Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1914

[p. 261]

Gustave van Hoorebeke herdacht in de Koninklijke Vlaamsche Academie den 18 maart 1914
door Jhr. Mr. Nap. de Pauw
Onderbestuurder.

Mijne Heeren,

De oudste leden der Koninklijke Vlaamsche Academie zullen zich nog wel herinneren dat, in eene harer eerste zittingen, den 27^en November 1888⁽¹⁾, hare eerstgekozene Bestuurder, alsdan Advocaat Generaal bij het Beroepshof, eene belangrijke rechtskundige mededeeling deed namens M^r Gustave van Hoorebeke, Advocaat bij hetzelfde Hof en vermaarde oudheidskundige te Gent: In Vlaanderen Vlaamsch ten jare 1386. - Het gold de tekst van een arrest van den Raad van Vlaanderen, van 13^en December 1386, waaruit bleek dat, de graaf van Valkenberghe Mevrouw van Lilloo in het Fransch betrokken hebbende en deze beweerende dat hij de Vlaamsche taal moest gebruiken omdat zij die alleen kende, het Hof besliste dat de rechtsvordering in die taal moest geschieden, alhoewel de eischer ze niet kende: Actor debet sequi forma rei.

Zonderling genoeg, juist vijf eeuwen later, bijna dag voor dag, den 6^en Februari 1888, had gemelde Advocaat Generaal door het Hof een vonnis der Rechtbank van Dendermonde zien hervormen, dat besliste dat een Vlaming, juist van dezelfde streek, namelijk van Calloo, die geen woord Fransch verstond, in zijne taal zelfs door eenen Waal moest gedagvaard worden;

(1) Verslagen en Mededeelingen, deel II, blz. 296-304.

[p. 262]

en gemelde magistraat, die het zich tot plicht rekende, zich in Verbreking te voorzien om eene zoo schandelijke rechtskrenking te herstellen, werd door persoonlijke en hatelijke aanvallen bejegend⁽¹⁾.

Gelukkiglijk door zijne en onze bemoeiïngen werd weldra de gebrekkige taalwet van 1873 door die van 3^en Mei 1889 en 4^en September 1891 verbeterd, en het natuurlijk recht der Vlamingen in Vlaanderen voor goed hersteld.

En nu, na vijf en twintig jaar, komt nog eens uwe Onderbestuurder en Eere Procureur Generaal, dank aan de welwillendheid der erfgenamen van gemelden advocaat en oudheidskundige (in Februari 1907 in den gezegenden ouderdom van eenentachtig jaren overleden) U eene mededeeling van denzelven aanbieden. De brave en verstandige man, die zijn gansche leven had besteed aan het opzoeken der geschied- en geslachtskundige merkwaardigheden van zijn geliefde vaderland heeft in een laatste gewrocht, niet voor den handel bestemd, maar dat ik zoo gelukkig ben aan de Academie te mogen aanbieden, om zeggens eene soort van testament gemaakt, waarin hij de eigenaardigste mededeeling doet, met oprechte Vlaamsche gezindheid, nopens zijne levenslange navorschingen, veel punten aanraakt over de zeden en gewoonten, naamsoorsprong, wezentlijkheid en droomen. Die zwanenzang heet De Coemannen van Audenaerde⁽²⁾; ik wensch er U kortweg den belangrijken inhoud van te doen kennen.

In 1880 had de onvermoeibare archievenbezoeker al de Jaarboeken der Schepenen van Gent (Keure en Gedeele) sedert de XIV^e eeuw tot op onze dagen gelezen en aangeteekend. Wel is waar had hij hoofdzakelijk tot doel de honderde oorkonden nopens zijne eigene familie op te nemen; maar wie zou den man niet kunnen prijzen, die, van zijne voorouders uitgaande, niet uit verwaandheid maar tot kennis van geschiedenis en taalkunde, zijn eigen stam neemt als een voorbeeld van alle andere, die toch, te zamen de geschiedenis van het vaderland uitmaken?

(1) Belgique judiciaire, 1888, col. 532, waar het arrest staat; het vonnis staat aldaar, 1887, col. 685. Het arrest van het Verbrekingshof, de voorziening onontfankelijk verklaard hebbende, heeft den grond der zaak niet beslist.

(2) Gent (1906), drukkerij Van der Schelden, 53 blz., klein in 8^o.

[p. 263]

Zoo kwam, om nog hooger op te klimmen als de XIV^e eeuw, de geleerde schrijver van den Nobiliaire de Gand⁽¹⁾ en der Etudes sur les noms patronymiques flamands⁽²⁾ tot de gedachte de oorkondenboeken van Oudenaarde na die van Gent uit te pluizen, en namelijk de Poortersboeken van 1288, 1329, 1550 en 1736-1795, en den Coomansboek van 1343 tot op het jaar 1786⁽³⁾, en de beteekenis van dat woord Coemannen vast te stellen. De zeventiendeeuwsche historieschrijver J.-J. Raepsaet was in eene lange redekaveling tot het besluit gekomen, dat het woord met dat van commune, commoigne, commoni, commains, commana, commanentes, enz., in de Middeleeuwen van Vlaanderen tot in Constantinopel gebruikt, in verband stond; Van Hoorebeke doet kortweg bemerken dat Coeman doodeenvoudig koopman is, en hij geeft er de bewijzen van⁽⁴⁾.

