Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1912

[p. 245]

Bestendige Commissie voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie.
Oude muurschilderingen in onze kerken, door Jan Bols.

Het is droevig om zeggen: nog altijd gaan er oude muurschilderingen in onze middeleeuwsche kerken door onwetendheid of zorgloosheid te niet.

Men weze niet al te verwonderd dat ik, die noch oudheidnoch bouwkundige ben, daar ook mijn gevoelen durf over uiten: gedurende mijn 20-jarig pastoorsschap te Alsemberg⁽¹⁾, ben ik in al de moeilijkheden van de herstelling mijner kerk gewikkeld geweest, en had dus de gelegenheid om vanwege talrijke afveerdigingen der Koninklijke Commissie van Monumenten, vanwege ministers en andere hooge ambtenaren van Staat en Provincie, vanwege bouwmeesters, schilders en beeldhouwers en oudheidkundigen enz. veel te hooren en veel te leeren⁽²⁾. Onvermijdelijk komt er dan aleens wat last en twist - dit was daar voor muurschildering en muurplakkerij het geval! - en dan is men waarlijk op eene goede school! men trekt profijt uit alle gesprekken en brieven, men gaat te rade bij bevoegde mannen, met meer aandacht dan ooit bestudeert men schrijvers van het vak, en voornamelijk kijkt men den bouw na waar het geschil over ontstaat: zoo was Alsemberg's heerlijk heiligdom mijn boe bij uitmuntendheid, zijne gewelven en muren mijne documenten.

Misschien zal het dientengevolge niet al te vermetel schijnen dat ik eenige vruchten van mijne ondervinding kom meêdeelen aan hen die door hun ambt als priesters en kerkeraadsleden zich somtijds met dit gewichtige deel der bouwherstellingen moeten bemoeien.

(1) Van 1887 tot 1907.

(2) In de nabijheid van Brussel en op een provincialen steenweg gelegen, krijgt het fraare dorp met zijnen hupschen tempel veel bezoek.

[p. 246]

Het is ons inzicht niet hier over nieuwe uit te voeren schilderingen te handelen⁽¹⁾; ik heb het oog enkel op de oude, waar ik eerbred en zorg voor afsmeek.

Met die bedoeling wensch ik de volgende punten eventjes toe te lichten:

1.	Het muurschilderen komt overeen met de natuur van den mensch. Altijd en overal werd het gedaan.
2.	Vooral de gebouwen der middeleeuwen waren bestemd om geschilderd te worden.
3.	Ze zijn inderdaad, ten minste gedeeltelijk, in groot getal geschilderd geweest.
4.	Die schildering is noodig voor de algemeene kleurenharmonie van 't binnenste eener kerk.
5.	Ze is passend ook omwille van het doel der bidplaatsen.
6.	De tegenstrevers van de muurschilderingen hebben geene bewijzen ter verdediging van hun stelsel, en dragen een deel van

(1) Een enkel woordeken nochtans over nieuwe schilderingen kan hier door gemelde personen gewenscht worden:
Moeten alle deelen van eene kerk worden beschilderd? - Een absoluut antwoord, op alle kerken toepasselijk, is niet te geven. De materialen aan den bouw gebruikt en de kunstsmaak moeten daarover beslissen. Zie ook blz. 256. Wij zeggen niet, wat de architecturale of niet-vlakke deelen betreft, dat ze geene schildering mogen hebben (op blz. 264 wordt aangestipt dat o.a. in Sinter-Goele te Brussel oude schilderingen tot in 1873 op die deelen bestonden), maar dat de kleur hunne natuurlijke constructieschoonheid niet mag benemen. De uitdrukking die de constructiedeelen hebben, is voortreffelijker dan die welke eene eenvoudige decoratieve schildering (de eenige daar mogelijk) in de plaats kan zetten, dewijl bloote goedgehozen materialen èn de architecturale èn de kleurenschoonheid samenvat.
Welk deel van de kerk vergt de rijkste muurschildering? - Het bovendeel, en in 't bijzonder de muren bij den hoogen-autaar. Zie verder blz. 254.
Voor eene nieuwe schildering hoeft er groote voorzichtigheid aangewend, en met reden merkt J. Helbig aan (Commission Royale des Monuments, zitting van October 1903): ‘Evidemment il y a des études à faire avant d'aborder la peinture décorative des édifices de différents styles et de différentes époques. Il est certain que beaucoup d'essais de cette nature ont été malheureux, j'en conviens très volontiers, mais une peinture murale mauvaise ne permet pas de conclure au rejet de toute peinture qui serait bonne, pas plus qu'un tableau mauvais dans une exposition ne permet de conclure au rejet de bons tableaux.’

[p. 247]

de schuld in het jammerlijk vernietigen van die overblijfsels der oude kunst.

I.
Het muurschilderen komt overeen met de natuur van den mensch. Altijd en overal werd het gedaan.

In de natuur werken vorm en kleur altijd samen. Om den schoonheidszin van ons oog op harmonievolle wijze te voldoen, moeten ook bouw-, beeld- en schilderkunst een geheel vormen⁽¹⁾.

Dat de mensch voor de kleur een ingeboren zucht heeft die zich in alle tijden en bij alle volkeren veropenbaart, werd klaar gemaakt, vooral sedert een betrekkelijk klein getal jaren⁽²⁾, door het bestudeeren der binnen en buiten geschilderde tempels in Egypte, der Grieksche gebouwen in marmer met vurige kleuren opgehaald, der van binnen bemaalde huizen⁽³⁾ en paleizen met marmer en mozaïek opgesmukt bij de Romeinen, der geschilderde Byzantijnsche, Romaansche en Gothische kerken⁽⁴⁾.

(1) Dit moet niet noodzakelijk met verf worden gedaan: ook materialen, mozaïek dienen ervoor.

(2) Sedert Hittorf door zijn beroemd werk (L'Architecture polychrome dans la Grèce antique, Paris, 1851) de aandacht op de polychromie vestigde, heeft men de zaak grondig onderzocht. Men was zoodanig aan de monochromie in bouw- en beeldhouwkunst gewoon geworden, dat men Hittorf eerst met verbazing, ja met ongeloof over de vroeger algemeen aangewende polychromie hoorde gewagen. - De monochromie in de kerken dagteekent meest van het classicisme (2^de helft der XVIII^e eeuw). In het Barocco (vooral in het Italiaansch) heerschte de veelkleurigheid. Voorbeelden: Gesù en S. Ignazio te Rome, Jezuietenkerk te Antwerpen, Paulinuskerk te Trier, veel Duitsche roccocokerken).

(3) B.v. te Pompei.

(4) Byzantijnsche kerken werden van buiten niet beschilderd: San Marco te Venetië, en soms hier en daar eene met eenen medaillon in den voorgevel, zijn uitzonderingen. - Maar verscheidene oude Latijnsche basilieken hebben later eene schildering of mozaïek op den voorgevel gekregen, b.v. de oude S. Preterskerk en die van S. Maria-in-trastevere te Rome. - Sommige Romaansche kerken (in Auvergne vooral) werden op de buitenwanden met eene soort van mozaïek van veelkleurige lava versierd. Gothische kerken in Italië (b.v. die van Siena, Orvieto) kregen voorgevels in veelkleurig marmer.

