Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1911

[p. 829]

‘Clercken’, ‘ghedeelde cleederen’, ‘strijpt’, ‘gheminghede cleder’ en ‘cort habyt met deursneden’, enz.
door Edw. Gailliard.

Clerici, - zegt Ducange in zijn Glossarium, - zijn ‘Omnes qui in ecclesiastici ministerii gradibus ordinati sunt’. Bij Pasquier, Les Recherches de la France (uitgave 1643), blz. 47: ‘Gens ecclesiastics qu'ils appellerent Clercs’⁽¹⁾.

Naast die algemeene bepalingen, schijnt ons de uitlegging door Dr. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, v^o Clerc, gegeven, in haar breede trekken op de middeleeuwsche teksten zeer wel te passen: ‘Vaak wordt daardoor aangeduid een per-

(1) Het luidt bij Pasquier in dezer voege:
‘Or tout ainsi qu'au Parlement ambulatoire y avoit eu de tout temps six Pairs Ecclesiastiques et six Laiz, aussi fut ce Parlement (le Parlement estably dans Paris et des autres de ce Royaume) resséant composé, part de gens Ecclesiastics qu'ils appelerent Clercs, part des Seigneurs qui faisoient profession des armes. Coustume qui estoit encores observée en l'an 1380...’
Ziehier andere bijzonderheden, wat Frankrijk betreft. Wij kunnen er een en ander uit leeren, over de inrichting der klerken in vroegere tijden.
Pasquier, blz. 51: ‘Et en l'an 1490, quatriesme de Mars, Turquan fut receu en l'office de Clerc (au Parlement), à la charge de non soy marier, et s'il faisoit le contraire, consentoit d'estre privé de son Estat...’
Id., blz. 70: ‘Maintenant je viendray aux Maistres des Comptes, lesquels lors de leur premier establissement estoient comme le Parlement my-partis de Clercs et de Laiz. Distinction religieusement observée par une longue suite d'années, n estant permis au Maistre Clerc de se marier. Et le premier qui faussa cette loy fut...’
Id., blz. 276: ‘Que sans cognoissance de cause ils (les prelats de la France) faisoient à toutes heures des Clercs tonsurez, bastards, adulterins, enfans d'esclaves, pour dilater les bornes de leurs Iurisdictions... Que le premier meurdrier, ou larron qualifié, qui se disoit estre Clerc, et sous ce tiltre demandoit son renvoy par devant l'Official, il falloit qu'il fust renvoyé sur peine d'excommunication, encores qu'il n'eust esté pris en habit Clerical, et qu'il ne fist apparoir de ses lettres de tonsure...’

[p. 830]

soon, die alleen de lagere geestelijke wijdingen heeft ontvangen, en die, zonder priester te worden, soms zelfs gehuwd, zich op de studie toelegt en dikwijls verschillende betrekkingen, vooral lagere, in de geestelijke hierarchie bekleedt’.

De ‘Vorme ende concept tot het maken eene generaele costume van het landt ende graefschap van Vlaenderen Flamingant’, door den heer D. Berten, voorzitter aan het Hof van Beroep te Gent, uitgegeven in Ancien projet de Coutume générale du pays et comté de Flandre Flamingante⁽¹⁾, - en die deze geleerde schrijver meent het werk te zijn van den beroemden Philips Wielant (1439-1520), voorzitter van den Raad van Vlaanderen te Gent, - zal ons evenwel nadere kennis laten maken met het verschil tusschen de ‘Clercken gheestelick levende’ en de ‘Clercken weirlick levende’.

Naar genoemde ‘Vorme ende concept’, blzz. 179-180, waren de ‘Clercken gheestelick levende, te weten gheestelicke persoonen, gelyc priesters, canuenicken’, vrij ‘van alle weirlicke exactie, uitgedaen van gebeurlicke rechten’: zij waren ook ‘exempt van alle temporele juridictie ende weirlicke justitie in allen saken’, behalve o.a. ‘in materie reële, in materie van nieuwichede’, enz.

Wat de ‘Clercken weirlick levende’ aangaat (‘Vorme ende concept’, blz. 181-183). ‘eenighe syn getrouwt ende andere niet, ende syn gehouden ende geheeten clercken van simpel tonsure’. De redacteur voegt daarbij dat, overeenkomstig ‘met het Concilie van Trenten’, zulke klerken ‘gebruycken van huerlieder privilegie clericael, als sy ghevonden syn in habyt ende tonsure’.

‘Entre les clercs, aucuns sont mariez, aucuns non’, - lezen wij in Le nouveau Coutumier général par Bourdot de Richebourg (Paris, 1724), II, 1057 -; ‘les mariez jouissent de leurs priviléges si longuement qu'ils portent la tonsure et l'habit clerical et servent à une église, hospital ou seminaire, et à faute de ce ils les perdent⁽²⁾’.

Zoodus, klerken wereldlijk levende konden alleen het ‘privilegie van de clergie’ genieten, voor zooveel zij de kruin en het

(1) Overdruk uit: Bulletin de la Commission royale des anciennes lois et ordonnances de Belgique, tiende deel, Brussel, J. Goemaere, 1911.

(2) Door Littré, Dict., v^o Clerc aangehaald.

[p. 831]

kleed eigen aan hun stand droegen: ‘als sy ghevonden syn in habyt ende tonsure’. Naar het genoemd Nouveau Coutumier général, was deze bepaling enkel op de ‘Clercs mariez’ toepasselijk: zoo ver als zij ten dienste van eene of andere geestelijke instelling waren en ‘si longuement qu'ils portent la tonsure et l'habit clerical’, mochten zij gezegd voorrecht genieten.

Met voorbedachten rade wellicht had zekeren dag, - het gebeurde in de jaren 1500. - een ‘clerc’ die een moord begaan had, de voorschriften omtrent het dragen van ‘habyt ende tonsure’ overtreden. Het moest zijn leven kosten.