Reeds over veertig jaar, in een werk nopens Oudenaarde onder Artevelde⁽⁵⁾ gaf ik deze uitlegging, alsook die van Ledichgangher, dat is nietsdoende poorter, die er dikwijls in voorkomt, gelijk in de Rekeningen der stad Gent⁽⁶⁾; zij verdient nu nog eens herdacht te worden.

Van die taalkwestie komt de Schrijver op eene andere historische navorsching, in verband met zijne vroegere studiën, namelijk den oorsprong der familienamen, en, in eene zeer treffende voorstelling ontwikkelt hij ons zijn stelsel daarover, in zijne vorige werken uitgelegd, voor onzen geest en verbeelding.

(1) Uitgegeven te Gent (1846), drukkerij Van der Schelden, 215 blz. in 8^o.

(2) Te Brussel, Parijs en Berlijn (1876), 507 blz. in 8^o.

(3) Dit sijn de poerters van hoire, die van haers vaders weghe ende van poerters van buten haer porterscheep versocht hebben sint Meydagh int jaer MCCCXXIX. - Dese bouc van der coemannengulde tAudennaerde was ghescreven int jaer Ons Heeren MCCC ende XLIII, in de maent van Octobre, bi den her Jacoppe den Vischere ende her Lourense Scotten, guldemeesters in dien tijt.

(4) Zie Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, deel III (1894), blz. 1844 vlg. - Stallaert, Glossarium, d. II (1892), blz. 98.

(5) N. de Pauw, Conspiration d'Audenarde sous Jacques Van Artevelde (1342), in de Annales de la Société d'Emulation de Bruges (1873), blz. xxj.

(6) J. Vuylsteke, Cartulaire de Gand (1900), d. I, blz. 589.

[p. 264]

Hij verzint zich, gelijk onze oude poëten en profeten, in eenen bekoorlijken droom. Met twee zijner gezellige bloedverwanten, zijn vader en zijn oom⁽¹⁾, die gelijk hij zelf heel hun leven besteed hadden, van stad tot stad, van dorp tot dorp, oude handvesten te ontdekken, doet hij, op zekeren nacht der XI^e eeuw, een uitstapje in de gemeente Hoorebeke⁽²⁾. En dáar, ‘in dat bekoorlijk en vruchtbaar landschap, ontwaarden (zij) “benevens” eene lijfeigene met hare vrijgemaakte dochters, naar Gent vertrekkende om deze aan de Heilige Maagd in Sint Pieters Abdij toe te wijden’⁽³⁾, ook ‘ginder in het weelderig verschiet, eenen man “die hem” scheen met trage, afgemeten schreden af te zakken. Het was de oude heer van het slot, die... wandelend op reis ging, om eenige bezoeken aan zijne naburige Heeren af te leggen’. Na wederzijdsche groeten en lieftalligheden, naar zijnen naam gevraagd, bekomen zij tot antwoord: ‘Ik ben heer Jan, van Hoorebeke; ik ga naar Elst, bij heer Jan van Elst, en van daar naar Segelsem, bij heer Jan van Segelsem!’

Ziedaar volgens Gustave van Hoorebeke de oorsprong der familienamen. Hij is ‘overtuigd dat zij zich vrijelijk onder elkander heetten Jan van Hoorebeke, Jan van Elst en Albrecht van Segelsem. Het is zeker dat die benamingen van vader tot zoon overgingen, en zoo de geslachtsnaam eens voor goed tot stand kwam; dat is niet verwerpelijk, dat is Evangelie’.

Zoo zeker en evangelistisch is echter de theorie van den spitsvondigen geslachtkundige niet. Ongetwijfeld en uiterst natuurlijk komen al de personen die, door de eeuwen heen, den naam van een dorp dragen oorspronkelijk van dat dorp; doch,

(1) Augustinus-Lieven van Hoorebeke (1786-1860) en Jan-Frans van Hoorebeke (1779-1835), verzamelaars en schrijvers van verdienstelijke handschriften.

(2) Heerlijk landgoed, Villa de Horenbeca, reeds in de XII^e eeuw (Van Lokeren, Documents de l'abbaye de Saint Pierre, deel I (1871), blz. 108, werd later verdeeld in Op- en Neder-Hoorebeke (Superior en Inferior Horenbeke), de hedendaagsche gemeenten Sinte-Maria en Sint-Cornelis Hoorebeke (Tarlier, Dictionnaire des communes belges). - Daar verblijft nog de eenige protestantsche gemeente in Vlaanderen sedert de XVI^e eeuw.

(3) Van Lokeren, aldaar.

[p. 265]

niet alle stammen uit de heeren dier plaatsen voort, ook van burgers en boeren kunnen zij spruiten, en met veel meer gezonde reden kan men beweeren dat een Jan, Jacob of Pieter, die zich van een dorp tot een ander verplaatste, door zijne geburen met den naam van dit dorp van zijne naamgenooten werd onderscheiden, dan dat hij van zich zelf had gezeid: ‘ik ben Jan, Jacob of Pieter van dat dorp’. Ik vermoede dat de geleerde Schrijver dat stelsel heeft uiteengezet om zijne medeburgers aan te sporen geschiedkundige opzoekingen nopens hunne voorouders in te stellen, en, onder deze voorbehouding, ben ik gelukkig den droom van mijnen ouden vriend als eene wezentlijkheid aan de Koninklijke Vlaamsche Academie voor te leggen, alsmede een exemplaar zijner vroegere voordracht.

Gent, den 16ⁿ Maart 1914.