[p. 248]

En dit is niet te verwonderen. ‘De polychromie of veelkleurige schildering moet de algemeene regel zijn van alle kunstgewrocht’, schrijft onze geleerde collega M. Adolf de Ceuleneer in zijne belangrijke verhandeling Le mobilier ecclésiastique⁽¹⁾; ‘toute oeuvre monochrome, quelque belle qu'elle soit, reste froide et sans vie; en sculpture la monochromie est un non-sens artistique. Tout est colorié dans la nature; et l'artiste, qui doit non copier, mais s'inspirer de la nature, ne peut négliger cet élément de beauté et de vie: c'est le complément nécessaire de toute oeuvre d'art.’

Wij treden in geene verdere bijzonderheden over de altijd en overal aangewende geschilderde bouwversiering⁽²⁾, - ook op hetgeen men edele bouwstoffen noemt, d.i. op goede schoone steenen, zelfs op kostelijke materialen (zooals bij de Grieken op den zuiversten marmer van Paros), en ja op de buitendeelen van de gebouwen⁽³⁾; maar, vermits de zaak minder rechtstreeks tot ons onderwerp behoort, verwijzen wij naar eenige schrijvers, b.v. Viollet-le-Duc (Dict. raisonné d'Architecture, vii, 59 et suiv.), Reusens (Eléments d'Archéologie Chrétienne, 1875, I, 73-76, 172, 283, 365, 449; II, 218, 461...), G. van Caster en J. Helbig (Peintures murales, 1901), C. Tulpinck (Etude sur la peinture murale en Belgique, 1900), priester Nève (Décorations d'églises, 1908), enz.

(1) Voorkomende in den Bulletin des Commissions Royales d'Art et d'Archéologie (1910). Zie blzz. 13-14 van den afdruk.

(2) Uitgenomen de twee laatste eeuwen in ons land. Zie verder.

(3) Tot grafsteden toe zijn geschilderd geweest. Maar anderhalf jaar geleden (in November 1910) bouwde men eene nieuwe sakristij aan O.L. Vrouwkerk te Brugge, en ontdekte men eene reeks grafsteden met belangrijke schilderingen.

II.
Vooral de gebouwen der middeleeuwen waren bestemd om geschilderd te worden.

Het spreekt wel vanzelf dat dit vooral waar is voor de Romaansche kerken die groote muurvlakten hadden, minder voor de Gothische, waar de vlakten veel beperkter en de vensters

[p. 249]

grooter zijn, waar dus de ramen meest het kleureneffekt moeten teweegbrengen.

Men late mij de woorden aanhalen van eenige gezaghebbende schrijvers. Die woorden zullen niet alleenlijk dienen tot staving van mijn tweede punt, maar ook antwoord geven op eenige vragen die de lezer zou kunnen stellen, en die ik kortherdshalve niet afzonderlijk meende te moeten behandelen.

Viollet-le-Duc:

‘Le goût pour les intérieurs faisant voir le ton naturel de la pierre est très récent et ne date guère que du XVII^e siècle’... ‘La coloration s'étendait même à certaines parties extérieures’ (les porches);.... ‘La pernture c'est l'appoint définitif de nos éghses⁽¹⁾.’

‘Plus on remonte vers les temps antiques, plus on reconnaît qu'il existait une alliance intime entre l'architecture et la peinture...

Au moyen-âge, comme pendant la bonne antiquité, la peinture ne paraît pas avoir été jamars séparée de l'architecture. Ces deux arts se prêtaient mutuellement secours...

La peinture ne s'est séparée de l'architecture qu'à une époque très récente, c'est-à-dire au moment de la Renaissance.

... Alors que l'on peignait tous les intérieurs des édifices, les plus riches comme les plus pauvres, on avait nécessairement des données, des règles que l'on suivait par tradition...

... Sur les parois d'une salle vues toujours obliquement. ce que l'oeil demande, c'est une harmonie générale soutenue...⁽²⁾

Du jour que le tableau, la peinture isolée, faite dans l'atelier du peintre, s'est substituée à la peinture appliquée sur le mur qui doit la conserver, la décoration architectonique peinte a été perdue... Ce n'est que vers le XV^e siècle que l'usage de suspendre des tableaux peints fut introduit dans les églises. Jusqu'alors, on réservait ce genre de décoration, assez peu commun, pour les intérieurs des sacristies, des salles, des palais et châteaux. Les peintures des églises étarent faites sur les murs ou remplissaient les verrières. Il faut reconnaître que l'effet des tableaux appendus aux murailles ou piliers des églises n'est pas heureux et indique, de la part de ceux qui tolèrent ce genre de décoration, un singulier mépris des formes de l'architecture et aussi de la peinture⁽³⁾.’

(1) Texte accompagnant les planches des peintures murales exécutée^s à Notre-Dame ae Paris, par Viollet-le-Duc.

(2) Dictionnaire raisonné de l'architecture, par Viollet-le-Duc. T. VII^e, au mot Peinture. Parrs, 1864.

(3) Viollet-le Duc, Dict. de l'ameublement, I, 265.

[p. 250]

De E.H. Nève:

‘Quel contraste entre ces reliquaires richement polychromés qu'étaient les églises du moyen-âge et un si grand nombre d'églises d'aujourd'hui, anciennes mais modernisées, qui attristent par leurs immenses murs blanchâtres et suintant la misère...

Depuis longtemps on a essayé de donner aux églises un air somptueux en accrochant des tableaux à leurs murs. Ce remède est insuffisant. La plus merveilleuse toile ne produira jamais l'effet monumental de la polychromie ou de la peinture historiée. Celle-ci, faite pour le monument qu'elle décore, sidentifie avec lui et contribue à le faire valoir. Celle-là, conçue loin de l'église, peut-être même par un artiste qui ne connaît pas le monument auquel son oeuvre est destinée, demeurera toujours sans subordination aux murs qu'elle couvrira.’⁽¹⁾

(1) Blzz. 18-19 van Décorations d'églises, par l'abbé Néve. Bruxelles, 1908.

Vitet⁽²⁾:

‘Sur la foi de quelques morceaux de marbre déteints, nos savants, depuis trois siècles, nous faisaient rêver cette architecture, froide et décolorée. On a fait autant à l'égard du moyen-âge. Il s'est trouvé qu'à la fin du XVI^e siècle, grâce au protestantisme et à bien d'autres choses, notre imagination devenant chaque jour moins vive, moins naturelie, plus terne pour ainsi dire, on se mit à blanchir ces belles églises peintes, on prit goût aux murailles et aux boiseries toutes nues, et, si l'on peignit encore quelques décorations intérieures, ce ne fut, pour ainsi dire, qu'en miniature. De ce que la chose est ainsi depuis deux ou trois cents ans, on s'est habitué à conclure qu'il en avait été toujours de même et que ces pauvres monuments s'étaient vus, de tout temps, pâles et dépouillés comme ils le sont aujourd'hui. Mais si vous les observez avec attention, vous découvrirez bien vite quelques lambeaux de leur vieille robe; partout où le badigeon s'écaille, vous retrouvez la peinture primitive’.

