Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1913

[p. 140]

Kleine verscheidenheden.
I.
Bestendige Commissie voor Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde.

145. - Buten bande van ysere, en Onder den blauwen hemel.

In onze studie over ‘Clercken’ (Verslagen en Mededeelingen, 1911, blz. 831, nota 1) hebben wij de uitdrukking In hechte van vanghenessen ende in banden van ysere, uit eene oorkonde van 1430, aangehaald. Wij hebben aldaar een voorbeeld vermeld van Buten bande van ysere, dat beteekent Ongekluisterd. Hieronder luidt dit Buyten alle hachten ende banden van ysere:

G. de Longé, Coutumes d'Anvers, II, 50: ‘Item de confessien ende bekentenissen die eenige misdadighe ghedaen heeft inder torturen..., soo verre hy die doet in stricter hachten... en connen oft en mogen hem niet prejudicieren, ten zy... dat hy doe de confessien voor schepenen, onder den blauwen hemel ende buyten alle hachten ende banden van ysere...’

Elders, Buten bande ende ysere, dat de uitgever vertaalt door Hors de liens et de fers:

D. Berten, Coutume du Vieuxbourg de Gand, I, 12: ‘Naer de voorseide costume, de mannen en condempneren niemand ter doot, ten zy dat de mesdadeghe zyn delict kende buten bande ende ysere.’ (1546,)

In een reglement van 11 October 1760, hebben wij daarvoor Buyten sicht van torture en banden, dat schijnt te beteekenen Buiten de pijnkamer (derhalve, zonder het marteltuig te kunnen zien) en ongekluisterd:

Placcaert-boek van Vlaenderen, VI^e boek, I^e deel, blz. 315: ‘Als wanneer den criminelen, naer de 24-uren, buyten sicht van Torture en Banden gerecolleert wort op syne bekentenissen ter scherpexamen gedaen...’

[p. 141]

Fr. Sans Gehene (bij Le Curne de Sainte-Palaye, Dict., Gehaine, Gehine: Torture):

Annales du Comité Flamand de France, III, 309: ‘Despence faicte par le seigneur et eeulx de la loy, quant ils avoient esté occupez à examiner par la gehenne Danniel Gallant et Pierres Annot sans gehene, pour savoir les complices de leur secte et hérésie...’ (Zie ook aldaar, blz. 333.)

Boven hebben wij gezien, dat de bekentenis door een betichte onder de pijniging afgelegd, om te kunnen aangerekend worden, door hem Onder den blauwen hemel, d.i., in de open lucht, diende herhaald, dit wilde zeggen, wat Antwerpen betreft⁽¹⁾, in het koertje binnen het Steen aldaar. Een treffend voorbeeld daarvan volgt hieronder. Men lette inzonderheid op de uitdrukking Ongehacht ende ongebonden, buyten alle banden van eyser, welke met de bovenstaande dient vergeleken:

Staatsarchief te Antwerpen, Fonds Hoogstraten, ‘Enquêtes criminelles’, stuk van 4 November 1670: ‘Examinatie gedaen op den..., aen den persoon van Francois van H., gevangene...

Verclaerende den gevangene het bovenstaende te wesen de suyvere ende oprechte waerheyt ende by soo verre hy op gisteren jnde torture daer aen jet contrarie soude gesecht hebben, dat het selve geschiet is door de pine.

Ende is den gevangene, ongehacht ende ongebonden, buyten alle banden van eyser, daer naer gebracht onder den blauwen hemel, ende aen hem van woorde tot woorde voorgelesen synde de voorgedaene confessie, heeft daer by gepersisteert ende verclaert den jnhout der selver oprechtelyck waerachtich te syn ende dese tot teecken van dyen onderteeckent...⁽²⁾’

(1) Naar een nota, ons door den heer K. de Flou medegedeeld.

(2) Fr. van H., bewerende ‘onnosel te wesen ende dat hij niet gedaen en heeft’, wordt ‘ontrent vier uren jnden halsbant geset, hem aengeseyt wordende dat hy de waerheyt moet bekennen’.
Volgen de gedane bekentenissen.
Fr. van H. wordt ‘losgelaeten’; na lezing daarvan ‘persisteert dat de selve waerachtich syn’.
Volgen de handteekens.
Daarop volgt eene verklaring als boven, geteekend door den gevangene en door de schepenen. (Staatsarchief Antwerpen, Fonds enz. alsboven, stuk van 3 November 1670.)

[p. 142]

In het Fr. ‘Soub (sous) l'air’ en, wat ‘Buten bande ende ysere of dergelijke uitdrukkingen betreft, ‘Relaxé de toutes chaisnes et bandes’, in een stuk van 20 Juli 1694:

Staatsarchief en Fonds enz. ut supra: ‘N., prisonnier, estant mené à la torture et interrogé, si veut confesser la vérité de ce qu'il a commis, il a persisté à nier; et après mis sur la torture... (le 20 de Juillet 1694)...

Le 22^me de Juillet, environ six heures et demij du matin, le prisonnier estant mené soub l'air, relaxé de toutes chaisnes et bandes, et luy estant preleu sa confession avant dite..., déclare la confession avant dite estre véritable et par jcelle persister...’

146. - Beheveltheit en Mesquaem.

Beëvelt = Met eene ziekte behept, Ziek, Krank. Zie bij Verdam, h.v. Van zulk Be(h)evelt komt Beheveltheit = Kranheid, waarvan een voorbeeld hieronder.

