Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1910

[p. 1021]

Een proces voor de ‘Redenaers vanden Proossche’ te Brugge, uit het jaar 1471,
door Edw. Gailliard.

Den 14 September 1471, wezende ‘den eersten dinghedach naer den Ougst’, had ‘Gheleyn de Saintgenoys’, wonende op 't Oostproostsche te Brugge, voor de heeren ‘redenaers’ van het Proostsche⁽¹⁾ aldaar, gedaagd zekeren ‘Jacop uten Poele’, om dien te doen veroordeelen hem, ‘Gheleyn de Saintgenoys, te laten ghebrukene een asyment⁽²⁾ staende binnden (sic) huuse Zwaerdekene, zo hij dat jeghens den zelven Jacop uten ten Poele ghehuert hadde’.

Alhoewel Jacob uten Poele ontkend had bedoeld huis ‘ende specialic taysment⁽³⁾’ aan ‘Gheleyn de Saintgenoys’ in pacht

(1) Het ‘Proossche’ of ‘la Prévôté de Saint-Donatien, à Bruges, était avec le Canonicat (“Canuenixsche”) ce que les feudistes appelaient une “seigneurie ecclésiastique”. Indépendante, à certains points de vue, en matière politique et civile, elle avait son organisation particulière, ses ceuren ou privilèges, sa juridiction, son territoire... Le territoire des deux seigneuries était en partie enclavé dans la ville de Bruges, en partie éparpillé dans le Franc, et le reste se trouvait hors de cette châtellenie’. (L. Gilliodts-van Severen, Coutume de la Prévôté de Bruges, Introd., blzz. 1-2.)
Het ‘Oostproossche’ bevatte een deel van de Stuifzandstraat, te Brugge, west van de Sint-Annakerk aldaar. Het was in die straat, dat het huis ‘Ten Zwaerdekene’ stond.

(2) Asyment en Aysment zijn verbasterde vormen van het OFr. Aisement = Beste kamer, Gemak, Geheim gemak. Zie ons Gloss. à l'Invent. Archives Bruges van L. Gilliodts-van Severen, v^o Aysement, en Verdam, Middeludl. Wdb., v^o Aisement.

(3) Zie noot 2.

[p. 1022]

te hebben gegeven, toch was, ‘naer dat redenaers⁽¹⁾ danof hoorden uter mond van Gillis Wapoel ende den voorseiden Jacop uten Poele’, den zelven ‘Ghelein ghekent zijn vermet⁽²⁾ ende ghewijst te ghebrukene naer den inhoudene van zijnen heessche’.

‘Gheleyn de Saintgenoys’ had derhalve zijn proces gewonnen⁽³⁾.

Edoch, Jacob uten Poele weigerde stellig zich naar 't vonnis van de ‘redenaers’ te gedragen. Dat hij overigens een weinig inschikkelijk man was, mag blijken uit de ‘Informacie ghehoord den xxv^sten dach van October a^o lxxj (1471), present Clais Marteel ende Jan van Boneem f. Anthonis, als redenaers, omme te wetene of Jacop uten Poele ghedaen heift jeghens tvonnesse

(1) De ‘Redenaers vanden Proosschen’ waren de ‘Ratiocinatores’: ‘Les droits de juridiction et d'administration du Prévôt de Bruges (de Proost van de kerk van Sint-Donaes aldaar) étaient exercés par les délégués ou mandataires du Prévôt, portant le titre d'échevins (scabinos) et de reneurs (ratiocinatores)’. Zie L. Gilliodts-van Severen, op. cit., Introd., blz. 8.
‘L'administration de la Seigneurie de la Prévôté - zegt nog die geleerde schrijver, op. cit., Introd., blz. 46 - se composait d'un vicaire, qui était d'ordinaire un chanoine du chapitre de Saint-Donatien, le représentant ecclésiastique du prévôt; d'un bailli, son représentant laïque; d'un lieutenantbailli; de vingt-sept conseillers ou reneurs; d'un greffier; d'un receveur; d'un clerc; de deux ammans; de six sergents ou offlciers (dienaers); de deux taellieden ou procureurs... Les vingt-sept charges de reneur étaient héréditaires et transmissibles...’
Nadere bijzonderheden in genoemd werk, passim.

(2) Vermet = Actoris petitio (Kiliaan), of de Klacht, in rechtszaken. Zie ons Gloss. u.s., v^o Vermet.
‘Zijn vermet ghekent zijn’, spr. van den eischer of aanlegger in rechten, is hetzelfde als het Fr. Se voir adjuger ses conclusions: Adjuger au demandeur ses conclusions = Rendre un jugement conforme aux prétentions du demandeur. (Littré, Dict.)