(2) Een Franschman, in zijn Rapport au Ministère de l'Intérieur, aangehaald bij Viollet-le-duc, Dict. raisònné de l'architecture, VII, 59.

Kanunnik Reusens:

‘Pendant la période ogivale, la coloration devient plus viv’, et l'harmonie des tons se modifie⁽³⁾...

(3) Blz. 221 van Eléments d'Archéologie chrétienne, par E. Reusens. Louvain, 1875.

[p. 251]

‘Autrefois la plupart des églises ogivales étaient ornées de peintures décoratives; des restes de ces peintures, découverts sous le badigeon dans la plupart de nos monuments du moyen-âge, fournissent la preuve certame de ce fait⁽¹⁾.’

(1) Blz. 229 van hetzelfde werk.

Kanunnik W. van Caster:

De titel van een door den geleerden heer kanunnik W. van Caster ontwikkeld paragraaf in zijn schrift Les Peintures murales luidt als volgt:

‘Il est naturel de décorer les murs. On l'a fait partout et toujours.’ Het is dus schier letterlijk de door ons geformuleerde stelling, en wij verwijzen naar de ontwikkeling in vermeld werk⁽²⁾.

Han delende over het verschil tusschen schildering en polychromre, schrijft hij wat verder:

‘La peinture s'exécute sur les surfaces unies, tandisque la polychromie se contente d'orner de couleurs les parties saillantes...

A l'époque ogivale, l'architecture sobre et sévère d'abord, fleurie dans la surte jusqu'à l'excès, couvre successivement tous les murs et ne larsse à la disposition du peintre que les espaces qu'elle ne peut plus décorer elle-même.’

(2) Blzz. 4-5.

J. Helbig:

‘Un monument de l'architecture doit - de l'avis de tous les érudits, artistes ou archéologues qui se sont occupés de la matière - pour être achevé et produrie tout l'effet dont il est susceptible, être revêtu, au moins intérieurement du décor que peut lu: donner la couleur, - mosaique ou peinture....⁽³⁾’.

(3) Blz. 17 van Peintures murales, par G. van Caster et J. Helbig.

M. Cloquet:

‘Tout le monde sait aujourd'hui que le décor polychrome des édifices a été une pratique universelle de tous les peuples, dans tous les temps et sous tous les styles sauf chez nous aux deux derniers siècles...⁽⁴⁾’.

(4) M. Cloquet, hoogleeraar te Gent, sprak aldus op het XII^e Congrès archéologique et historique. Mahnes, 1897, p. 337.

[p. 252]

Prosper Mérimée⁽¹⁾:

‘On ne comprend le moyen-âge, on se fait l'idée la plus mesquine et la plus fausse de ses grandes créations d'architecture et de sculpture, si dans la pensée on ne les revêt couvertes du haut en bas de peinture et de dorures.’

(1) Een Franschman, in zijn schrift Les peintures de l'église de St. Savin (1894), aangehaald door J. Helbig in Peintures murales, p. 24.

Louis Courajod:

‘L'étude sincère et rigoureuse des monuments prouvera que le principe de la polychromie de la sculpture fut une des lois les plus impérieuses de l'art pendant le moyen-âge et le premier quart du XVI^e siècle⁽²⁾’.

August Reichensperger, sprekende van het stelsel dat de zorgloosheid voor de muurschilderingen voor gevolg heeft, schrijft in Fingerzeige auf dem Gebiete der kirchlichen Kunst (Leipzig, 1854, z. 43):

‘Bedenkt man gar, was Alles durch diese Methode positiv zu Grunde geht, wie nicht selten die letsten Spuren von Wandmalereien, bei denen tiefe Frömmigkeit und ächtkünstlerisches Verständniss den Pinsel gefürht, für immer... unter dem Leichentuche verschwinden, welches der Tüncher darüber ausbreitet, so begreift man in der That kaum, wie es möglich ist, dass gegen ein solches Verfahren noch geeifert werden muss, und noch weniger, dass bisher alles Eifern, seiner Wirkung nach, nicht viel mehr als ein Predigen in der Wüste war⁽³⁾.’

Sedert dat A. Reichensperger die droeve waarheid schreef, zijn 58 jaren verloopen, en nu nog dient er tegen de onwetendheid en nalatigheid in opzicht van muurschilderingen

(2) Blz. 1888 van Bulletin et mémoires de la Société nationale des Antiquaires de France, T. VIII.

(3) Vertaling: Als men wel bedenkt wat er allemaal door deze methode stellig ten gronde gaat, hoe niet zelden de laatste overblijfselen van muurschilderingen, waar diepe vroomheid en een echt kunstenaarsbegrip het penseel bij voerden, voor altijd onder het lijkkleed verdwijnen dat de witter daarover uitspreidt, zoo begrijpt men inderdaad nauwelijks hoe het mogelijk is, dat er tegen zulke handelwijze nog moet gereverd worden, en nog minder dat tot hiertoe al het ieveren, te oordeelen naar zijn uitwerksel, niet veel meer geweest is dan een preek in de woestijn.’

[p. 253]

ingegaan! mode en slenter, hoe onredelijk ook, hebben somtijds een schrikkelijk taai leven⁽¹⁾.

(1) Van denzelfden schrijver kan met nut gelezen worden: Over monumentale kunst (kerkbouw en schildering). Het Davidsfonds (n^o 13) gaf er eene verwerking van, op België toegepast door J. Planckaert, Leuven, 1877.

Dr. Ernst Auss'm Werth:

Over de muurschilderingen der kerken van Schwarz Rheindorf, Bergheim-Múllenkofer en Ramersdorf heeft hij in 1880 eene studie uitgegeven⁽²⁾. In zijne Inleiding merkt de schrijver op dat de schilderingen van de eerste der genoemde kerken, een Biblia pauperum voor de oogen ten toon gespreid, als eene gewichtige prediking door de beelden uitmaken.

(2) Wandmaiereien des christlichen Mittelalters in den Rheinlanden. Leipzig, 1880. Wij geven novenstaande volgens J. Helbig, blz. 23 van Peinturex murales, par G. van Caster et J. Helbig.

Dr. Essenwein,

die in Duitschland voor de middeleeuwsche kunst in zeer hoog aanzien staat⁽³⁾, het over de muurschilderingen van Brunswick's hoofdkerk een meesterwerk verschijnen; het jaar daarop wijdde hij aan de muurschilderingen der O.L. Vrouwkerk te Nuremberg eene merkweerdige studie, waar hij o.a. in schrijft⁽⁴⁾: ‘Le moyen-âge, dans l'ordonnance du décor des édifices par les images, malgré l'usage extraordinaitement étendu qu'il a fait de ces dernières, soit par les sculptures, soit par les peintures, n'a jamais agi au hasard... Sous la haute direction de l'Eglise il s'était formé un vaste cycle iconographique, comprenant tout l'ensemble de la doctrine chrétienne...’