Of ‘Hendrick van Tricht (ook: van Trich), alias van Hoeboeke’, de ‘clerc’ waarvan spraak is, ja dan neen gehuwd was, weten wij niet. Dat het echter een zonderlinge ‘clerc’ was, is zeker en vast: trouwens, hij sprak nooit zijn biecht en hij scheen zelfs niet te weten wat ‘biechten’ was. Hij had overigens, ‘buten bande van ysere’⁽¹⁾, niet alleen bekend dat hij een koopman in wijn had helpen vermoorden, maar daarenboven verklaard zich ook aan menige andere euveldaad schuldig gemaakt te hebben. Meer nog, toen hij aangehouden werd, bevond hij zich ‘met ghedeelden cleederen ende crune onghescooren’; ook was ‘Hendrick van Tricht’, uit hoofde van dit alles, ‘ontvrydt van zyn cleergye’⁽²⁾ en kon hij zich derhalve niet meer

(1) De uitdrukking Bande van ysere komt noch bij Verdam noch bij Stallaert voor. Ziehier een voorbeeld uit een oorkonde van 7 Februari 1430 (o.s.), alwaar het even wel Banden van yseren luidt:
Staatsarchief te Brugge, Fonds der Kasselrij van Iperen, Charters, oud n^r 5251. voorloopig blauw n^r 791: ‘Ende hadden huere lichamen overghegheven in hechte van vanghenessen ende in banden van yseren ter voors. zale tYpre...’
Daardoor is te verstaan het liggen in boeien, of b.v., sprekende van een bankbreukige, het feit in hechtenis genomen te zijn en door zijnen schuldeischer aangedaan te worden ‘tusschen knyen ende knoesselen, soe vele ysers als hem goed dochte, sonder seer oft wee te doene’. (K. Stallaert, Gloss., v^o Yser, 2^o.)

(2) Ook, Privilegie van de clergie of Privilegie clericael:
‘Vorme ende concept’ u.s., blz. 181: ‘Clercken weirlick levende gebruycken van huerlieder privilegie clericael als sy...’
Id., blz. 183: ‘Van clercken weirlick levende’. Art. 20: ‘Bateleurs, speelders op de coorde, pypers, trompetters, ruyters van oorloge, ende diergelycke, en gebruycken van de privilegie van de clergie niet; soo en doen vleeschouwers, cabarettiers (tusschen de regels vervangen door “taverniers” in eene variante) ende alle andere vilaine ambachten doende’.
M. Dupin et Edouard Laboulaye, Glossaire de l'ancien droit français (Paris, 1846), Clergie: Priviléges de clergie, de cléricature ou de tonsures. Ce sont les priviléges qui protégeaient, en les soumettant à la juridiction ecclésiastique, les clercs ou tonsurés, ce qui comprenait une foule de gens qui n'appartenaient au clergé que par la tonsure.

[p. 832]

beroepen op de voorrechten die daarmede verbonden waren: bij vonnis van de schepenen van ‘Overmeersch’⁽¹⁾, werd hij ter dood veroordeeld; en, wat zelden gebeurde, - ‘dwelck niet veel ghesien en was’, zegt de tekst, - twee dagen daarna werd de straf ten uitvoer gebracht.

Wij laten den tekst volgen:

Staatsarchief te Gent, Fonds der Abdij van Sint-Pieters, Reg. n^r 22 [tekst uit de 16^e eeuw], fol. lxxvij v^o:

‘Memorie van eenen Hendrick van Tricht, de welcke tOvermeersch ghejusticeert was.

Anno... (open gebleven), den xxv^ten in Wedemaent, Sondaechs, doen scepenen van Overmeersch certifieren moesten meeste(r) W^m den Kesele, officiael van Ghendt, dat Heijndric van Trich, alias van Hoeboeke⁽²⁾, ghekendt hadde buten bande van ysere, dat hy hadde helpen vermoorden ende roeven eenen coepman van wyne tusschen Ghendt ende der nieuwer vaert, ende noch dat hy ghevaen was met ghedeelden cleederen ende crune onghescooren, ende diefte ghedaen hadde, dat hy noyt biechte en sprac noch vuterlick dat hy niet en wiste wat biechte was, ende menich ander fayt ghedaen hadde, mits de welcke hy ontvrydt was van zyn cleergye. Ende den xxvij in Junio was de voorseyde Heyndrick ghewyst by scepenen van Overmersch te justiceeren, dwelck vulcommen was, dwelcke niet veel ghesien en was. De scepenen coosten bedroughen dien dach x lb. iiij s.p.; de taelman, vij lb. iiij s.p.; de cock van Ghendt, viij lb. p.; den

(1) In hun Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, tiende deel, Afsneé, blz. 15, schrijven de heeren Frans de Potter en Jan Broeckaert als volgt: ‘De abt van St.-Pieters betitelde zich heer van Afsnee. Tot beter beheer van deze en eenige aangrenzende dorpen, welke hem ook toebehoorden, had hij die vereenigd onder het bestuur eener vierschaar van schepenen, met eenen schout, baljuw en prater. De aldus vereenigde plaatsen: Afsnee, St.-Denijs-Westrem, St.-Martens-Laathem, Nazareth, en eenige meerschen te Drongen, droegen den naam van Heerlijkheid van Overmeersch...’.

(2) Niet ‘Hoebreke’, zooals bij Fr. de Potter en J. Broeckaert.

[p. 833]

Augustin, xxiiij s.p. Item tdradt daer hy up ghejusticeert was, xxviij s.p. Item die tdradt hylpen rechten, iij s.p. Item vanden hanscoene vanden cock⁽¹⁾ was betaelt viij s.p.’⁽¹⁾.

_**_*

Wat waren ‘Ghedeelde cleederen’?

Uit bovenstaanden tekst blijkt, dat klerken zulke kleederen niet mochten dragen. Immers, ‘Hendrick van Tricht’ was klerk en behoorde onder 't rechtsgebied van den officiaal van Gent. Dat de man geen voorbeeldig leven leidde, hebben we reeds uit zijn eigene bekentenissen kunnen opmaken. Wie weet, had hij niet, uit schaamte, zijne kruin laten toegroeien en ‘ghedeelde cleederen’ aangetrokken! Wat er van zij, hij was aldus gekleed bevonden en was dientengevolge ‘ontvrijdt⁽²⁾ van zyn cleergye’⁽³⁾. Van dit alles geven de schepenen van ‘Overmeersch’ kennis aan den officiaal, tevens van het vonnis door hen tegen den kerel uitgesproken.