(3) Staatsarchief te Brugge, Fonds van het ‘Proossche’, N^r 228, Ferieboek van 1467 tot 1473, fol. xcix v^o.
De Ferieboeken waren de ‘livres des résolutions de la Chambre’. Er waren twee Kamers, zitting houdende alle Zaterdagen, de eene van 15 Februari tot 15 Augustus, de andere van 15 Augustus tot 15 Februari. (L. Gilliodtsvan Severen, op. cit., Introd., blzz. 65, 137 en 205.)

[p. 1023]

van redenaers, also hem Gheleyn de Saintgenoys vermeten⁽¹⁾ heift’.

Jacob uten Poele wilde echter geen rede verstaan. Al had ‘Gheleyn de Saintgenoys’ hem beleefd verzocht te ‘onderhouden tvonnesse vanden heeren de redenaers’, hij had vlakaf verklaard met het vonnis en met al dezes ‘woorden ende brabbelinge⁽²⁾’ niets te maken te hebben. Ruimt het huis, had hij gezegd, ‘of wij zullen noch tzollen⁽³⁾ deen over dandere’. Zoover had hij, Jacob uten Poele, het zelfs gedreven, dat hij ‘Gheleyn de Saintgenoys’ had toegesnauwd: ‘Ghelein, ghij zult hu onder draghen⁽⁴⁾, of ic zal hu lijf hebben of ghij tmijne!’.

't Was erg!

De getuigen gehoord zijnde, ‘maende’⁽⁵⁾ de baljuw van het Proostsche ‘redenaers vanden rechte’: den 7 December 1471, wezen de ‘redenaers Horneweder, Messem, Theimseke, Muelne ende J. Boneem’, 't volgende vonnis: ‘dat de bailliu met twee redenaers zoude trecken ter plaetsen ende doen tvonnesse van redenaers vulcommen⁽⁶⁾’, en, ‘aengaende den injurieuse worden, datmen Jacop zal stellen te wetten, ter tacxacie van redenaers’.

(1) Vermeten: Hem (zich) vermeten is Zich sterk maken (eene aanklacht nl., eene vordering) in rechten te bewijzen, goed te maken. Zie ons Gloss. u.s., v^o Vermeten.

(2) Brabbelinge, bij Verdam, Onzin, Wartaal. Vgl. met Brabbe, bij De Bo, dat gezegd wordt van iets dat drabbig is. Met al dezes ‘woorden ende brabbelinge’, uit den tekst, zal wel uitkomen op Met al dezes gebabbel, Met al dezes onnoozelen, dommen praat; fr. Grimoire.

(3) Tzollen = Sollen. Zie Verdam, h.v., 2^e: Sollen met een mensch = Willekeurig en gewelddadig met iemand handelen. Tzollen deen over dandere, waarvan bij Verdam geen voorbeeld voorkomt, beteekent wellicht Elkander in de haren vliegen, Aan 't vechten geraken.

(4) Onderdraghen: Hem (zich) onderdraghen = Zich geven, fr. Céder (Ne plus résister). Vgl. met Hem dragen onder enen = Zich voegen naar iemand, bij Verdam, v^o Dragen, col. 383. Ons Hem onderdraghen heeft echter de bijgedachte van Zich buigen, fr. Céder à la volonté de quelqu'un: Buigen of bersten!

(5) Manen van den rechte. Ze ons Gloss. u.s., blzz. 416 en 891, en onze Keure van Hazebroek, V^de deel, blzz. 142 en 345-346.

(6) Doen tvonnesse vulcommen = Doen uitvoeren, Doen ten uitvoer brengen; Fr. Faire exécuter (mettre à effet, mener à accomplissement).

[p. 1024]

Aldus luidt het heele stuk:

Staatsarchief te Brugge, Fonds van het Proostsche van ‘Sint-Donaes’, n^r 828, Ferieboek van 1467 tot 1473, fol. xcix v^o: ‘Actum xiiij in September a^o lxxj (1471), coram Bambeke, Wulfsberghe, Muelne. Ende was den eersten dinghedach naer den Ougst.

Oostproossche, per Gheleyn de Saintgenoys.

Jacop uten Poele, omme te laten ghebrukene den zelven Gheleyne een asyment staende binnden (sic) huuse Ten Zwaerdekene, zo hij dat jeghens den zelven Jacop uten Poele ghehuert hadde, etc.

De voors. Jacop ne kende hem an thuus ende specialic ant aysment gheen huere.

De voorn. Ghelein presenteirde redenaers te vullen te informeren, dat hy thuus ende aysment jeghens den zelven Jacop ghehuert hadde also langhe als svoors. Jacops uten Poele huere gheduerde.

Ende mids dat hem Jacob dat ontkende, Ghelein was ghewijst te zijnder instancie, ende naer dat redenaers danof hoorden uter mond van Gillis Wapoel ende den voors. Jacop uten Poele, den zelven Ghelein was ghekent zijn vermet ende ghewijst te ghebrukene naer den inhoudene van zijnen heessche.’