(3) Zie J. Helbig, blz. 20 van Peintures murales, par G. van Caster et J. Helbig, Anvers, 1901.

(4) Wij geven de vertaling die in het pas vermeld schrift van W. van Caster en J. Helbig voorkomt.

Kanunnik van den Gheyn:

‘Hoe meer men den loop der jaren opgaat, des te klaarder wordt het, dat de bouwkunst nooit van de schilderkunst is gescheiden geweest. Het zijn twee kunsten die door de nauwste banden vereenigd werden, met het doel om aan een gebouw den meesten luister te geven⁽⁵⁾’.

(5) Blz. 37 van Dietsche Warande, 3^den jaargang, 1890.

[p. 254]

In de middeleeuwen ‘werd niets gespaard om de kerk waardig te maken van Hem die ze moest bewonen, en hoe nader het heiligdom, het tabernakel van den verscholen God in het H. Sakrament, hoe prachtiger en hoe kostelijker bouworde en opschikking worden... Van buiten is Sint-Jacobskerk [te Gent] een waar meesterstuk, een juweel van kunst waaraan het binnenste ongelukkig niet beantwoordt, omdat het eenigste wat in den toestand kon verhelpen, niet aangewend is geweest, namelijk de muurschildering⁽¹⁾’.

‘J'admets volontiers que dans sa pensée [d.i. van den 1^en bouwmeester der kerk] l'église était destinée à recevoir comme complément nécessaire une harmonieuse polychromie⁽²⁾.

‘Nous admirons volontiers les retables peints de cette époque [begin van de XVI^e eeuw], nous n'hésitons même pas à faire des voyages en France, en Allemagne et ailleurs, pour les découvrir et les contempler dans les églises qui ont encore le bonheur d'en posséder. Nous n'avons jamais entendu des artistes protester devant ces restes vénérables de l'art moyen-âgeux, et en critiquer la polychromie qui semble leur faire horreur en ce moment⁽³⁾.

(1) Men heeft de oude muurschilderingen van deze kerk niet bewaard. Blzz. 75-79 van Belfort, 1891.

(2) Blz. 51 van Peintures murales, par G. van Caster et J. Helbig: Kanunnik van der Gheyn heeft eenige ‘Remarques’ als besluit toegevoegd.

(3) Uit een art. in Le Bien Public (September 1899).

C. Tulpinck:

‘La polychromie des églises a fait jadis le sujet de bien des controverses nées de l'ignorance dans laquelle on se trouvait quant à la valeur et à l'importance des spécimens relevés sur tous les points du pays.

Le grand nombre de sujets, l'étude des documents démontrent que les maîtres ès-oeuvres conçurent leurs créations en vue de la décoration picturale qu'ils considéraient comme le complément indispensable. Qu'il s'agisse de la monumentale cathédrale, toute nue en sa froide blancheur, ou de la simple église de village aux voûtes en briques, la nécessité de l'appoint coloriste s'imposait à l'esprit de ceux qui ne furent pas seulement architectes, mais aussi modeleurs, peintres, londeurs, mosaïstes, etc⁽⁴⁾’.

(4) Blz. 21 van Etude sur la peinture murale en Belgique, par C. Tulpinck, 1901.

[p. 255]

Baron Bethune, zoon⁽¹⁾:

‘Nous n'avons pas chez nous⁽²⁾ ce que l'on pourrait appeler des matériaux nobles, nous n'avons que des matériaux pauvres⁽³⁾; l'architecte doit pouvoir les décorer à l'aide de la polychromie⁽⁴⁾’.

(1) De betreurde afgestorvene was Gouverneur van Westvlaanderen en lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie.

(2) D.i. in West-Vlaanderen.

(3) Hij beduidt kareeien.

(4) Blz. 114 van Bulletin de la Commission des Monuments, 1903.

Baron Bethune, vader:

In eene volgende zitting (10 October 1904) zei J. Helbig: ‘Pour les monuments et les édifices construits en briques, M. le baron Bethune a surtout préconisé la decoration picturale... Je crois que tous les monuments, en général, ont besoin de décoration.’ En dan toont hij dat de vader van Gouverneur Bethune verder ging, en b.v. in de kerk der abdij van Maredsous de pilaren deed schilderen. ‘Il voulait donner une coloration intense, et il réalisa ce projet. J'ai toujours entendu dire que l'effet produit est excellent⁽⁵⁾’.

(5) Ibidem, 1904.

M. van Gramberen:

‘Nous pouvons donc invoquer ici un témoin de plus contre ceux qui prétendent que nos églises n'étaient pas peintes au moyenâge⁽⁶⁾’.

(6) De kunstschilder van Gramberen schreef aldus over de muurschilderingen ontdekt in de kerk van Neerheilissem, Bulletin des métiers d'art, (août-septembre 1906).

Adolf de Ceuleneer⁽⁷⁾

‘Les mosaiques m'amènent tout naturellement à parler d'un élément décoratif dont on ne saurait assez généraliser l'emploi, je veux dire la polychromie. La polychromie doit être la règle générale de toute oeuvre d'art. Toute oeuvre monochrome, quelque belle qu'elle soit, reste froide et sans vie; en sculpture la monochromie est un non-sens artistique. Tout est colorié dans la nature; et l'artiste, qui doit non copier, mais s'inspirer de la nature, ne peut négliger cet élément essentiel de beauté et de vie: c'est le complément nécessaire de toute oeuvre d'art. La polychromie a été en usage à toutes les époques et dans tous les pays. La Renaissance elle-même ne l'a pas

(7) Blz. 13 van zijn schrift Le mobilier ecclésiastique: comment lui donner un caractère artistique? Extrait du Bulletin des Commissions royales d'art et d'archéologie, 1910.

[p. 256]

complètement écartée: et ce n'est qu'à partir du XVII^esiècle que l'art monochrome a fini par régner en maître. L'oeil s'y est si bien habitué que, lorsque vers le milieu du siècle dernier, Hittorf signala les restes de polychromie dans les monuments antiques de la Sicile, on a commencé par ne pas vouloir y croire. Tant pour l'architecture que pour le mobilier, il ne saurait être question de couvrir complètement de eouleurs, de colomer tout le monument. C'est une question de tact et de mesure. Qu'on se souvienne de l'excellent essai fait par l'architecte Hansen à l'Académie d'Athènes. Il convient. par l'emplordes couleurs, de faire valoir les lignes essentielles, les saillies, de faire ressortir les détails, d'accuser les formes. En sculpture la polychromie redessine, par des linéaments, l'ensemble de l'oeuvre....’

Koninklijke Commissie van Monumenten:

Na de getuigenis van eenige afzonderlijke personen te hebben aangehaald, laten wij hier het gevoelen van de Koninklijke Commissie van Monumenten volgen.