Bij Verdam treffen wij de uitdrukking ‘Ghedeelde cleederen’ niet aan. Onder het w. Delen zegt echter deze schrijver: ‘Indee-

(1) Fr. de Potter en J. Broeckaert hebben dien tekst opgenomen, op. cit., blz. 25. Jammer genoeg, zij lieten eenige woorden wegvallen, nl. ‘de Cock van Ghendt, viij. lb. p.’, die een paar regels hooger staan. Het is dan ook niet te verwonderen, dat die schrijvers de woorden ‘den Cock’ verkeerd hebben opgevat en de meening uitgesproken als zou hier van den Kok der abdij van Sint-Pieters spraak zijn.
De Cock van Ghendt wijst eenvoudig op den Beul of Scherprechter dier stad:
‘Item ghegheven Pieter Acken, Coc van der stede, van dat hij Griffoene int pellerijn stelde ende huut slouch, ij sc. gr.’ (Archief der stad Gent, stadsrekening over 1431-1432, fol. 278 v^o.)
Men zie de studie getiteld Le bourreau de Gand, door Prosper Claeys uitgegeven in Messager des sciences historiques (Gand), jaargang 1890, blzz. 241 en vlgg. Uit een tekst door dien schrijver medegedeeld, blijkt dat de beul ook Scarpcoc geheeten werd. Andere en latere benamingen worden aldaar aangehaald. Bij Verdam komen alleen Scharpmeester en Scharprechter voor.

(1) Fr. de Potter en J. Broeckaert hebben dien tekst opgenomen, op. cit., blz. 25. Jammer genoeg, zij lieten eenige woorden wegvallen, nl. ‘de Cock van Ghendt, viij. lb. p.’, die een paar regels hooger staan. Het is dan ook niet te verwonderen, dat die schrijvers de woorden ‘den Cock’ verkeerd hebben opgevat en de meening uitgesproken als zou hier van den Kok der abdij van Sint-Pieters spraak zijn.
De Cock van Ghendt wijst eenvoudig op den Beul of Scherprechter dier stad:
‘Item ghegheven Pieter Acken, Coc van der stede, van dat hij Griffoene int pellerijn stelde ende huut slouch, ij sc. gr.’ (Archief der stad Gent, stadsrekening over 1431-1432, fol. 278 v^o.)
Men zie de studie getiteld Le bourreau de Gand, door Prosper Claeys uitgegeven in Messager des sciences historiques (Gand), jaargang 1890, blzz. 241 en vlgg. Uit een tekst door dien schrijver medegedeeld, blijkt dat de beul ook Scarpcoc geheeten werd. Andere en latere benamingen worden aldaar aangehaald. Bij Verdam komen alleen Scharpmeester en Scharprechter voor.

(2) Van eene vrijheid, van een voorrecht beroofd zijn. Zie Verdam, v^o Ontvriën, 3^o.

(3) Cleergye = Privilegie clericael. Zie boven.

[p. 834]

len, een kleed in verschillende vakken..., vooral van verschillende kleuren, die ruitsgewijze in een kleed worden aangebracht’.

Of zulk indeelen wél ‘ruitsgewijze’ gedaan werd, zooals met het kostuum van ‘arlequin’, mag twijfelachtig heeten. In elk geval, uit den hieronder volgenden tekst (Lorr., v, 203), door Verdam aangehaald, is dit geenszins op te maken:

Wel dertich graven...
Die gepareert waren wale,
Al gecfeet met cinglatoene⁽¹⁾,
Roet gedeelt jegen groene..

Ongetwijfeld past dit ‘Roet gedeelt jegen groene’ bij de uitlegging door Stallaert, in zijn Glossarium, v^o Deelen gegeven: ‘Gedeelde cleederen, Kleederen van twee kleuren, zooals die veelal in de middeleeuwen gedragen werden; hier eigenlijk Burgerkleeding, tegenovergesteld aan de kleedij der priesters’.

In tegenstelling met de kleedij der ‘Klerken’, ware wellicht meer gepast.

Zulke kleedij heette in het Fransch ‘Mi-parti’, of, naar Littré, Dict., h.v., ‘Composé de deux parties égales, mais dissemblables: Robe mi-partie de blanc et de noir: Une cote vert il out e mantel mi-parti (Th. le mart., 150)’.

Een voorbeeld van dergelijke kleedij komt voor op plaat 17 van Félix de Vigne's Vade-mecum du peintre ou Recueil des costumes du Moyen-âge: een minstreel op de viool spelende, wiens kleedij uit een mansrok bestaat, waarvan de eene helft paars is en de andere geel. De Vigne heeft echter aldaar zeer ten onrechte de meening uitgesproken, dat die kleedij een teeken van bastaardij zou zijn geweest. (Zie commentaar op plaat 17 en op plaat 57.) - Verder treffen wij nog op plaat 38 aan, een jager met tweekleurigen rok en geruite kousen, en op plaat 60, een metser wiens rok van voren wit is en achteraan blauw. Bij Mercuri, Costumes historiques, komen voor: plaat 185: Noble Vénitienne avec enfant vêtu mi-parti (xiii^e eeuw); plaat 47: Jeune Italien avec bragues mi-parti et l'une d'elles à son tour

(1) Viollet-le-Duc, Dict. du Mobilier, v^o Siglaton: Siglaton, sorte de manteau taillé dans une étoffe précieuse, commun aux deux sexes: c'est le manteau rond.

[p. 835]

mi-parti; plaat 84: Noble Français, avec costume entièrement mi-parti, enz. - In het werk Costume du Moyen âge⁽¹⁾, II^e deel, blz. 15, treffen wij de voorstelling aan van een ‘Jeune Vénitien de la Calza’, die is ‘vêtu de chausses, dont la droite est à raies blanches et noires, et la gauche de couleur écarlate’; - blz. 42-43, twee officieren uit het hof van Rijkerd de tweede, koning van Engeland, welke ‘portent des chausses de couleurs différentes’. - Bij M.A. Racinet, Le Costume historique, IV^e deel, op de plaat met ‘le puits’ (France, XIV^e-XV^e siècle: Costumes civils), komt een personage voor, waarvan de kleedij se compleète par des chausses à pied, recouvrant la chaussure à poulaine, collantes à l'extrême et montant jusqu'aux hanches... Une jambe de ce haut-de-chausses est noire, l'autre, rouge; la cotte est aussi mi-partie rose et noire’.