Daarop volgt:

Ferieboek u.s., fol. cv v^o: ‘Informacie ghehoord den xxv^sten dach van October a^o lxxj (1471), present Clais Marteel ende Jan van Boneem f. Anthonis, als redenaers, omme te wetene of Jacop uten Poele ghedaen heift jeghens tvonnesse van redenaers, also hem Gheleyn de Saintgenoys vermeten heift etc.

Jacob Fane, wonende ten Proosschen, oud lvij jaer. partije niet bestaende zeide bij eede, dat hij hoorde dat Ghelein de Saintgenoys zeide tot Jacop uten Poele: ‘Jacop onderhoudet tvonnesse vanden heeren de redenaers’. Ende doen andwordde Jacop uten Poele: ‘Ic en houder niet of ende rumet thuus, of wy zullen noch tzollen deen over dandere’. Ende anders ne weet hy niet der of.

Gillis Wapoel, poorter te Brugghe, oud xlvj jaer, zeide bij eede, dat hij vander questye niet en weet.

Jan van Lonnen, oud 1 jaer, partije niet bestaende, zeide bij eede, naer zijnen besten onthoude, dat Jacop uten Poele zeide toot Ghelein de Saintgenoys onder andere worden: ‘Ic en houde vanden vonnesse niet ende van uwen woorden ende brabbelinge: ic en hebber niet mede te doene. Ic zal noch hu lijf hebben of ghij tmijne’. Ende anders ne weet hij niet der of.

Jacob Waghon, oud lvj jaer, zeide bij eede, dat hij hoorde Jacop uten Poele, lijdende voor zijn duere, zeide toot Ghelein de Saintgenoys: ‘Ghelein ghij zult hu onder draghen, of ic zal hu lijf hebben of ghij tmijne’, maer waer over het toequam ne weet hij niet.

[p. 1025]

Bemoedt⁽¹⁾ dat was ter cause vanden asymente, dat hem ghewijst was te ghebrukene bij redenaers, want anders ne hoorde noyt dat eenighe questye was tusschen hemlieden.

Pieter van Diepen a. e⁽²⁾, oud xxxix jaer, zeide bij eede, dat naer dat tvonnesse ghewijst was bij redenaers tusschen Jacob uten Poele ende Ghelein de Saintgenoys, hij Ghelein quam an hem deposant ende zeide: ‘Pieter, gaet met mij. Ic wil Jacop uten Poele wat zegghen’. Doen ghijnghen zij tsamen ende hoorde dat Ghelein de Saintgenoys zeide toot Jacop uten Poele: ‘Jacop, wilt ghij tvonnesse van redenaers vulcommen?’ Doen antworde Jacop uten Poele: ‘Ic en wil met hu niet te doene hebben. Rumet thuus, ic schelde hu quite. Ic en houder niet of van al datter ghedaen es’. Daer naer hoordi Jacob uten Poele zegghen: ‘Ic zal noch hu lijf hebben of ghij tmijne’.

De bailliu maende redenaers vanden rechte, ende naer zekere veursten ende uutstellen was ghewijst, dat de bailliu met twee redenaers zoude trecken ter plaetsen ende doen tvonnesse van redenaers vulcommen. Item aengaende den injurieuse worden, datmen Jacop zal stellen te wetten ter tacxacie van redenaers.

Actum vij in December a^o lxxj (1471). Horneweder, Messem, Theimseke, Muelne, J. Boneem.’

Daarbij zou het evenwel niet blijven: de ruzie was trouwens volop aan gang; en zie, thans komen ook de vrouwen in 't spel. Nu gaan de poppen aan 't dansen. Inderdaad, ‘Jhane Andries’, de jonge dienstbode van de weduwe van ‘Staessin’ van den Wijngaerde, zuster van ‘Gheleyn de Saintgenoys’, was op zekeren dag zoo stout geweest, tegen de vrouw van Jacob uten Poele grove lasterwoorden uit te spreken.

Vandaar een nieuw proces.

Wij stellen ons voor, den gang van dit geding in oogenschouw te nemen, naar het Ferieboek, dat wij boven hebben aangehaald. Wij zullen er overigens gelegenheid bij vinden, om kennis te maken met menige zonderlinge woorden en uitdrukkingen, welke in de processtukken voorkomen.

_**_*

‘Jacop uten Poele’ klaagt ‘Jhane Andries’ aan.

De zaak wordt, eerst den 21 December 1471, opgeroepen voor de ‘redenaers’ Horneweder, Luts en Marteel.

(1) Bemoeden = Vermoeden, Fr. Penser, Conjecturer. Zie Verdam, h.v.

(2) Die naam is gedeeltelijk onleesbaar.

[p. 1026]

‘Jhane Andries’, - aldus verklaart ‘Jacop uten Poele’, - heeft mijne vrouw erg beleedigd: ‘Waer es dese quade hoe of scijte’, heeft zij haar inderdaad nageroepen. Hij vraagt, dat ‘Jhane’ deze woorden ‘upwaert bringhe’ of goed doe, zoo niet dat zij veroordeeld worde tot zulke ‘reparacie’ of eerherstelling als het ‘redenaers’ goeddunken zal.