Den 12 October 1904 hield deze hoogachtbare Instelling hare jaarlijksche algemeene vergadering, waar Baron van der Bruggen, alsdan Minister van Schoone Kunsten, drij Gouverneurs (Oost- en Westvlaanderen en Namen) enz. op tegenwoordig waren. De Commissie keurde eenpatig een voorstel nopens eene fresco-schildering goed, - waar de Minister zich bij aansloot. Daarna hield ze zich bezig met de kwestie der vensterschildering, die, evenals de polychromie, deel uitmaakt van de kleurversiering der kerken. Eindelijk had er eene allerbelangrijkste bespreking plaats, op de dagorde aangekondigd als volgt: ‘Qu'enseignent les découvertes de peintures murales laites dans les monuments de la Belgique?’ Aan het beantwoorden van deze vraag en aan zaken daarmêe in verband, werd de gansche zitting besteed Ik geef den korten inhoud van deze bespreking volgens den XX Siècle:

‘M. Helbig fait rapport. Il se prononce catégoriquement pour la décoration picturale des monuments, non seulement de ceux bâtis en briques, mais même de ceux construits en “matériaux nobles”. Il rappelle que les plus beaux monuments de la Grèce ancienne étaient peints à l'intérieur et à l'extérieur, même lorsqu'ils étaient construits dans le marbre le plus beau; c'est notamment le cas pour le Parthénon

M. le chanoine Van Caster développe les motifs pour lesquels il se range à l'avis de M. Helbig. Si la plupart de nos grandes églises n'ont pas été décorées par la peinture, c'est parce que le temps ou les ressources empêchèrent ce travail. La preuve en est que de nombreuses petites ont reçu une décoration complète, parce qu'on a pu facilement les achever complètement.’

[p. 257]

Niemand sprak er tegen, behalve de thans overleden bouwmeester Bordiau, die nochtans in princiep volstrekt niet tegen de muurschilderingen was, en in dezelfde zitting den lof der gansch gepolychromeerde abdijkerk van Maredsous uitsprak⁽¹⁾.

(1) Ik voeg erbij dat bij, in 't bijzijn van eene afveerdiging der Commissie van Monumenten, zich met klem voor eene fresco-schildering op het tympaan der kerk van Alsemberg verklaarde.

Sint-Lucas (in 't Fransch Bulletin des Métiers d'Art):

Om de reeks voorstanders van muurschilderingen te sluiten, haal ik het in beide talen verschijnend prachtig tijdschrift over kunst aan, dat onder alle soortgelijke periodieken zooveel te meer als gezaghebbend geldt, daar het als orgaan van de groeiende en bloeiende Sint-Lucasscholen optreedt, en in Noord- zoowel als in Zuid-Nederland zijnen weldadigen invloed verspreidt.

De opstelraad van Sint-Lucas⁽²⁾ is samengesteld als volgt: Voor België uit:

Emile Gevaert, Bestuurder (Brussel);

Prof. R. Lemaire, 1^en Secretaris (Leuven);

Dr. Alfr. Matthys, 2^en Secretaris (Antwerpen);

Ridder de Wouters de Bouchout (Mechelen);

Arthur van Gramberen (Thienen).

Voor Holland:

Dr. X. Smits, pr. Voorzitter (Den Bosch);

Jac. van Gils, Secretaris (Rotterdam);

Prof. J.W.H. Goossens (Rolduc);

W. te Riele (Deventer).

Het zal wel niet noodig zijn te bewijzen dat Sint-Lucas een verklaarde tegenstrever van ontbloote muren in onze middeleeuwsche kerken is, en dus de muurschilderingen bij alle gelegenheden voorstaat. Dienaangaande geven ons de namen der gemelde voormannen in zake van kunst alle zekerheid. Overigens hooger deelden wij reeds teksten meê van medewerkers der Fransche of Nederlandsche uitgave, en op 't einde van deze onze verhandeling komt nog een andere tekst voor.

(2) Dit tijdschrift verschijnt bij Vromant, te Brussel.

III.
De middeleeuwsche kerken zijn inderdaad, ten minste gedeeltelijk, in groot getal geschilderd geweest.

In Frankrijk en Duitschland waren in 't Romaansch tijdvak vele kerken geheel geschilderd. In bijna al onze Gothische kerken

[p. 258]

werden de vlakke muren (die van hun eigen geene schoonheid hebben) en nog dikwijlder de gewelven geplakt en opgehelderd met kleuren. Dit ondervindt men daar nog gedurig bij het afkrabben van witsel of bezetsel.

Noemen wij er eenige voor ons land alleen, waar aldus oude muurschilderingen ontdekt werden:

Aalst (S. Marten), - Aarschot, - Alsemberg, - Anderlecht, Antwerpen (O.L. Vrouw), - Brugge (O.L. Vrouw, S. Jacob, S. Anna), - Brussel (S. Goele, O.L. Vr van den Zavel), - Dendermonde (O.L. Vrouw), - Doornik (de kathedraal en S. Jacob), - Gent, (S. Jacob), - Halle, - Hoei (O.L. Vrouw). - Kessel (bij Lier), - Kortrijk (O.L. Vrouw en S. Marten), - Lelle (de kapel van Lelle⁽¹⁾, bij Vilvoorden), - Leuven (S. Pieter), - Luik (de hoofdkerk, S. Jacob, S. Antonius, S. Christoffel, S. Bartholomeus, S. Denis, S^te Croix), - Mechelen (S. Rombout, S. Katelijne, S. Jan, O.L. Vrouw over de Dijle), - Meise, - Neerheilissem, - Neeroeteren, - Nieuwpoort, - Park (abdijkerk, bij Leuven), - Sint-Truiden (S. Pieter en de kerk van 't Begijnhof), - Veurne (S. Walburgis), enz.

En wie verzekert ons dat vele kerken niet geschilderd werden, alhoewel er thans geen spoor meer van schildering in te vinden is?

Die kerken moesten eeuwen doorstaan, veranderingen aan den bouw, het herbezetten, brand, beeldstormerij, oorlog, vochtigheid, vervangen van Gothische autaars door de hooge autaars van de Renaissance...

Men staat veeleer verwonderd, na de verwoestingen in de geschiedenis van sommige kerken te hebben nagegaan, dat er nog zoo vele schilderingen zijn overgebleven.

(1) Schilderingen uit de XI^e en XII^e eeuw.

IV.
De muurschildering is noodig voor de algemeene kleurenharmonie van 't binnenste eener middeleeuwsche kerk.

Ook de hardnekkigste voorstanders van bloote steenen en kareelen loopen doorgaans hoog op met geschilderde glasramen

[p. 259]

in onze Gothische kerken. Welnu, die geschilderde vensters vereischen eenige schildering op muren en gewelven. Kanunnik van den Gheyn schrijft⁽¹⁾: ‘De harmonie is de stempel der kunst, en in eene kerk met naakte muren en schitterende vensters is die harmonie verbroken’. En bij Viollet-le-Duc lezen wij⁽²⁾: ‘La coloration translucide des vitraux demande une certaine coloration opaque des parois intérieures’⁽³⁾. Indien zulke ondoorschijnende schildering in sommige middeleeuwsche kerken niet bestaat, dan is de reden, zegt dezelfde schrijver, dat: ‘le temps⁽⁴⁾ a manqué pour compléter les conceptions premières.. et pour revêtir intérieurement ces monuments des couleurs qui devaient contribuer à l'harmonie générale’.