Het woord ‘ghedeeld’ vinden wij in ‘Ghedeelde keerle’ terug. De ‘Sot’, d.i. de nar of poetsenmaker van de stad, droeg te Oudenaarde een ‘Ghedeelden keerle’ of tabbaard:

Audenaardsche Mengelingen, VI, 420: ‘Betaelt Simoen de Bye, parmentier, van ghemaect thebbene Casin den sot eenen ghedeelden keerle, metter wapenen van der stede, voor tfantsoen xx sch. p.; en Jaspeye eenen sot roc metter stede wapenen, van fantsoene van dier xxxij sch.’ (1515.)

Uit teksten aan de rekeningen der stad ontleend, vernemen wij dat deze ‘kerel’ eigenlijk gemaakt was uit ‘twee manieren van laken’, namelijk uit ‘groen ende gheluw lakene’, ofwel uit ‘laken van twee coulueren, ghelewe ende root’, d.w.z. ‘van den coleuren deser stede’, zooals het overigens in andere steden het gebruik was:

Audenaardsche Mengelingen, VI, 417: ‘Item betaelt Jacop van den Oostende, van dat scepenen jeghen hem cochten twee manieren van lakenen, daer af Vernis, Mer Jans zot van Zotteghem, ghemaect was eenen froc, ende coste al v lib. vij sch. p.’ (1471.)

Id., VI, 418: ‘Item betaelt Adriaen van der Straeten, van vier ellen en half groen ende gheluw lakene, te xxviij sch. dhelle, ende vier ellen en half voorlakéns⁽²⁾, te xiiij sch. dhelle, daer mede Gille de sot ghecleet es. Heft...’ (1506.)

(1) Costume du Moyen âge d'après les manuscrits, les peintures et les monuments contemporains, Bruxelles, Libraire historique-artistique, 1847.

(2) Voeringlaken.

[p. 836]

Id., VI, 420: ‘Betaelt Jacob Delmeere, van een keerel laken van twee coulueren, ghelewe ende root, capproen ende caussen ende voerlakene x lib. xv sch..., mids eene halve elle lakens omme de ployen, liiij sch., ghegheven Nane de sottinne, heft samen xiij lib. ix sch. p.’ (1525.)

Id., VI, 421: ‘Item Jacob de Cupere, thulpen eenen zotrock, omme hem daer mede den zot te maeckene, van den coleuren deser stede als in anderen steden...’ (1546.)

_**_*

Voor Ghedeelde cleederen hebben wij elders Ondersneden cleederen aangetroffen.

In ons Glossaire flamand à l'Inventaire des Archives de la ville de Bruges van den geleerden heer L. Gilliodts-van Severen, v^o Ondersneden, doen zich daaromtrent zeer belangwekkende teksten voor. Men lette inzonderheid op de hieronder volgende, welke voorkomen in de beschrijving van de intrede, ten jare 1440, door den prins in de stad Brugge gedaan:

‘Die cooplieden van Spaengien waren alle ghecleet met ondersneden cleederen root ende groene... Cleene paegien, dye welcke waren ghecleet met syden cleederen van der ghelycke root ende groen, al ondersneden als dandere...’ Excell. Cron., fol. cvj.)

‘Eenen moriaen..., gecleet met een nyeu syden habyt ondersneden graeu ende peersch ende blaeu...’ (Excell. Cron., fol. cvj.)

Een ‘ondersneden kleed’ kon derhalve ook uit stof van drie verschillende kleuren gemaakt zijn. Overigens, bij Comte de Laborde, Les Ducs de Bourgogne, Preuves, iii, 71, is er spraak van ‘cent et seize houppelandes de frises noires, pour une livrée que mon seigneur a faite à plusieurs chevaliers et escuiers, en chacune desquelles a vj bandes, entretailliées à viz, des six couleurs de mon seigneur...’.

Past dit Entretaillié niet op ons Ondersneden? Zonderling genoeg, wij hebben noch bij Godefroy, noch bij La Curne de Sainte-Palaye voorbeelden daarvan aangetroffen.

Eene variante is Duersneden.

In zijn verhaal van de reeds vermelde intrede van den hertog Philips te Brugge (1440), spreekt Despars, in zijn Cronijcke van Vlaenderen, iii, 431, als volgt, van ‘die cooplieden van Spaengien’, waarvan boven spraak is:

[p. 837]

‘... Doen quamen die cooplieden van Spaengnen, haerlieder achtenveertichstere, ghereden, in rooden ende groenen lakenen habijten, gheel van boven tot beneden duersneden, hebbende achter hemlieden acht pagien, int roodt ende groen satijn ghecleet ende duersneden als voren...’

Ondersneden is dus hier door Duersneden vervangen.

_**_*

Naar wij boven hebben gezien, bepaalde ‘Vorme ende concept’, dat ‘clercken weirlick levende’ het ‘privilegie clericael’ alleen konden genieten, voorzooveel zij ‘in habyt ende tonsure’ bevonden werden.

Welnu, een zonderling geval dient hier verhaald:

Zekere persoon, ‘genaemt in de wandelinghe Pilken’, een ‘clerc weirlick levende’, was uit het grondgebied van Harelbeke ‘op 't lyf’ gebannen geweest. Men had hem echter te Kortrijk gevangen genomen en hij moest dan ook met het zwaard gerecht worden. Die van het geestelijk hof beriepen zich evenwel op hunne voorrechten en eischten dat ‘Pilken’ in hunne handen zou overgeleverd worden.