‘Jhane Andries’ loochent evenwel en verzoekt om een afschrift van de klacht tegen haar ingediend, ten einde daarop, op den eersten ‘dinghedach’ of gerechtsdag na Kerstdag, te kunnen antwoorden. Die vraag wordt haar door ‘redenaers’ toegestaan:

Ferieboek u.s., fol. cxij: ‘Actum xxj in December a^o lxxj (1471), coram Horneweder, Luts, Marteel.

Oostproossche, per Jacop uten Poele.

Jhane Andries, ter cause van dat zoe gheroupen zoude hebben up⁽¹⁾ svoors. Jacop uten Poele wijf, zonder cause of redene: ‘Waer es dese quade hoe⁽²⁾ of scijte⁽³⁾’, omme die woorden upwaert te bringhene⁽⁴⁾, of danof reparacie te doene ter ordinance van redenaers.

De voors. Jhane ontkende de worden ende hiesch den heesch over te hebbene in ghescriften, omme daerup te andworden ten eersten dinghedaghe naer midwintere.

tWelke huer also gheconsenterd was.’

(1) Roepen up (op) iemand = Achter iemand roepen. Zie Verdam, v^o Roepen, col. 1528.

(2) Hoe. Aldus in het register, zonder verkortingsteeken, voor Hoere. Er staat overigens ‘hoere’ op fol. cxviij: ‘Ja, zecht ghij dat ic... een quade hoere bem’.

(3) Scijte, ook Schijte. Bij Kiliaan, Schijte: Mulier spurca (vuile, onreine vrouw). Zie bij Verdam, v^o Schite, col. 588.
Het luidt ‘hoe (= hoere) of Scijte’, op fol. cxij. - ‘Scijtte’, op fol. cxiij. - ‘Schijte’, op fol. cxiiij. - De beteekenis ‘Hoere’ kan opgemaakt worden uit: ‘Wiens schijte hebbic gheweest?’, op fol. cxv.

(4) Upwaert bringhen: Omme die woorden upwaert te bringhene = Goeddoen.
Op fol. cxiij luidt het echter: ‘De zelve woorden approberen (= Fr. prouver) ende goed doen’. Vgl. met Inwaer doen, Inwaers en Inwaerts doen, enz. = Doen blijken, Bewijzen, uit onze Keure van Hazebroek, IV, blzz. 125-126 en V, blz. 324, col. 2.

[p. 1027]

In zitting van 18 Januari 1472 (1471 o.s.), nemen ‘Muelne, Wulfsberghe, Bambeque’ en ‘Steyl’, ‘redenaers’ ten Proostsche, kennis van de door Jacob uten Poele ingebrachte klacht:

Hij mag er zich op beroemen, zegt hij zelf, ‘een goed, eerbaer ende notabel man’ te zijn, is ‘ooc daer voren wel bekent binder stede van Brugge’, en had ten huwe genomen ‘eene goede, notable joncfre van goeder famen ende name’. Anders weet hij niet van zijne vrouw, dan dat zij steeds ‘een wijf van heeren’, een eerlijke vrouw, is geweest: te allen tijde heeft zij zich ‘zoetelicke ende tamelicke met hueren man in huwelicke ghedreghen’, doet het nog, en dit overigens sedert zoo langen tijd, dat zij hem tien kinderen heeft geschonken.

Niet lang geleden heeft zich echter ‘Jhane Andries’, die bij de ‘weduwe vanden Wijnghaerde’ woont, veroorloofd in het beluik van zijne woning te komen en tot twee-, ja driemaal toe op zijne vrouw te roepen: ‘Waer es deze quade gheluwe leelicke scijtte’.

Wat meer is, de genoemde weduwe, om deze scheldwoorden nog kracht bij te zetten, is komen liggen aan een venster van het huis van ‘Ghelein de Saintgenoys’, haren broeder, en heeft ‘Jacops wijf ghevlouct, gherampt ende vele injurien thuerwaert ghesproken’.

Dat bovengenoemd ‘Jhanekin’, bedoelde woorden alleen bij ingeving van gemelde weduwe heeft uitgebracht, valt niet te betwijfelen.

In elk geval, kan hij, Jacob, niet nalaten zijne vrouw te verdenken: zou het meisje soms iets ‘an huer ghezien hebben, dan van eenre vrauwen van eeren?’

Ook heeft hij de gezegde ‘Jhane’ doen aanhouden. Kan deze de door haar uitgesproken woorden ‘approberen ende goed doen’, dan vraagt hij, dat het hem vergund worde zijne vrouw als ‘een quade scijte’ te doen straffen, hetzij door hen ‘redenaers’ of ‘anders daert’ hem, Jacob, ‘ghelieven zal’. Zoo niet, dat ‘Jhanekin’, bij vonnis van ‘redenaers’, gedwongen worde te verklaren onder wiens ingeven zij ‘de woorden gheroupen ende ghesproken heeft’, of dat zij gestraft worde ‘naer der equaliteit vanden sticke’, en dat ‘in exemple ende speghele, dat hem allen andren wachten zullen van gelijcken te doene’.