Er zijn ook van die hoogergenoemde liefhebbers van naakte muren en gewelven, die voor den vloer een plaveisel wenschen in veelkleurige steentjes, een bont tapijt voorstellende⁽⁵⁾. Uitmuntend! Maar spreken ze hun eigen niet tegen? Welhoe! de vloer, dikwijls door beslijkte schoenen betreden, zal met rijke kleuren schitteren; maar het gewelf, dat zinnebeeldig den hemel voorstelt waar de biddende Christen zijne blikken naar omhoogheft, zou in kareelen moeten zijn, arm en naakt als het gewelf van eenen kelder! Welhoe, men wil luisterrijke geschilderde vensters in de muren, maar de muren zelf en de gewelven door de muren ondersteund zouden niet mogen geschilderd worden?⁽⁶⁾ Ik moet bekennen dat ik zoo iets niet kan te zaam rijmen, en 'k houd me liever aan 't gezeid gevoelen van G. van den Gheyn, van C. Tulpinck, van Viollet-le-Duc, en: die, omreden van

(1) De Sint-Michielskerk te Gent. In Het Belfort, 1891.

(2) Zie blz. 40 van Peintures murales, par G. Van Caster et J. Helbig.

(3) Reeds hooger merkten wij aan dat die coloration opaque ook door materialen kan teweeggebracht worden.

(4) Niet alleenlijk omdat de tijd ontbrak, maar ook het geld kon ontbreken, of een goed schilder, of rustiger omstandigheden...

(5) Zie o.a. op de schilderijen van de oude Vlaamsche schilderschool.

(6) Na de beschrijving van eene kunstig geschilderde middeleeuwsche kerk, schrijft C. Tulpinck in zijne Etude sur la peinture murale en Belgique (1900), p. 16: ‘N'oublions pas que cette décoration, déjà si somptueuse par elle-même, se trouvait parfaite, symboliquement, par la polychromie du pavement “à carreaux pains et jolis” que ne dédaignèrent pas d'illustrer les Broederlam, etc.’

[p. 260]

eene algemeene kleurenharmonie, ten minste op zekere gedeelten van gewelven en muren eveneens eene schildering vereischen.

V.

De muurschilderingen in kerken passen er omwille van het doel der bidplaatsen, die de geloovigen in de vereischte vrome stemming moeten brengen, met hun, ook door de oogen, de groote mysteries van den godsdienst; hetzij door zinnebeelden, hetzij door rechtstreeksche afbeeldingen voor te houden.

Het spreekt vanzelf dat iemand die godsdienstig is, die priester is in 't bijzonder, een kerkgebouw beschouwen moet als huis van gebed, domus orationis.

In dit opzicht zeg ik eerst dat de traditiën van het Christendom kerken met muurschilderingen vereischen. Muurschilderingen in onze bidplaatsen bestaan van de katakomben af, en die traditie werd nooit onderbroken, tenzij tijdens de twee laatste eeuwen⁽¹⁾.

In vermeld opzicht zeg ik ten 2^de dat de schildering onzer kerken het volk aantrekt en onderwijst. De kerk, een huis des gebeds zijnde, moet de godsvrucht vergemakkelijken. Welnu, 't is toch voor te bidden dat de geloovigen naar de kerk gaan, en eene kerk zal best aan hare bestemming beantwoorden, wanneer daar zooveel mogelijk, ook op muren en gewelven, zelfs in de vensters, de tooneelen uit het Oud en het Nieuw Testament, de voorstellingen van Gods eigenschappen en van het leven der heiligen enz. zullen afgebeeld staan. Niet enkel het gezicht van de autaren, van het Tabernakel, van de godslamp zal aan de devotie voedsel geven, maar ook al wat de muren en de gansche kerk opsmukt: het kruisbeeld onder den triomfboog, een O.L. Vrouwbeeld als mirakuleus vereerd, beelden van andere heiligen, de Kruisweg, de schilderijen, teksten uit de Schriftuur boven de ingangdeur, aan het wijwatervat, op de muren, bij de autaren, op het doksaal, in de doopvont, enz., de ex-voto's, de geschilderde vensters, de muurschilderingen. Het volk gaat bid-

(1) Zie kanunnik E. Reusens, Elements d'archeologie chretienne, tome premier, pp. 73-121, 1^e éd.

[p. 261]

den waar iets zijne oogen treft en zijn hert raakt, ook als zoo iets - schildering, beeld, opschrift - ergens in een verloren hoek van de kerk te zien is.

Die geheele versiering werd de Bijbel der armen en ongeletterden geheeten, maar kon even juist de Bijbel van alleman en ja de Bijbel der geleerden worden genoemd. Wij ondervinden dagelijks hoe groot de onwetendheid is in zake van godsdienst, en moeten eruit besluiten dat geen enkel middel mag worden verwaarloosd om het volk naar de kerk te trekken en het te onderrichten. De Renaissance had voor gevolg onze kerken allengskens te ontchristelijken en de polychromie trapsgewijze te doen verdwijnen of verwaarloozen: die dit betreuren, moeten die missing helpen te keer gaan. Muren en gewelven met bloote steenen spreken stellig tot het verstand van den bouwmeester; zij zeggen niets tot het hert van den geloovige.

Een voorbeeld! Veronderstelt in al de kerken een gebeeldhouwden Kruisweg, zelfs kunstig verveerdigd, maar niet geschilderd, dus zonder het minste verschil van kleur voor het kleedsel, zonder de minste mengeling van tinten op de gelaatstrekken, zonder de minste vlek van bloed tengevolge der geeseling, doornenkroning en kruisnageling van den lijdenden Christus: ik ben innig overtuigd dat de devotie er veel zou door verliezen. En wat zou het zijn indien er aan elke statie van den Kruisweg volstrekt niets geschilderd of gebeeldhouwd stond, dat er niets-niets anders hing dan een simpel klein houten kruiske, daartoe gewijd en dus voldoende voor de aflaten? Ongetwijfeld zou die godsvrucht, thans zoo lief aan het volk, na korten tijd schier gansch tenietgaan.

Neen, bloote steenen behagen aan het volk niet⁽¹⁾! Maar zouden bloote steenen meer behagen aan geleerden, zelfs aan bouwmeesters, aan oudheidkundigen, - wel te verstaan in hunne eigene woning? Weinige jaren geleden, zei mij een hooggeplaatste bouwmeester bij zijn bezoek in de kerk van Alsemberg: ‘Bloote steenen en kareelen, dat is voor mij het ideaal!’ Ik antwoordde hem: ‘Maar gij wilt er niet van in uw eigen huis! Noch gij, Mijnheer, noch niemand wil er van... behalve in het huis van God! Noch gij, noch niemand wil ervan, noch de koning

(1) ‘Wij huiveren van koude bij den aanblik dier groote ongezellige kalkschuren... In het huis van God moet het warmer, hertelijker schijnen’. Aldus Constant van Pokseele, in Het Belfort, 1893, blz. 228.

