebroek, IV, 363 en 437, aangehaald: Ta verstane = Te verstaen (1267) en Te waerna = Te waeren (1286). Men vergelijke met Tra Panne en Tra Balie = Ter Panne en Ter Balic, alsook met Tragoudsche (uitspr: Dragouwsche) Kaas = Goudsche kaas, of Kaas van Ter Gouw (Gouda), welke ten huidigen dage nog, te Brugge, gehoord worden. Naar De Bo, v^o A 2^o, is de naslepende e in sommige gewesten een a: Vadera, Moedera, Tafla, Vrouwa, Strata = Vadere, Moedere, Tafele, Vrouwe, Strate.

Andere voorbeelden volgen.

Besettingha en Kerka:

Staatsarchief te Brugge, Fonds van Oudenburg, oud n^r 7968 (114), voorloopig blauw n^r 6753: ‘Ontfanghende... in die name van siere kerka, tland ende besettingha die hier naer bescreven staen...’ (Akte van 14 Juli 1279.)

Kerka en Varsanara (Varsenare):

Id., Fonds id., oud n^r 7982 (128), voorloopig blauw n^r 6767: ‘Weinin van Varsanara.. In die name van siere kerka...’ (Akte van 26 Maart 1283)

Ruddra:

Id., Fonds van Sint-Salvatorskerk, oud n^r 949, voorloopig blauw n^r 4498: ‘Wie Willem van Boenheem, ruddra, ende J., scepenen van den Vrihen...’ (Akte van 12 Mei 1285)

Edw. Gailliard.