[p. 1028]

Jacop uten Poele wil overigens alles bewijzen ‘daert prouve toe dient’, en vraagt ten slotte dat ‘Jhane’ in hechtenis behouden worde totdat uitspraak zij gedaan.

De baljuw van den Proost sluit zich bij den klager aan en ‘begheerdens wet’, vraagt dat recht gedaan worde.

Aan haren kant verzoekt ‘Jhane’ afschrift van de klacht: zij zal ‘ten eersten wettelicken dinghedaghe’ daarop antwoorden.

Haar verzoek wordt ingewilligd en ‘Ghelein de Saintgenoys’ verschijnt ter vierschare, om te verklaren dat hij voor de aangeklaagde instaat, belovende deze ‘alle dinghedaghen te wetten te bringhene of te betalene tghewijsde’.

De tekst volgt:

Ferieboek u.s., fol. cxij v^o tot cxiij v^o: ‘Actum xviij in Lauwe a^o lxxj (1471 o.s.). coram Muelne, Wulfsberghe, Bambeque, Steyl.

Voor Ulieden wijse ende voorziene heeren mijne heeren die redenaers zijt mijns heeren sProosts van Sinte Donaes in Brugghe.

Zo gheift over in rechten verclaerse van heessche ende omme Ulieder heeren vonnesse te vulcommene Jacop uten Poele, dat al claer ende waer es, dat hij es een goed, eerbaer ende notabel man ende ooc daer voren wel bekent binder stede van Brugghe; ende ooc dat hij heift ghetrauwet eene goede, notable joncfre van goeder famen ende name, ende niet anders wetende dan zoe al huer daghen ghezijn heift een wijf van heeren, huer zelven huer (sic) oyt⁽¹⁾ zoetelicke ende tamelicke⁽²⁾ met hueren man in huwelicke ghedreghen heift ende noch doet, ende zo langhe dat zoe den zelven Jacop hueren man ghedreghen heift x kindren⁽³⁾.

Nietjeghestaende het heift ghelieft onlancx leden eene Jhane Andries, wonende metter⁽⁴⁾ weduwe vanden Wijnghaerde, te com-

(1) Oyt = Altijd, Steeds. Zie Verdam, v^o Ooit 1^o. Een belangwekkend voorbeeld van den vorm Oynt: Staatsarchief te Brugge, Fonds der Ambachten van Brugge, charters, oud n^r 3386, voorloopig blauw n^r 8944: ‘Welcke voornoemde kuere oynt tzijdert inviolabelic gheobserveert ende onderhouden es gheweist...’ (2 Oct. 1538.)

(2) Tamelicke = Naar ‘betaemte’ (zie bij Verdam en De Bo), Zooals het betaamt.

(3) Dragen: Kinderen dragen = abs. Voortbrengen: ‘Dat si... hueren man gedreghen heift x kindren’ = Dat zij haar man 10 kinderen heeft voortgebracht, geschonken.

(4) Wonen met = Wonen bij, Dienen bij (als knecht, als meid).

[p. 1029]

mene binden belokene⁽¹⁾ vanden voors. Jacop, daer hij woendt, ende aldaer ute gheroupen injureghelike ende openbaerlicke, hoghe ende overluud, up svoors Jacops wijf: ‘Waer es dese quade gheluwe leelicke scijtte’, ten tween of ten drien waerfsten, ende dat in confusie ende scande der voors. joncfre te doene.

Ende dat meer ende aergher es, zo es commen, in confortante⁽²⁾ vander voors. Jhane, de voors. weduwe ende heift ghecommen ligghen te Ghelein de Saintgenoys, huers broeders, teenre veinster⁽³⁾, ende heift aldaer der voors. Jacops wijf ghevlouct⁽⁴⁾, gherampt⁽⁵⁾ ende vele injurien thuerwaert ghesproken.

(1) Belokene = Beluik. Zie ons Gloss. u.s., v^o Belokene, en Verdam, v^o Beloken. Beluik is eigenlijk het Fr. Enclos. (Zie De Bo.) Het schijnt evenwel dat het w. hier op Huis wijst, nl. op een huis samengesteld uit verschillende woningen, welke in een beslotene ruimte staan. (Zie onze Keure van Hazebroek, V, 287, v^o Beloken hof.) Trouwens, op fol. cxiiij v^o staat er: ‘Dat Jacop uten Poele ...ende ooc Gheleyn van Saintgenoys wonen tsamen in een huus...’. In elk geval, zal, met het oog op onzen tekst, door Belokene wèl bedoeld zijn het deel van het huis door Jacob uten Poele eigenlijk bewoond.