[p. 262]

in zijne paleizen, noch de ministers in hunne hôtels, noch de bouwmeesters noch de pastoors in hunne huizen, noch mijne parochianen in de hunne, hoe eenvoudig ook. Daar geene bloote steenen, geene bloote kareelen: maar behangsels echt of in papier, en daarop portretten, printen en, als de beurs het toelaat, kostelijke in vergulde lijsten omvatte schilderijen!’

VI.
De tegenstrevers van de muurschilderingen hebben geene bewijzen ter verdediging van hun stelsel, en dragen een deel van de schuld in het jammerlijk vernietigen van die overblijfsels der oude kunst.

Zij hebben geene bewijzen, omdat zij in die zaak geene princiepen hebben.

Geene rekening houdende met den geest waar de oorspronkelijke bouwmeester zijn gewrocht in opvatte, laten zij zich enkel geleiden door eene mode uit de XVIII^e eeuw - eene mode, van eigen iets beginselloos en wispelturigs - die ze op de gebouwen der middeleeuwen willen toepassen.

Daaruit volgt dat ze ondereen zeer koddig verschillen van gevoelen, en geen ernstig schrijver tot staving van hunne meening bijbrengen.

In de plaats van degelijke redenen hebben zij holklinkende woorden. Als voorbeeld geef ik er een paar, met eigene ooren over eenige jaren in de kerk van Alsemberg gehoord.

Een heer, bij eene afveerdiging der Commissie van Monumenten staande, wees op de ontbloote kareelen van het tympaan en riep uit: ‘Quelle couleur adorable!’ Maar M. Lagasse-de Locht wedervoer hem droogjes: ‘Vous savez que les briques ne sont pas des motifs de décoration.’

Ik vertelde hooger dat een andere mij eens zei: ‘Bloote steenen en kareelen, dat is voor mij een ideaal!’, en ik gaf daar mijn antwoord. Ik voeg er hier bij dat die plechtige spreuk van zijne lippen klonk op twee stappen van eene prachtige muurschildering van rond 1480!

Een derde, waar ik aan vroeg dat hij mij een enkelen schrijver zou noemen die zijn stelsel aankleeft, zegde: ‘Het gebouw is mijn boek’. En dat werd weer gezeid in dezelfde kerk, die op meer dan tien plaatsen tegelijk van muren en gewelven over-

[p. 263]

blijfsels vertoont van muurschilderingen uit de laatste helft van de XV^e eeuw, en op andere deelen, onregelmatig gemetst met kareelen en steenen, het bewijs levert dat daar ook eene schildering komen moet⁽¹⁾.

Voegen wij er bij, dat de voorstanders van bloote muren overhoop liggen met de logiek.

In ons 2^de, 4^de en 5^de punt haalden wij er staaltjes van aan.

In dit opzicht schrijft ook nog kanunnik G. van den Gheyn⁽²⁾:

‘Niet tevreden met de muurvlakten te beschilderen, legden de middeleeuwsche kunstenaars zich ook toe op het versieren der vensterruimten, en vonden het middel om het glas te beschilderen, zonzer hem zijne doorschijnendheid te ontnemen.

Nu, hoe komt het dat de school, die wil dat de bouwmaterialen ruw en naakt blijven, uitzondering make voor het glas, en na merkwaardige muurschilderingen met den ongelukskrabber verwoest te hebben, de glasschilderingen niet verniele, of minstens het gebruik ervan niet verbiede? Het ware ontegensprekelijk barbaarsch, maar toch logiek.

Ongetwijfeld is er niemand om de gevolgtrekkingen uit het hooger vermelde en hoog opgevijzeld stelsel tot het uiterste te drijven, maar welk uitwerksel kan men toch verwachten van die kleurrijke vensters, waarvan de tintelende kleuren armzalig verloren gaan en sterven op den nog meer armzaligen en prozaischen boerensteen?

't Ergste van al is het kwaad door het stelsel sedert zoo vele jaren gesticht: Hoe menig meesterstuk van kerkelijke meubels verkocht, vooral in 't begin der XIX^e eeuw, om, met het bekomen geld, de geschilderde muren en het heele binnen-

(1) Over de oude schilderingen op de gewelven en de onregelmatig gemetste muren doet J. Helbig eene juiste aanmerking:
‘Dans toutes les églises où la peinture des voûtes s'est conservée, on peut hardiment conclure à l'existence de la peinture décorauve des parois, c'est-à-dire de l'ensemble du vaisseau, ou tout au moins de l'intention d'exécuter cette décoration générale...
Cette déduction logique est encore fortifiée par l'aspect de la maçonnerie, lorsque les matériaux laissés appaients, offrent des aspects choquants dans le mélange de prerres bleues et de pierres de sable... Ne perdons pas de vue que nous avons affaire à un peuple artiste, qui certainement aurait disposé les matériaux suivant une coloration harmonieuse, s'il ne s'était réservé de les couvrir par une perinture décorative.’

(2) Blz. 94 van De Sint-Michielskerk te Gent (Belfort, 1891): 't is de vertaling uit Compte-rendu des travaux du Congrès de Charleroi, p. 329.

[p. 264]

ste der kerken te kunnen overwitten! Hoevele muurschilderingen nu nog verwaarloosd en vernietigd! hoevele overheerlijke gebouwen van de schildering, de voleinding hunner binnenver. siering beroofd! ziet Sint-Baafs te Gent! wat naakte koude muren! ziet eens aan 't gewelf van de zijkapellen, rechts van de hooge-koor: in welke woonst zou men zulke binnenmuren dulden? Een Brusselsche bouwmeester vergeleek de overigens zoo prachtige kerk ‘à un homme en chemise⁽¹⁾’. - En Sinter-Goele te Brussel! In Mei 1873 schreef een der onderpastoors van deze parochie, de eerw. heer van Roost, aan M. Helbig, dat men bezig was met de koor af te krabben:

‘Dans notre imposant choeur du XIII^e siècle, nous trouvons, pour autant que je puisse en juger par les échantillons mis à nu, un vaste système de perintures décoratives appliquées sur toutes les parties saillantes de l'architecture: les nervures, les colonnettes, les cordons, les chapiteaux, les fleurons, les archivoltes du triforium, ctc. Il paraît qu'on ne laissera subsister aucune peinture à S^te Gudule...’

M. Helbig en kanunnik van Caster gingen tijdens die afkrabbing de kerk bezichtigen. In Peintures murales, par G. van Caster, avec réponse de M.J. Helbig⁽²⁾, drukte deze laatste zich uit als volgt:

‘... L'impression qui m'est restée de cette visite, c'est que les restes de la peinture que l'on apercevait entre les échafaudages et dans les saletés des plâtras enlevés, - avaient tormé autretois un ensemble qui, avec les vitraux, concourait certainement à produire un effet harmonieux. D'autres peintures qui provenaient d'une époque plus récente s'étendaient à la giande nef et aux colonnes de l'église. J'ar souvenir d'y avoir dessiné un agnus Dei, qui me semble avoir été peint par le même décorateur dont une partie du travail subsiste encore au choeur de l'église de Hal. S^te Gudule reçut alors une couche de badigeon blanc qui a dû réjouir le coeur de tous les partisans des intérieurs monochromes. Mais il est certain que, aujourd'hui [en 1901], après une trentaine d'années à peine, ce badi-

(1) Zie ook S. Baafs, door G. Van den Gheyn, blz. 25, Belfort, 1892.