De schepenen van Kortrijk brachten hiertegen in, dat ‘Pilken’, toen hij in hechtenis genomen werd, ‘was gecleedt in 't cort habijt, met deursneden⁽¹⁾, dat geen habij en was van clerck’, en dat hij dientengevolge buiten recht was het ‘privilegie clericael’ te genieten. De zaak werd tot voor den Raad van Vlaanderen gebracht, die, ten slotte de schepenen in 't gelijk stelde. Ziehier de tekst:

‘Vorme ende concept’ u.s., blz. 181: ‘Accordeert met het Concilie van Trenten. Naer dat een genaemt in de wandelinghe Pilken, wesende ballinck op 't lijf van Aerlebeke, was gevanghen te Curteryck, ende gedestineert om met den sweirde gerecht te wesen; alsoo men met hem onledich was, hij was versocht bij die van den gheestelicken hove; ende omme dies wil dat hij was gecleedt in 't cort habijt, met deursneden, dat geen habijt en was van clerck, zoo was

(1) De uitgegeven tekst van ‘Vorme ende concept’ door een vroegeren kopiïst afgeschreven, heeft verkeerd ‘deursaden’, met tusschen haakjes het woord ‘torsaden’, bij wijze van uitlegging. Een afschrift, dat in het Stedelijk Archief van Gent berust, draagt echter de variante ‘al duersneden’, die wél de ware vorm is. Van ‘torsaden’, Fr. Torsades, kan hier in geenen deele spraak zijn.

[p. 838]

't geadviseert dat hij niet en behoorde te gauderen van privilegie clericael; nochtans die van den geestelicken hove useerden van haerlieder monitien, ende was de executie van den gevangene gediffereert; soo dat daeromme gesonden was an mijne heeren van den Rade in Vlaenderen, ende ick selve⁽¹⁾ bij haerlieden commende, was mij verleent provisie omme te bedwinghen 't geestelyck te cesseren van de monitien, ende by advyse gegeven dat men justitie doen soude, die ter myner presentie vulcommen wert’⁽²⁾.

In het artikel, dat op het bovenstaande volgt, is er spraak van ‘Habite dissoluut ende bigarré’, d.w.z. ‘habijt’ dat buiten den regel was en van verschillende kleuren. Welnu, wanneer het gebeurde dat de geestelijke rechters zich wilden stellen tegen de vervolging ten laste van kwaaddoeners ingespannen, onder voorwendsel dat deze ‘clercken’ waren, zoohaast het bleek dat de aangehoudenen ‘habite dissoluut ende bigarré’ hadden aangetrokken, dan werd de vervolging doorgedreven:

‘Vorme ende concept’ u.s., blz. 182: ‘Soo wanneer ievers by wethouders van Vlaenderen eenighe persoonen, malefacteurs, gevanghen worden..., ende dat geestelycke officiers beletten willen danof punitie te doene, ende dat d'officiers danof clachtich vallen an den Raet van Vlaenderen, men heeft geuseert hemlieden te verleenen provisie omme deselve censuren te doene cesseren, by hantstellinghe van haerlieder goeden alsboven; ende deselve hantstellinghe gedaen synde, so wanneer “in promptis” blyckt van habite dissoluut ende bigarré, et quod sese immiscuissent’, men procedeert voort ter execucie’.

Twee uitdrukkingen, uit de aangehaalde teksten, moeten bijzonder de aandacht vestigen: ‘Cort habijt met deursneden, dat geen habijt en was van clerck’ en ‘Habite dissoluut ende bigarré’ dat, naar den tekst, aan leeken eigen was.

De uitdrukking ‘Cort habijt’ herinnert aan ‘Vestu au court’, dat wij aantreffen in ‘La tryumphante et solemnelle entrée “van” Charles prince des Hespaignes’ te Brugge, op

(1) Wellicht Philips Wielant.

(2) In een afschrift van ‘Vorme ende concept’ werd door den kopiïst, vermoedelijk Jan Canin, advocaat bij den Raad van Vlaanderen, langs den kant bijgevoegd: ‘'t Selve is ghewesen gheweest den 1 Octobris 1559, tusschen die van den geestelycken hove van Atrecht ende die van Duay’. (E. Berten, op. cit., blz. 182.)

[p. 839]

8ⁿ April 1515⁽¹⁾. Blz. 12 aldaar, wordt er vermelding gemaakt van de 50 jonge lieden der stad, die den Prins moesten begeleiden en die waren ‘vestus au court de hocquetons rouges dechicquetés menu’.

Wellicht mag uit ‘Cort habijt’ hierboven, bij tegenstelling worden opgemaakt dat de kleedij der geestelijken - het ‘habit ecclésiastique’ - lang was.

In de genoemde Tryumphante entrée..., op blz. 52, is er spraak van een verhoog, dat ter eere van den Prins, in een der straten van Brugge was opgetimmerd, en waarop deze stad verbeeld was ‘par une trèsbelle dame, au surplus habillée povrement et débilitée jusques à ne se pouvoir soustenir, ayns se lessoit choir comme faillie de tous ses membres, neussent esté deux personnages, dont lung..., lautre la tenoit par les bras, affin de ne pas la laisser tomber et aloit en habit ecclésiastique...’. Welnu, op de plaat, die bij bovenstaande beschrijving gaat, is de tweede personage in eene kleedij voorgesteld, welke tot tegen den grond hangt.

M.A. Racinet, in Le Costume historique, IV^e deel, DV. Europe (XVI^e siècle. Costumes ecclésiastiques), schrijft als volgt: ‘Jusqu'au neuvième siècle le blanc fut la couleur généralement admise pour les vêtements liturgiques.... Quant aux vêtements des ecclésiastiques dans la vie civile, il n'y eut à l'origine aucune règle. Au cinquième siècle, on commence à faire mention d'un habit clérical (habitus religionis). Au sixième siècle, alors que les laïques renonçaient au costume romain, l'Eglise, soigneuse de la dignité de ses ministres, s'efforça de leur conserver l'usage de cet habillement, d'une si imposante gravité, et recommanda entre autres choses le port de la robe longue. Dès que l'habit court fut reconnu comme l'insigne de la société mondaine, le clergé ne chercha plus à se l'approprier... Au cours du quinzième siècle, l'habit ecclésiastique prit une forme à peu près définitive...’

Wat ‘Habite dissoluut⁽²⁾ ende bigarré betreft, zij vermeld dat bij La Curne de Sainte-Palaye, Dict., Bigarrer = Mélanger

(1) Heruitgave bezorgd door de Société d'Emulation, te Brugge. (Verzameling in-4^o.)