Mesquaem (Miskwaem) is een soort synoniem daarvan. Het woord is gevormd uit Meskomen (Miskomen), dat Hinderen, Deren, Mankeeren beteekent (zie bij Verdam), edoch in West-Vlaanderen somwijlen hoofdzakelijk wijst op het hebben van een of ander lichaamsgebrek: 't Is een felle kloeke jongen, er miskomt hem niets.

Beheveltheit wijst geenszins, zooals een schrijver meende, op het Fr. Etre Manchot (aan éene hand of aan éen arm verminkt zijn); evenmin op Défiguration (Schending in het aangezicht of gelaat), of op Difformité (Mismaaktheid). Onzes inziens, zal het best door Fr. Infirmité (Zwakheid, Ziekelijkheid) in het algemeen vertaald worden. Wat Mesquaem betreft, dat te zamen met Myncke (Verminking, Fr. Estropiement, Mutilation) en Beheveltheit gebruikt wordt, het zal wel, zooals de heer L. Gilliodtsvan Severen zegt, door Fr. Vice de conformation uit te leggen zijn. De tekst volgt:

L. Gilliodts-van Severen, Cout. Salle et Châtell. d'Ypres, I, blz. 338: ‘Item, dat van nu voortan alle ribauden, ledeganghers zynde, zonder mincke of behevelthede... verboden staen te wandelne in de castelrie van Ypre ende te gaen up aelmoessene... Ende daer zij niet conen doen blyken myncke, behevelthede of eenighe andere grote mesquame, waer by zy huer brood niet winnen moghen...’ (Keure van 1429.) - (Zie ook de Cout. homologuée van 1535, op. cit, I, 94.)

Edw. Gailliard.

[p. 143]

II.
Bestendige Commissie voor Nieuwere Taal en Letterkunde.
I. - Het wandeltoertje eener lees- of drukfout: ‘Bosschaert offeren, Vlees’.

Adriaan van de Venne's zonderling en aangenaam kluchtig werk Tafereel van de Belacchende Werelt (1635) heeft, op blz. 133 en vgg., een Gielers Vocabulaer of Hael Tael, d.i. een korte lijst van dieventermen, die ik in mijn Woordenboek van Bargoensch (Roesclare, 1886) heb opgenomen. In die lijst staat:

‘Bosschaert offeren, Vlees’.

Bosschaert beteekent reeds Vleesch en is zeer waarschijnlijk uit het Hoogduitsche Rotwelsch overgenomen. Maar het laatste woord offeren bleef mij een raadsel.

‘Waarom offeren?’ schreef ik i.v. Bosschaert. ‘Is dat laatste een werkwoord of een meervoudig naamwoord?’ Ik wist niet wat dit offeren was, ik kon onmogelijk den vorm verklaren.

Toen ik, in 1886, mijn proeve van Woordenboek liet drukken - het werd vroeger geschreven en een groot gedeelte er van verscheen reeds in 1882, nl. in de Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle - bleef me ongelukkiglijk een zeldzaam werkje onbekend: Der Fielen Rabauwen oft der Schalcken Vocabulaer, dat in 1563⁽¹⁾ te Antwerpen bij Jan de Laet gedrukt is. Daarin nu staat duidelijk:

‘Bossaert oft creu vleesch’.

En in die van 1613:

‘Bosschaert of cre Vlees’.

In dit laatste ligt zeker de verklaring van het me vroeger onverklaarbare offeren.

(1) Het is de Nederlandsche Liber Vagatorum (zie F. Kluge, Rotwelsch, I, 91 en vgg.). Eene andere uitg., die van 1613 (niet 1615, zooals F. van der Haeghen in zijn geleerde uitgebreide notitie over 't boekje, Bibl. belg., V, 131, schrijft) verscheen te Haarlem bij Vincent Casteleyn. De approbatie der twee bekende uitgaven is gedagteekend uit Brussel, 1547; daarom denkt Kluge, blz. 91, dat de eerste uitg. in 1547 verschenen is.

[p. 144]

De afschrijver - was het vander Venne zelf? - of was het de zetter van zijn werk? - heeft, in de ed. van 1613, gelezen

‘Bosschaert offeren....’:

het derde woord crē (cren), - bij misslag voor creu uit de uitgave van 1563 - werd met het tweede of verbonden, aan dit tweede eene f gevoegd en de c van het laatste woord tot e veranderd.

Die afschrijvers- of zettersfout begon nu haar wandeltoertje:

Eerst uit vander Venne's Belacchende Werelt - of stond het reeds vroeger in een ons onbekende editie van Der Fielen... Vocabulaer? want het is wel aannemelijk dat van dit laatste werkje nog eene (of meer?) uitgave tusschen 1613 en 1635 verschenen is - kwam zij, 5 jaar later, in de Legende Ofte Historye Vande snoode practijcquen ende de behendige listicheden der Dieven (1640, Leyden):

‘Bosschaert offeren, Vlees’.

En ze wandelde voort.

In 1731 vind ik haar in Cartouche of de Gestrafte Booswigt (Amsterdam).

In 1886 wou ik de fout beletten voort te slenteren; doch het bleef bij een simpel vermoeden, bij een dubbele vraag die onbeantwoord bleef.

Thans dat het vermoeden waarheid is geworden, op de dubbele vraag geantwoord wordt, meen ik dat het wandeltoertje dezer lees- of drukfout, dat 250 jaar heeft geduurd, stellig tot een einde is gekomen.

En nog, wie weet het?

Les erreurs ont la vie dure!

Is. Teirlinck.