Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1911

[p. 821]

Bestendige Commissie voor Nieuwere Taal- en Letterkunde.
Aan de Academie ter uitgave aangeboden verhandeling. - Door den Heer Dr. Louis M.H. Brounts, uit Maastricht: The Image of Governance translated out of Greke into Englyshe by Syr Thomas Eliot... Anno. M.D.XLI. - Verslagen:

1^o) Verslag van den heer Prof. Dr. W. de Vreese:

Thomas Elyot's Image of Governance is een beroemd, men mag haast zeggen een berucht boek. Het heet vertaald te zijn naar het Grieksch van zekeren Encolpius, maar buiten den vertaler heeft nooit iemand dat Grieksch werk gezien. Vandaar de vraag of dat origineel eigenlijk wel ooit bestaan heeft. Aan de oplossing van dit twijfelstuk is de verhandeling gewijd, welke de heer Louis Brounts aan de Koninklijke Vlaamsche Academie ter uitgave aanbiedt.

In een inleiding tracht de schrijver The Image of Governance eerst zijn plaats aan te wijzen onder de werken van denzelfden aard. In een beknopt overzicht van het onderwijs in Engeland vóór 1500 wordt aangetoond, hoe het humanisme den stoot gaf tot dergelijke geschriften; daarna houdt de schrijver een zeer algemeene, oppervlakkige bespreking van de twee voornaamste werken, door Thomas Elyot op dit gebied geschreven (The Governour en The Image of Governance) en van hun onderlinge verhouding; verder volgt een betoog, om voor The Image ‘een plaats... op (te) eischen in de rij der zoogenaamde Fürstenspiegel’; ten slotte worden enkele bladzijden gewijd aan Elyot's voorgangers.

Het eigenlijke werk bestaat uit drie hoofdstukken.

In het eerste wordt medegedeeld welke uitgaven en welke exemplaren van The Image bestaan: 1540, 1544, 1549, 1556. Een streng bibliographische beschrijving der verschillende uitgaven ontbreekt; er wordt alleen eenigszins uitgeweid over een exemplaar van de uitgave van 1544, waarin echter een zeker getal vellen zitten van de uitgave van 1541, - wat niet zoo wonderlijk is noch zoo zeldzaam als de heer Brounts schijnt te meenen.

Met zijn tweede hoofdstuk, dat getiteld is: De oorsprong van The Image of Governance, komt de schrijver tot zijn eigenlijk onderwerp.

In zijn voorbericht zegt Elyot dus, dat hij een werk van Encolpius uit het Grieksch heeft vertaald. Ter wille van dit Grieksche werk is het Engelsche, veeleer dan om zich zelf, de aandacht blijven trekken. De meesten van hen, die er zich mede hebben bezig gehouden,

[p. 822]

zijn van oordeel geweest, dat Elyot zijn lezers - met een goede bedoeling - iets heeft wijs gemaakt; een enkele heeft hem op zijn woord geloofd.

De heer Brounts geeft een critisch overzicht van wat Bayle, Tillemont, Fabricius, Hallam, en vooral Wotton, Joannes Seldenus, Humphrey Hody en Herbert Croft hebben beweerd. Het blijkt, dat geen hunner tot een afdoende besluit gekomen is, zoodat een hernieuwd onderzoek gewenscht en gerechtvaardigd was. Daaraan heeft de heer Brounts zijn krachten beproefd. De uitsiag van zijn onderzoekingen heeft hij samengevat in een laatste hoofdstuk: The Image of Governanee is geen vertaald maar een oorspronkelijk werk van Syr Thomas. Het blijkt overduidelijk, dat Thomas Elyot's werk niet veel anders is dan een handige, men mag zelfs zeggen kunstige en kunstvaardige compilatie van allerlei uittreksels uit Plutarchus, Capitolinus, Plinius, Planudes, Herodianus, maar hoofdzakelijk uit het leven van Alexander Severus door Aelius Lampridius, dat door Elyot vrijwel als borduurpatroon is gebezigd.