(2) Dit Dissolu zal wellicht beteekenen: Dat naar de wet, naar den regel niet is. Deze beteekenis, en niet die van ‘Gàté, En mauvais état’, zooals Godefroy, Dict., het meent, zal Dissoulu ook in den hieronder volgenden tekst hebben:
‘Et se il (les draps) sont dissouluz, c'est assavoir trop po tissuz outrageusement, il seront coupez au travers.’ (1316)

[p. 840]

de diverses couleurs; Bigarras (naar Hist. van De Thou) was de naam ‘de bandits, gens habillés de diverses couleurs qui faisoient des courses et des ravages à Marseille et aux environs’. Godefroy, Dict., Bigarrement: De diverses couleurs.

Zonder den minsten twijfel geldt het hier het kostuum, door de Franschen Mi-parti geheeten:

Pasquier, Recherches, blz. 413: ‘... bedeaux des Eglises qui portent ordinairement faisans leurs charges une robbe my-partie⁽¹⁾ de deux couleurs...’

Overigens, naar Pasquier, op. cit., blz. 413, ‘au Concil tenu dans la ville de Vienne, sous le pape Clement cinquiesme, l'on fit inhibitions et deffenses aux Clercs tonsurez de porter habillemens de deux couleurs, sour peine de deschoir de leur privilege de Clericature: L'article du Concil les appelle Vestes virgalas et diversis coloribus partitas’.

_**_*

Cotte partie wees ook in het Fransch op ‘Vêtement mipartie d'une couleur, mi-partie d'une autre, tel que le portaient les laïques’. (Stanislas Bormans.)

De kroniekschrijver Jean des Preis dit d'Outremeuse verhaalt in zijn Ly mireur des histors (uitgave Stan. Bormans), hoe paus Sergius⁽²⁾ zich deerlijk over zijn voorganger, paus Formosus, wreekte, omdat deze, naar hij beweerde, zich den stoel van Rome had aangematigd: de paus had een concilie van 72 bisschoppen

(1) Ook Mesparti, bij Godefroy, op. cit., v^o Mespartir:

Il porte robe mespartie
Comme un baron, n'en doubtez mye,
Et vous autres estes bergiers.

Bij Viollet-le-Duc, Dict. du Mobilier, I, blz. 316, in de beschrijving van de intrede van Charles VII, te Rouaan, in 1458:

Par ordre et selon leurs degré,
Vestuz de diverses couleurs
De satin et de soye à leur gré.

(2) Volgens andere schrijvers, was het paus Stephanus de VI.

[p. 841]

bijeengeroepen (897); het lichaam van Formosus werd alsdan ontgraven en, in pauselijk gewaad, op een zetel geplaatst; daarna werden de pauselijke, bisschoppelijke en verdere geestelijke eereteekens, de eene na de andere, van den doode afgenomen, en ten slotte kleedde men dien aan met eene ‘cotte partie, al estat de lay’, d.i. met een ‘ondersneden’ rok bij wijze van de leeken. Eindelijk, nadat van het doode lichaam vier vingeren en het hoofd waren afgehouwen, werd dit in den Tiber geworpen:

Ly myreur des histors, IV, 111: ‘En chesti an IX^c et XLIV⁽¹⁾ meisme, en mois d'auwoust, fist Sergiiens, li pape, I conciel de lxxij evesque; si fist defoier li corps Formose, li pape, de sa sepulture; tout revestit ensi com pape, l'aiseit en une chaire et là le degradat del papaliteit et de toutez ses ordines, et le devestit des vestemens l'un apres l'autre, tant qu'ilh le vestit d'onne cotte partie, al estat de lay; et puis li fist coupeir les iiij dois et le chief, et puis fist tout geteir en le Tybre; ensi fist li pape Sergiiens, pour le hayme (sic) qu'ilh avoit à li⁽²⁾.’

_**_*

Andere bijzonderheden moeten thans onze aandacht vestigen.

Wat Ducange ‘De Clericorum vestium colore’, mededeelt, betreft inzonderheid de kloosterlingen en de hoogere geestelijkheid. Ducange besluit echter met deze woorden: ‘reliquos autem Clericos alio usus esse colore (een ander kleur dan kastanjebruin en paars of violet), ut distinguerentur etiam à Laicis, qui incedebant atrati’⁽³⁾.

(1) Het jaar is hier verkeerd opgegeven.

(2) Pasquier, op cit., blz. 165 verhaalt dit aldus: ‘Formose ayant esté quelques années après creé Pape avecques le mescontentement de plusieurs seigneurs de la ville (de Rome), Estienne sixiesme son successeur annulla tous les Decrets par luy faits, et non assouvy de cette vengeance, par une inhumanité estrange fit tirer le corps du tombeau, et revestir d'ornemens Pontificaux: puis en forme de degradation le fit depouiller publiquement piece apres piece, et reduire en habillement laical, sous lequel il luy fit recevoir sepulture, apres luy avoir faict coupper deux doigs, et ietter dans le Tibre’.

(3) De schrijver van Costume du moyen âge u.s., eerste deel, blz. 303, in het kapittel: Costume ecclésiastique dans la vie civile, haalt nl. de hieronder volgende teksten aan:
‘Vestimentum unius coloris et competens habeant’ (voorschrift van het Concilie van Cognac, in Spanje, 1050);
‘Scissis vestibus clericos abuti ulterius perhibemus’ (Concile van Melfin, 1086);
‘Ut vestes clericorum sint unius coloris...’ (Concilie van Londen, 1102).
Men zie Trachten, Haus-, Feld-und Kriegsgeräthschaften der Völker alter und neuer Zeit, von Friedrich Hottenroth (Stuttgart, 1891), II^e deel, blzz. 183-186: ‘Die römisch-katholische Kirche’ en de daarbij gaande platen 102-108.

[p. 842]

Leeken gingen dus in 't zwart gekleed.

Op wat tijden en toestanden dit toepasselijk is, kan evenwel moeilijk met volle zekerheid vastgesteld worden.

‘La classe des clercs - aldus lezen wij bij La Curne de Sainte-Palaye, v^o Clerc - avait en propre un costume et des priviléges: tonsurés et même habillés d'une robe rayée, d'après certains jurisconsultes du XIII^e siècle,, ils n'étaient justiciables que des tribunaux ecclésiastiques et ne payaient point de droit de travers, lorsqu'ils transportaient des objets de consommation à leur usage’ (N.E.).’