(2) Confortante komt van het OFr. Confortance: Soutien. (La Curne de Sainte Palaye, Dict., h.v.) In confortante van... beteekent In versterking van..., In bekrachtiging van... (Om kracht bij te zetten), Fr. En confirmation de... en niet En conformité de... zooals een geleerde schrijver meende.
L. Gilliodts-van Severen, Cout. du Franc, I, 15: ‘In confortante van welcken voorseyden previlegie van vrydomme van arreste, zoo es by letteren van...’ (Oorkonde van 4 Maart 1570.)
Staatsarchief te Brugge, Fonds van het Vrije van Brugge, charters, oud n^r 1533, voorloopig blauw n^r 3343: ‘So hebbic ghebeden J., dat hi metgaders mi dese lettren beseghelen wille met zijnen zeghele in confortante van den mijnen...’ (Akte van 22 Jan. 1451 [1452 n.s.], gestoken door een andere van 12 Juli 1451.)

(3) Liggen teenre veinster te... = Aan, Door een venster liggen bij... Beneden luidt het: Liggen up de veinstre te...: ‘De voors. weduwe aldoe lach up de veinstre te...’. (Fol. cxiiij.)

(4) Vloucken = Vloeken. Iemand vloucken is zooveel als Vloekwoorden toebrengen, Vervloeken, Verwenschen. OFr. Jurer. Zie onze Keure van Hazebroek, IV, 467. Andere voorbeelden van Vloucken, met de beteekenis u.s., in genoemd werk, IV, 167, col. 2, nota, en V, 414, col. 1, v^o Vloucken: Ziiters vloucken.

(5) Rampen: Iemand rampen = Ongeluk wenschen, Ramp toewenschen, Verwenschen. Cfr. Verdam, v^o Rampen. Het hier voorkomende voorbeeld is bijzonder belangwekkend. Bij Verdam wordt er geen van dien aard aangetroffen.

[p. 1030]

tWelke es wel te bemoedene dat tvoors. Jhanekin de worden niet ghesproken zoude hebben, het ne hadde ghezijn bi advertissemente ende toe doene vander voors. weduwe.

Int welke de voors. Jacop grote suspicie neimt up zijn wijf ende anders niet en meent dan ute den woorden die tvoors. Jhanekin ghesproken heift, zoe ne mochte wat an huer ghezien hebben, dan van eenre vrauwen van eeren.

Biden welken de voors. Jacop de voors. Jhane heift ghedaen vanghen, ende dat omme dieswille dat zoe de zelve woorden approberen⁽¹⁾ zouden (sic) ende goed doen; dat de voors. Jacop, biden zelven woorden ende approbacie ghedaen, zijn voors. wijf zoude moghen doen punieren ghelijcke datmen een quade scijte es te punierene, waert bij Ulieden, mijne voors. heeren, oft anders daert den voors. Jacop ghelieven zal;

oft emmer tvoors. Jhanekin zo gheconstraingiert ende bedwonghen thebbene, bi Ulieder heeren vonnesse, dat zoe te kennen gheve wie haer de voors. worden heift ghedaen zegghen ofte waer omme ende uuitt wat causen zoe de woorden gheroupen ende ghesproken heift.

Ende, in also verre als de voors. Jhane niet zegghen en can, dat zoet ghedaen heift uten woorden⁽²⁾ van eenighen, ende niet duechdelicke gheprouven en can de woorden die zoe ghesproken heift, dat zoe vandien ghepunierdt zal zijn in zulker manieren alsmen zulcke personen sculdich es te punierene, tzij bi banne naer der equaliteit vanden sticke, tzij .vj jaer of iij jaer, of emmer den steen te draghene ende up tscavoot te stane drie wettelicke claghedaghen, te alzulcker stede ende plaetsen als Ulieden, mijne voornoemde heeren, goed dijncken zal, oft hemmer al zulcke punicie als Ulieden recht dijncken zal, naer de equaliteit vander mesdaet, ende dat in exemple ende speghele. dat hem allen andren wachten zullen van ghelijcken te doene.

Presenterd te prouvene al tghuend daert prouve toe dient. Nemende conclusie de voors. Jacop, dat de voors. Jhane zal van nu vordan ghehouden zijn te blivene in echten van vanghenesse tote der tijd ende der stond dat sentencie vulcommen ward, overghemerct de injurie bi huer voordghestelt ter voors. joncvrauwen waerdt.

Ende inden zelven heesch ende vermeten, zo vermeit hem de bailliu vanden Proosschen, inden name van mijnen heere den

(1) Approberen = Fr. Prouver. Bij La Curne de Sainte Palaye, Dict.: Approuver = Prouver.

(2) Woord: Iets doen ‘uten woorden’ van iemand = Bij opstokerij van..., Onder ingeving van..., of ‘Ten ingevene van...’. (Reg. cit., fol. cxiiij.)