Dit belangwekkend en belangrijk onderzoek getuigt van prijzenswaardige belezenheid, geduld, vlijt en nauwkeurigheid. Het vraagstuk van het ontstaan van The Image of Governance is een grooten stap nader tot zijn oplossing gebracht.

De waarde van het ingezonden werk ligt voor het grootste gedeelte in die nauwkeurige aanwijzing, met de bewijsplaatsen er bij, van bladzijde tot bladzijde, soms van regel tot regel, van de bronnen van Thomas Elyot.

De historische en critische beschouwingen van den heer Brounts, die aan dit laatste hoofdstuk voorafgaan, hebben ook hun verdienste, maar geven toch aanleiding tot velerlei bedenkingen en vragen.

Vele daarvan zijn het gevolg van een zekere, overigens in een eersteling maar al te verklaarbare en tot op zekere hoogte ook verschoonbare onbeholpenheid in de compositie: het geheele werk door loopt het betoog te weinig langs lijnen van geleidelijkheid. Zoo ontbreekt b.v. a le overgang van den eersten paragraaf, waarin Elyot alleen als humanist en volgeling van Erasmus genoemd wordt, tot den tweeden paragraaf van het ‘inleidend woord’: de schrijver spreekt alsof iedereen precies weet wat The Governour en The Image of Governance zijn; eerst op blz. 15 vernemen we, wat hem bewogen heeft eenige aandacht te schenken aan Thomas Elyot, en ook de paragraaf over diens ‘voorgangers’ (bedoeld wordt voorloopers), die voor mijn gevoel niet op zijn plaats staat, is geschreven op een toon, alsof elke lezer met een exemplaar van Elyot's werken onder zijn hoofdkussen ligt. De schrijver vervalt telkens in herhalingen, en heeft zelfs kans gezien, een lange passage uit Parmentier's Histoire

[p. 823]

de l'Education en Angleterre twee maal aan te halen. Het tweede hoofdstuk van het werk zelf is verdeeld in vijf paragrafen; wat de zesde paragraaf behoorde te zijn, is tot een nieuw hoofdstuk gepromoveerd.

Maar het hinderlijkste van al is, dat de lezer telkens opnieuw verneemt, tot welken uitslag de schrijver gekomen is, niet omdat zulks telkens blijkt uit diens betoog, maar omdat hij herhaaldelijk meent te moeten zeggen, welke ‘opinie’ hij over de zaak heeft.

Ook het hoofdstuk, waarin de schrijver de conclusies trekt die uit zijn vondsten voortvloeien, laat geen onverdeeld bevredigenden indruk achter. De aanwijzing van de talrijke plaatsen, die door Elyot uit allerlei schrijvers vertaald zijn, geeft natuurlijk een zeer sterken indruk, dat het verhaal van Elyot, betreffende de vondst van het handschrift van Encolpius, een fictie is. Wie zou denken, dat de heer Brounts het overbodig acht, dat te constateeren? Alles wel beschouwd, is hij immers de eerste onder allen, die het onderwerp behandeld hebben, die er werkelijk het recht toe heeft?

Verder: is het niet vreemd, dat hij in dit hoofdstuk heelemaal geen moeite doet om op zijn beurt na te gaan, hoe Elyot tot zijn fictie gekomen is? Zoo ergens, dan is het hier de plaats. Hier behoorde b.v. de vraag besproken te worden, of Elyot tot zijn fictie gekomen is naar het voorbeeld van Guevara, waarvan de mogelijkheid terloops toegegeven wordt in een ander gedeelte van het werk.

Is het niet evenzeer vreemd, in dit werk zinnetjes tegen te komen als dit: ‘Encolpius, die zeker goed op de hoogte was, kan onmogelijk’ enz. In een hoofdstuk dat uitloopt op het bewijs, dat Encolpius niet bestaan heeft, gaat dat toch niet aan.

En ten slotte: is de schrijver wel verantwoord, als hij als conclusie van zijn onderzoek boven zijn laatste en voornaamste hoofdstuk schrijft: The Image of Governance is geen vertaald, maar een oorspronkelijk werk van Syr Thomas, terwijl zijn arbeid juist bestaan heeft in het determineeren van de vertaalde plaatsen? Indien Thomas Elyot hier oorspronkelijk geweest is, dan kan hij dat toch alleen geweest zijn in het arrangement van zijn vertaalde stof.