Wordt hier door ‘Robe rayée’ op eene kleedij gewezen, welke uit ‘Rayez, étoffes rayées’ gemaakt was? In de Ordonn., t. II, p. 397, door La Curne de Sainte-Palaye aangehaald, staat te lezen: ‘Que mestiers d'oeuvre rayez estoit plus soutif⁽¹⁾ que mestier de lanure planive, et que celuy qui bien savoit faire le rayez⁽²⁾ scavoit bien faire draps pleins’.

In het genoemd werk van Félix de Vigne, meenen wij eenige voorbeelden van ‘Robe rayée’ aan te treffen. Op plaat 19, waarop Gentsche kostumen naar eene teekening uit het jaar 1183, worden voorgesteld, komt o.a. een man voor in witten bovenrok met horizontale naast elkander geplaatste blauwe en roode strepen. Een andere figuur aldaar, zijnde de voorstelling van een man die de trompet slaat, toont ons een witten bovenrok met strepen zooals boven, edoch loodrecht loopende. In Costume du Moyen âge u.s., II^e deel, blz. 146, staat een Duitsche valkenier verbeeld, waarvan de kleedij aldus beschreven is: ‘des bandes alternativement violettes, blanches et vertes traversent l'habit; elles sont toutes liserées de rouge...’

(1) Subtil.

(2) Viollet-le-Duc, Dict. du Mobilier, III, 367: ‘Etoffes rayées (roées, in eene rekening uit de 14^de eeuw) et à carreaux, qui devaient ressembler beaucoup aux étoffes écossaises de nos jours. Ces étoffes rayées de soie ou de laine...’

[p. 843]

Op plaat 29, zien wij verder nog een ridder (1285), gekleed met bovenrok uit breede banen, beurtelings rood en geel, maar die banen zullen ongetwijfeld gezet zijn naar zijn wapenschild, dat was: palé d'or et de gueules de onze pièces⁽¹⁾. Deze laatste plaat kan dus niet in aanmerking komen.

Maar, indien, zooals te vermoeden is, de ‘draps ravez’ met onze ‘Strypte lakene’ moeten gelijk worden gesteld, wat overigens wel blijken zal uit de teksten door ons, v^o Strypt, in ons Glossaire à l'Inventaire des Archives de la ville de Bruges medegedeeld, - hoe dan uitgelegd dat, naar de volgende plaats uit het Rechtsboek van den Briel van Jan Matthijssen⁽²⁾, blz. 85, de ‘Strypt’⁽³⁾ aan den ‘wairliken habite’ eigen was.

Jan Matthijssen verhaalt het zonderling wedervaren van zekeren Jacobus, die zich hiet ‘episcopus Lavacensis’ en, bij middel van valsche pauselijke bullen door hem zelven vervaardigd, ‘suffragaen’ werd, ‘dats te segghen wybiscop,

(1) Men zie in het werk Costume du Moyen âge u.s., II^e deel, blz. 62, ‘Anne, dauphine d'Auvergne’, met eene kleedij, gekleurd naar haar wapenschild, d.i. met een ‘habit blasonné’, zooals overigens ook, blz. 123, ‘Marie de Hainaut’, en blz. 147, eene ‘Suivante de la dauphine d'Auvergne’. - ‘C'est au XIV^e siècle (doet de schrijver opmerken) que l'on commença à blasonner les habits’. M.A. Racinet, in Le Costume historique (Paris, 1888), IV^e deel, commentaar op de plaat met ‘le corset’ (Figures historiques), sprekende van het kostuum van Anne, dauphine d'Auvergne en van haar ‘suivante’, zegt: ‘Toutes deux portent la cotte hardie de la ‘femme mariée, c'est-à-dire blasonnée en mi-partie’.

(2) Uitgegeven door Mr. Fruin en M. Pols, in Werken der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderlandsche recht, 's Gravenhage, 1880.

(3) Bij Mr. N.W. Posthumus, Bronnen tot de geschiedenis van de Leidsche textielnijverheid ('s Gravenhage, 1910), treffen wij I, 59, den hieronder volgenden tekst aan:
‘Gheen laken te vercopen ter snede dan Leydsche laken. Item so en moet nyement te Leyden vercopen ter snede enighe laken ghecrompen of gherect dan laken, die te Leyden ghereet stin,... uutgheset strijpt ende scaerlaken ende wit ende graeu, die ghereet siin twisken Maze ende Zijp...’ (1406.)
Edoch, hoe het verven van ‘Striipte laken’ uitgelegd? Er is spraak van lakenen, die op de markt van Iperen waren gekocht:
N.W. Posthumus, op. cit., I, 6: ‘Item costen die 3 witte striipte laken te varwen te Leyden, daer deene zide van den knapen rocken of was...’ (1363.)

[p. 844]

eerst tot Trieren, na tot Mets, na tUttrecht onder biscop Floris van Wevelichoven’, alhoewel hij zelfs ‘gheen priester’ was.

‘Die valscheit’ werd echter algauw ontdekt en ‘die monick wert beschuldicht, aenghetast ende ghekerckert’. Gedaagd voor de vierschaar, werd hij ‘mit gheesteliken rechte aldus degradiert’: eerst werd hij voor het gerecht gebracht, gekleed als een bisschop, en ‘miter ende staf’ werden hem aldaar ‘ofghewijst’. Toen zat hij daar als een priester. Vervolgens wees men hem die ‘casuffel’ af: ‘doe sat hy daer als een dyaeck’; daarna, ‘die stole’ en ‘doe sat hi als een subdyaeck’; nu deed men hem aan een ‘choircleet ende gaf hem boeck, slotel ende ampullen in die hant’, en ‘doe sadt hy dair als een accolijt’. Ook die kenteekens, ‘slotel, boeck ende ampullen’, werden hem afgewezen, en ‘doe sat hy dair als een clerck’. Daarna, ten slotte, ‘wert hem dat choircleet ofghewijst, ende sijn hoeft wert hem gheschoren mit een scheermes thair off, ende hem wert strijpt anghedaen, doe sat hy aldair als een leeck’. En dan kwam de wereldlijke rechter ende vant aldair enen... ghecleet mit wairliken habite’: hij taste hem aen, ende leiden ghevanghen inder wairliker vierscharen ende dair sprac hij hem aen mit wairliken rechte’ en veroordeelde hem ter dood.

_**_*

Wat mag er uit al het voorgaande opgemaakt worden?