[p. 1031]

Prooscht (sic), omme daer of te hebbene dat hij sculdich es te hebbene, metten rechte, ende begheerdens wet etc.

De voors. Jhane begheerde copie vanden heessche, omme daer up te andwordene ten eersten wettelicken dinghedaghe.

Ende twas huer also gheconsenterd.

Die (sic) stelde zoe borchtucht met Ghelein de Saintgenoys, de welcke hem verbant de voors. Jhane alle dinghedaghen te wetten te bringhene of te betalene tghewijsde.’

Op de klacht van ‘Jacop uten Poele’ antwoordde ‘Jhane Andries’, de verweerster, in dezer voege:

Die klacht is ongegrond. Al wat gebeurd is, spruit uit moeilijkheden welke voor dezen zijn ontstaan tusschen ‘Jacop uten Poele’ en zijne vrouw, aan den eenen kant, en ‘Gheleyn van Saintgenoys’, aan den anderen, betreffende zeker huis, ‘'t Zwaerdekin’, dat zij te zamen bewonen: ‘Jacop uten Poele’ en zijne vrouw zijn dan ook ‘Gheleyne’ en dezes zuster, de ‘weduwe vanden Wijnghaerde’, weinig gunstig gestemd.

Wat haar, ‘Jhane’, betreft, zij is ‘joncwijf ende dienstbode’ van de genoemde weduwe en derhalve moet zij doen wat deze haar gebiedt.

Welnu, zekeren dag dat de weduwe van den Wijnghaerde een harer dochtertjes gezonden had naar het huis van haren broeder ‘Gheleyn’, om dit gedurende zijne afwezigheid te bewaken, was zij, verweerster, op last van hare meesteres, met eten voor het kind naar gezegd huis gegaan. Zij had echter, toen zij aldaar aankwam, het ‘meyskin’ gevonden ‘harde zeere zitten weenende ende grotelicx vervaert, dat nouwelicx... ghespreken en conste, omme te zegghene zijn ghebrec’. Zij had alles gedaan wat mogelijk was om het te paaien, doch vruchteloos. Eindelijk, was het onnoozele kind, ‘een jonc innocentkin van .viij. of van ix jaeren’, ter sprake gekomen: ‘Jonfre van de Poele’ was daar geweest; zij had het dochtertje zeer bitter aangesproken en had bedreigd het eens duchtig met een groote roede af te ranselen.

Alsof ‘jonfre uten Poele’ had staan luisteren, op eens kwam zij toegeschoten en riep zij tot ‘Jhane Andries’: ‘Wiens schijte hebbic gheweist?’ Ter vrede wille, ‘boene spays’, had zich de verweerster zeer beleefd verontschuldigd, zeggende dat zij meende haer ‘in gheender wijs te naer ghesproken te hebben’. 't Kon nochtans niet baten. Vrouw uten Poele was

[p. 1032]

niet te bedaren en zocht zienlijk een voorwendsel om haar, verweerster, later te kunnen benadeelen en in verlegenheid te brengen.

‘Jhane Andries’ vraagt ten slotte dat recht gedaan worde. Moest echter den eischer zijn eisch worden ontzegd, zooals het wel gebeuren zal, ‘of godwille ende recht’, dan behoudt zij zich het recht voor, om hem verder te vervolgen.

Eindelijk vraagt de verweerster, mits borgtocht, van inhechtenishouding te zijn ontslagen.

En ‘mids desen partijen begheerdens wet ende stelden de zake in rechte’.

Ziehier den oorspronkelijken tekst:

Ferieboek u.s., fol. cxiiij tot cxv v^o: ‘Actum xxv in Lauwe a^o lxxj, coram Muelne, H^x (Heinricx)⁽¹⁾, J. Boneem f. Anthonis.

An Ulieden harde Eerwaerde, wijse ende voorzieneghe heeren mijn heeren Redenaers mijns heerens Proosts van Sinte Donaes in Brugghe.

Omme te verandwordene⁽²⁾ upden heesch ghemaect ende overghegheven voor Ulieden mijne voors. heeren bi Jacoppe uten Poele jeghens ende in prejudicie van Jehanne Andries, joncwijf ende dienstbode wesende vander weduwe vanden Wijnghaerde, int tghuendt dat de voors. Jehanne zoude hebben gheroupen up svoors. Jacops wijf te diverschen stonden: ‘Waer es die leelicke gheluwe schijte’, ende ooc de voors. weduwe vanden Wijnghaerde aldoe lach up de

(1) In het register, ‘H^x’ zonder meer. Doch = Heinricx. Zie genoemd register, fol. cx v^o, alwaar de familienaam voluit geschreven is.