Meer dan éénmaal meent men den schrijver op een tegenstrijdigheid of op een onlogische gevolgtrekking te betrappen.

In de tweede paragraaf van zijn ‘inleidend woord’ stuit men plotseling, zonder eenige merkbare aanleiding, midden in geheel andere beschouwingen en daarvan vrij wel volkomen los, op deze uitspraak: ‘Wij meenen voor Elyots Image of Governance een plaats te moeten opeischen in de rij der zoogenaamde “Fürstenspiegel”’.

Over die ‘Fürstenspiegel’ heeft de schrijver het nu in een volgende paragraaf, en daarin komt hij tot conclusies als de volgende,

[p. 824]

nadat hij een reeks Fürstenspiegel behoorlijk en juist gecaracteriseerd heeft:

‘De indruk, welke Elyots Image of Governance bij ons heeft achtergelaten, is, naar onze bescheiden meening een geheel andere’ blz. 20). Er is dus niet de minste overeenkomst tusschen ‘de opvatting van het karakter van een vorst in the Image of Governance en in de Karolingsche Fürstenspiegel... Ook de bronnen voor the Image of Governance beperken zich niet tot de H. Schrift en de Vaders, hoewel hij (sic!) meermalen door citaten bewijst, dat deze voor hem geen onbekende waren...’

Men is geneigd te vragen: hoe is dat te rijmen met Uw vroeger uitgesproken ‘eisch’!

Blz 12 leest men:

‘Noodzakelijk acht ik het in verband met the Governour, Elyot's Image of Governance te bespreken’.

De lezer voelt zich van die noodzakelijkheid evenzeer overtuigd, des te meer, als hij op de volgende bladzijde verneemt, dat de schrijver ‘The Image of Governance als de practische uiteenzetting beschouw(t) van de theorien in’ the Governour ‘neergelegd’.

Volgen enkele opmerkingen die hoofdzakelijk de uiterlijke geschiedenis van het werk betreffen, en besloten worden met:

‘Het zou voorzeker dé moeite loonen eens een nauwkeurige vergelijking te trekken tusschen “the Governour” en “the Image of Governance” om aldus het verband aan te wijzen tusschen de theorie en hare practische toepassing, doch dit zou mij te ver voeren en voorzeker vallen buiten het kader dezer inleiding’.

Voor mijn gevoel is de heer Brounts hier ongelukkig geinspireerd geweest, en heeft hij la scène à faire verwaarloosd. Buiten het kader van de inleiding viel dat onderzoek zeker, niet buiten het kader van het werk zelf. Indien overtuigend bewezen wordt, dat Thomas Elyot in zijn Image of Governance de practische toepassing heeft willen beschrijven en uitwerken van de theorie, die hij in zijn Governour had verkondigd, dan zou dat toch reeds a priori onwaarschijnlijk maken, dat the Image eene vertaling zou zijn van een Grieksch werk van zekeren Encolpius.

Of acht men het wél waarschijnlijk, dat Elyot omstreeks 1540 een pakje paperassen zou terugvinden, bevattende een lang te voren door hem gemaakte vertaling van een werk, eeuwen te voren door een Griek geschreven, en toevallig de praktijk aangevende van een theorie pas in 1531 door een Engelschman bedacht?

Een ander punt, dat m.i. ruimere aandacht had verdiend, is de verhouding van Elyot tot Guevara. Hallam heeft, bij de patente onvindbaarheid van het werk van Encolpius, het eerst gewezen op de overeenkomst tusschen het ontstaan van Guevara's Leven van

[p. 825]

Marcus Aurelius, dat evenzeer vertaald heet naar een toevallig gevonden en dan weer verloren handschrift.

De Schrijver van 't ingezonden werk bepaalt er zich toe te zeggen: ‘'t Lijdt geen twijfel dat er een opvallende overeenkomst bestaat tusschen de tot standkoming van Guevara's Golden Boke en Elyot's Image of Governance’. Een behoorlijk uitvoerige bespreking van dit punt zou tot denzelfden uitslag voeren als het hoofdstuk dat à faire was over de verhouding tusschen Governour en Image.