Dat door ‘Ghedeelde cleederen’ een wereldlijke kleedij bedoeld wordt, is buiten twijfel.

Maar staat de ‘Strijpt’ daarmede gelijk?

Wat er ook van zij, in elk geval blijkt uit den hieronder volgenden tekst dat, althans hier te lande, het ‘Gheminghed cleet’ het kenmerk van den ‘clerc’ zal zijn geweest:

Staatsarchief te Brugge, Fonds Veurne, Rek. van den baljuw van Veurne van 18 Sept. 1374 tot 8 Jan. 1375 n.s. (Rol): ‘Pervise upt hersceip van Sinte Peters van Cassele. Jan Heinssone ende Riquaerd Pieterssone waren ghecalengierd vandat zij Hannin Covente, die banlijnc was vute Vlaendren van mordaden, daden sceren eene crune ende daden hem gheminghede cleder an omme den heere zijn recht te onstekene, den welken zij hadden in hare vanghenessen. Ende vandat zine ontseden den bailliu van Veurne. diene begaerde te hebbene bider redenen dat hij banlijnc was mijns heeren van Vlaendren bider wet vanden Vrijen. Pais binder calaenge omme l. lb.’

[p. 845]

Die tekst leert ons inderdaad, dat zekere ‘Hannin Covente’, ten gevolge van een moord door hem begaan, uit het graafschap Vlaanderen was gebannen: hij had zijn ban verbroken en was te ‘Pervise’, op het grondgebied van den abt van Sint-Pieters te Cassel, aangetast geworden; welnu, met het doel, hem aan zijn natuurlijken rechter te onttrekken, namelijk den baljuw van Veurne, hadden Jan Heinssone en Rijkerd Pieterssone, onder wie ‘Hannin Covente’ gevangen lag, dien eene kruin laten scheren en hem ‘gheminghede cleder’ aangeschoten, om dezen aldus voor ‘klerk’ te doen doorgaan en hem voor het gerecht van ‘Sinte Peters van Cassele’ te doen verschijnen.

Wat beoogden Jan Heinssone en Rijkerd Pieterssone? Hadden zij, als mannen van ‘Sinte Peters’, er belang bij ‘Hannin Covente’ voor het gerecht van den abt te betrekken, of zochten zij alleen hem het ‘benefice de clergie’ te laten genieten? Immers, ‘un des plus grands priviléges dont jouissaient les clercs’, staat er bij Larousse, Dict., v^o Clerc, te lezen, ‘et qui s'appelait bénéfice de clergie, était de ne dépendre que de la juridiction ecclésiastique, beaucoup plus douce que celle des seigneurs, des prévôts et des baillis’.

Het valt niet te betwijfelen, meenen wij, dat door Gheminghed cleet op een kleed gewezen werd, dat uit ‘gheminghet laken’ gemaakt was. In het Fransch, luidde dit ‘Melleit’, ‘Drap mellé’, enz. Men zie over dit soort laken, de bijzonderheden door ons, in ons Gloss. à l'Invent. des Archives de Bruges, v^o Gheminghet laken, aangehaald.

Edoch, hoe zonderling! de ‘drap mellé’ werd ook door hooggeplaatste personen gedragen:

Espinas et Pirenne, Histoire de l'Industrie drapière en Flandre, I, 128: ‘Pour 17 aunes de meslé, acheté Arraz..., pour faire gardecors courz pour les demoiselles Madame (d.i. ‘la Contesse d'Artois et de Bourgongne)...’ (1312.)

Id., op. cit., I, 129: ‘Item, à Jaquemon de Bouloine, d'Arras, pour 23 aunes d'un mellé verde, pour faire robe pour Madame (la Contesse d'Artois et de Bourgongne...’ (1314.)

V^o Gemenget schrijft Verdam als volgt: ‘Van laken: uit verschillende grondstoffen bestaande, of misschien verschillende kleuren vertoonende, bont’.

P. Godefroy, in zijn Dict., v^o Meslé, zegt: ‘De diverses couleurs, gris’; deze schrijver haalt de volgende voorbeelden

[p. 846]

aan: ‘5 aunes et demie de drap merlé (sic) sur le vert (1352). - iij aunes et demie de drap mellet viermeil (1358). - Trois pièces de mellé jaune (1311). - Mon mantel de mellé jaune (Id.). - Mon mantel de vert mellet (Id.). - Demi drap d'un fin merlé en grainne (1359-1360).’

Voorzeker zijn die definities niet zeer duidelijk. De teksten evenmin.

Wat Savary, in zijn Dict. du Commerce (Geneve, 1750), schrijft v^o Drap, col. 115, kan ook maar weinig tot de uitlegging van Drap mêlé bijdragen: ‘Il s'en fait (des draps) de plusieurs qualités.... Les uns teints en laine de diverses couleurs; c'est à à dire dont la laine a été teinte et mélangée, avant que d'être filée et travaillée sur le métier; les autres sont blancs, destinés pour être teints en écarlate, en noir, en bleu, en rouge, en verd, en jaune, etc.’. Men zie evenwel bij dien schrijver, op. cit., v^o Feutre, col. 417-418, het ‘Manière de faire le feutre et le mélange des laines, pour les draps qu'on appelle Mélangés’.

Over de fabricatie van ‘Gemenget’ laken, treffen wij bij N.W. Posthumus, op. cit., II, 467, het volgende aan:

II, 467: ‘Item zoe wye in een blaeu gemenget ofte gesoeden graeuwe ongelijck warp schoere, twelck die waerdeyns hilden ofte kenden voer schalkernye, soe zal by den waerdeyns up tselfde laecken an den rame gescreven worden “laet staen”, en sal upte naeste waerderinge daeranvolgende tselfde laecken by den waerdeyns gebrocht ende rondtsomme zijn lijsten ofgeschoert worden, ende sal daertoe die drapenierder gecorrigiert worden by den meesten ommeseggen van den gerechte.’ (1544).

Een laatste woord.

Dat ‘de Gheminghede cleder bepaaldelijk voorkomen als wereldlijke kleederen tegenover het ordegewaad’, zooals Verdam geschreven heeft, wordt stellig door den boven aangehaalden tekst tegengesproken.

Onzes inziens, Adhuc sub judice lis est!

Edw. Gailliard.