(2) De gansche titel luidt: Les peintures murales n'étaient pas exécutées d'après un plan d'ensemble, dans nos contrées. Dissertation par G. van Caster, avec réponse de M.J. Helbig, et réplique de l'auteur. Anvers, 1901.

[p. 265]

geon est dans un état de saleté qui ne fait guère honneur au temple principal de notre capitale⁽¹⁾.’

Men zie hooger, blz. 252, de bittere klacht in 1854 door A. Reichensperger gedaan.

In 1890 schreef kanunnik van den Gheyn⁽²⁾, sprekende van de Belgische kerken uit de middeleeuwen, waar men sporen van muurschilderingen terugvond:

‘Helaas, waarom hebben er velen denzelfden eerbied niet voor, en waarom is de zoogenaamde herstelling der gebouwen maar al te dikwijls het voorwendsel om deze kostelijke overblijfselen van eene kunst die men heden niet verstaat en daarom miskent, voor altijd te doen verdwijnen?’

Wat mij persoonlijk betreft, ik weet van meer dan ééne kerk te spreken, waar oude schilderijen verdwenen: voor eene kerk, waar er vele waren (zelfs twee op elkander), ondervroeg ik tot hiertoe niemand; voor eene tweede kerk nam ik inlichtingen, doch de eene wierp de schuld op den andere; in eene derde kerk (die van Alsemberg) kwam ik maar juist op tijd om eene oude schildering, gedurende mijne kortstondige afwezigheid door eenen werkman overwit, aanstonds door uitwrijving van 't witsel met olie zooveel mogelijk te herstellen. Waarlijk, men kan geene voorzorgen genoeg nemen!

Nog in 1906 las ik in Bulletin des Métiers d'Art betrekkelijk de afkrabbing van de kerk te Neerheilissem⁽³⁾:

‘Il est à noter qu'ici, comme en maint autre cas, la découverte de ces peintures, remarquables par leur conservation. a été gâtée grâce à l'incurie des maçons chargés de débarasser le mur de son plàtrage. Une partie de la responsabilité de pareils méfaits incombe sans doute à la fausse théorie qui préside à nos restaurations. Alors que, de plus en plus, il cst démontré que nos églises étaient autrefois déco-

(1) In de zitting van de Kon. Commissie van Monumenten, den 12 October 1903, herhaalt J. Helbig dezelfde klacht, en niemand spreekt hem tegen! ‘Dans l'état sordide où se trouve actuellement ce beau monument, le besoin d'une oeuvre de réparation, sous le rapport du décor intérieur, se fait vivement sentir. Je trouve que l'état actuel de l'intérieur de Sainte-Gudule ne fait pas honneur à la capitale d'un pays qui, à juste titre, jouit d'un grand renom artustique.’

(2) Blz. 132. van Dietsche Warande, 1890.

(3) M. van Gramberen, in Bulletin des Métiers d'Art, 1906, blz. 342, in nota.

[p. 266]

rées, on s'obstine systématiquement à les restaurer (?) en mettant absolument à nu l'appareil de leurs murs; une restauration intelligente et sincère devrait comprendre non seulement le maintien de l'ancien crépissage et la conservation des anciennes peintures, mais, éventuellement, l'exécution d'une décoration nouvelle, sans laquelle l'édifice ne peut être considéré comme achevé.’

Uit het voorgaande - hoe beknopt ook - vloeien deze vijf gevolgtrekkingen:

1.	Eene middeleeuwsche kerk moet hersteld worden volgens den geest waarin zij door den oorspronkelijken bouwmeester werd opgevat.
2.	Al wat er van den ouden bouw in opzicht van constructie of versiering bestaat, moet tot leiddraad strekken voor de herstellingen.
3.	De minste overblijfsels van oude schilderingen dienen met de grootste zorg bewaard te worden^(1).

(1) Eenige raadgevingen voor de heeren pastoors die in oude kerken willen onderzoeken of er geene muurschilderingen door het witsel bestopt zijn:

1.

Begint met hier en daar op en rond de gewelfsteenen en op de muren kleine plekken te ontblooten. Als gij ondervindt dat het witsel, in eenen vochtigen bouw b.v., gemakkelijk afvalt, peutert dan met een stomp mes een stukje witsel los; indien het witsel te vast aan den muur kleeft, kunt ge er met een zeer licht houten hamerken zachtjes op kloppen, totdat er een brokje afschilfert; als dit ook niet gaat, krabt dan met een pennemes het witsel traagjes af: haastige spoed, zelden goed!

2.

Voor plaatsen waar gij niet aankunt of aandurft, alsook bij eene kerkherstelling, legt aan ondernemer en bewaker en werklieden streng de les op: ‘Geen witsel of plakkerij afkrabben of losmaken, tenzij na nauwkeurig onderzoek of er geene schildering onder schuilt!’

3.

Indien er gedeeltjes van oude schilderingen te voorschijn komen, laat deze niet voorts ontblooten dan door iemand die daartoe bevoegd is, en bewaakt zijn werk gedurig.

4.

Eens dat alles ontdekt is, laat er toch nooit iets bijschilderen! Bepaalt u, indien er tengevolge van vroegere bouwveranderingen koten in den muur zijn, met deze properkens doen toe te strijken.

5.

Verwittigt de Koninklijke Commissie van Monumenten of een van hare leden voor eene eenigszins merkweerdige muurschildering.

6.

Indien door eene noodzakelijke bouwverandering eene muurschildering moest vernietigd worden, laat er eerst eene nauwkeurige kopie in kleuren van maken (van dezelfde afmetingen als de muurschildering, zoo 't mogelijk is), - ofwel, ten minste, eene groote fotografie, waar ge dan de juiste kleuren doet bijschilderen.

[p. 267]

4.	De muurvlakten op onregelmatige wijze gemetst met steenen van verschillende kleur of tegelijk met steenen en kareelen, mogen met geene nieuwe steenen hersteld worden, maar moeten worden beplakt, om daar later op te schilderen.
5.	Muurvlakten op regelmatige wijze gemetst met steenen van verschillende kleur^(1), mogen zoo bewaard blijven^(2).

_**_*

Gelukte ik slechts door deze bladzijden om al was 't maar éénen persoon die het aangaat tot achting ook voor de in schijn onbeduidendste vroegere muurschilderingen aan te sporen, om al was 't maar eene enkele van die eerbiedweerdige kunstrelikwiën te redden, dan zou ik dit mijn schrijven als gebillijkt aanzien en beloond.

(1) Dit is b.v. het geval in de kerk van Aarschot, waar, op de hooge muurvakken en pilaren en bogen van de koor, de bruine steenen met witte regelmatig afwisselen.

(2) Er kunnen natuurlijk, buiten de opgegeven gevallen, twijfels voorkomen. Bevoegde personen zullen ze helpen oplossen. De groote zaak is: voorzichtigheid in 't herstellen van eene kerk! eerbied voor de vroegere muurschilderingen!