Ten slotte moet het mij van het hart, dat taal en stijl dringend herziening en verbetering vereischen.

De verhandeling die we besproken hebben moet dienst doen als inleiding bij een nieuwe uitgave van het werk van Thomas Elyot.

Het handschrift gaat vergezeld van een exemplaar van de uitgave van het Image uit het jaar 1544, waarbij dan verder gevoegd zijn afschriften van de plaatsen uit Plutarchus, Plinius enz. die Thomas Elyot bij het samenstellen van zijn werk gebezigd heeft. Het is de bedoeling van den heer Brounts, dat in deze nieuwe uitgave de bronnen telkens onderaan de bladzijde zouden medegedeeld worden. Tegen een herdruk van het Image, op deze wijze, zie ik geen principieel bezwaar; edoch, om te kunnen beoordeelen, of de bijgevoegde uitgave van 1544 aan den herdruk behoort ten grondslag gelegd te worden, verschaft de inzender m.i. geen inlichtingen genoeg.

Ik heb de eer te adviseeren, dat het werk van den heer Brounts voor het uitgeven door de Academie in aanmerking mag komen, mits de Schrijver zijn arbeid eerst nog eens op het getouw zette.

2^o) Verslag door den heer Prof. W. Bang:

Het boek dat Dr. Brounts wenscht uit te geven, is een der voornaamste die wij aan de pen van Thomas Elyot te danken hebben, te meer daar het mag aangezien worden als een werkdadige toepassing der grondstellingen die hij in zijn beroemd The Boke named The Gouvernour vooruit zette.

Dr. Brounts heeft er naar gestreeft een betrouwbaren tekst te leveren, en heeft den verderen arbeid van een heruitgever, als het aanwijzen der mogelijke bronnen, enz. met groote omzichtigheid volvoerd.

Ik heb daarom de eer de Koninklijke Vlaamsche Akademie zijn werk te warmste voor een onverwijld ter pers leggen aan te bevelen.

3^o) Verslag van den heer Omer Wattez:

Eene nieuwe uitgave van The Image of Governance door Thomas Elyot, toegelicht door Dr. Brounts, zou zeker hare verdienste

[p. 826]

hebben. Immers ze brengt ons nader bij de oplossing van het raadsel: dat het werk, gelijk de schrijver zelf beweert, eene vertaling uit het Grieksch van Encolpius zou zijn. Uit de aanduiding der bronnen door Dr. Brounts blijkt duidelijk dat de Engelsche schrijver een compilatiewerk leverde met ‘Lampridius als basis. waarin echter geen spoor te vinden is van het door Elyot genaamde werk van Encolpius’.

Wat de inleiding betreft, die Dr. Brounts voor zijnen arbeid heeft geschreven, deel ik volkomen de meening van Dr. W. de Vreese. Hare bewijskracht is zwak omdat er te dikwijls hetzelfde in herhaald wordt en beweringen weerlegd, die niet noodig hadden weerlegd te worden. daar zij van zelf vallen door stelliger bewijzen die Dr. Brounts omtrent den oorsprong van Elyots werk heeft geleverd in de aanduiding der bronnen. Dit is door Dr. W. de Vreese goed uiteengezet en ik sluit mij aan bij zijn besluit, dat Dr. Brounts dit gedeelte van zijn werk zou moeten herzien en verbeteren.

Ook wat de taal betreft.

Ik betwijfel b.v. of beeldspraak als de volgende wel heel juist is: ... ‘het onsamenhangend verhaal van Lampridius wordt in Elyots hand omgekneed tot een vloeibaar geheel’.

Doch kleine aanmerkingen als deze op het zeer verdienstelijke werk van Dr. Brounts, doen niets van zijne verdienste af, en ik breng een gunstig advies uit voor de uitgave van dien arbeid door de Koninklijke Vlaamsche Academie, die mij als lid der Commissie aanstelde om het werk te onderzoeken.