(2) Verandworden = Antwoorden. Een ander voorbeeld:
Archief der Onze Lieve Vrouwkerk te Brugge, voorloopig n^r 338, charter van 3 Mei 1429: ‘Dat men B. ende K. ghevrach doen zoude hoe ende in wat manieren dat zij te buten wilden gaen van... (een eigendom door hen verkocht), zo bi node, zo bi hoire; ende aldaer sowas hemlieden ghevrach ghedaen van mi bailliu voorseid, ende zii verandwoorden: bi node, omme beters wille ende omme aerghers te scuwene...’
Ook met de beteekenis van Antwoorden, Verklaren:
L. Gilliodts-van Severen, Cout. du Franc, I, 544: ‘Van welcken drie rollen stappans eenen gheleyt zal zyn ende blyfven inden handen vander wet, dander in handen vande deellieden, ende den derden inden handen vande aeldinghers vanden voorseyden goede, omme byden voorseyden aeldinghers die te visiterene ende te verantwoordene of zy ghepaeyt zyn in tvoorseyde overgheven, of en zyn...’ (1461.)

[p. 1033]

veinstre⁽¹⁾ te Gheleyns van Saintgenoys, haers broeders, ende vloucte ooc de voors. Jacops wijf ende gaf huer injurieuse woorden, bijden welken de voors. Jacop hem bemoedt ghenouch, dat de woorden biden voors. Jhehannekin ghesproken zijn ghenouch ten inghevene vander voors. weduwe.

Nietmin heift ghedaen vanghen tvoors. Jhehannekin, omme dat zoe die woorden bij huer ghesproken zoude upwaert bringhen ofte zegghen bij wat instancien dat zoe die ghesproken hadde, ofte emmer dat zoe ghecorrigiert ende ghepuniert worde tzij bi titele van banne, ofte den steen te draghene, in zulker wijs als recht ende redene bewijst, also de heesschere mainteneird met meer woorden etc.

Hier up andwordt de voors. verwereghe tghuendt dat hier naer volcht:

Alvoren zo zeicht de voors. verwereghe dat de voors. Jacop uten Poele hem becroont ende beclaest (sic)⁽²⁾ heift met onjuuster causen up de voors. verwereghe ende zal bi uwer heeren vonnesse ghewijst ende verclaerst worden ende over recht, behouden uwer heeren waerdicheit, los, ledich ende quite, al costeloos ende scadeloos, vanden voors. heessche ende van al datter an cleift.

Omme daer toe te commene, zo zeicht de voors. verwereghe ho (sic) dat warachtich es, dat Jacop uten Poele ende mijn joncfrouwe zijne ghezelnede ende ooc Gheleyn van Saintgenoys wonen tsamen in een huus, ende langhe ghedaen hebben, gheheeten tZwaerdekin, staende up tProossche, binnen der stede van Brugghe, omme tbezit vander zelver wonijnghe zekere vele questyen ende ghescillen gheresen zijn tusschen den voors. Jacop ende Gheleyne voor Ulieden, mijne voors heeren, ende andersins, in zulker wijs dat de voors. Jacop noch zijn wijf niet wel ghejonstich⁽³⁾ en zijn den voors. Gheleyne noch ooc der voors. weduwe vanden Wijnghaerde, svoors. Gheleyns zustere.

Ende aenghezien dat de voors. verwereghe joncwijf⁽⁴⁾ ende dienstbode es vander voors. weduwe, zo es zoe wel ghehouden te doene huer werc ende ooc te ghane daer zoe ze zent etc.

Zeicht voord, het heift ghelieft der voors. weduwe te zendene een huer dochterkin ten huuse van den voors. Gheleyn, hueren broedere, omme aldaer thuus te wachtene of te verwarene toot Gheleyn voors. thuus commen zoude, die doe wech was etc.

(1) Zie boven blz. 1029, noot 3.

(2) Te lezen ‘beclaecht’.

(3) Ghejonstich = Gonstich: Goedgunstig, Genegen, Welwillend. Zie bij Verdam, v^o Gonstich.

(4) Zie ons Gloss. u.s. en Verdam, v^o Joncwyf.

[p. 1034]

Zeicht voord de voorseide verwereghe, dat huere meestrigghe huer zand ten huuse vanden voors. Gheleyn, omme huer voors. dochterkin, die daer doe was also voors. es, te draghene tetene; ende de voors. verwereghe daer commende, vandt tvoors. meyskin harde zeere zitten weenende ende grotelicx vervaert, dat nouwelicx jeghens der voors. verwereghe ghespreken en conste omme te zegghene zijn ghebrec, hoe wel dat zoet hem dicwille vraechde. Ende ooc huer nieuwers of bemoedende noch gheen quaed of onduecht peinsende, maer versprac⁽¹⁾ tvoors. meyskin dat zoe also weende ende niet en zeide de waeromme⁽²⁾. Zeide voord, ten hende tvoors. meyskin zeide toot de voors. verwereghe, dat joncfre uten Poele daer ghezijn hadde ende tvoors. meyskin scoffierlicken ende zeere rudelic up gheghaen⁽³⁾ hadde, me (sic)⁽⁴⁾ zo bitende woorden, dat tvoors. meyskin danof groten gru⁽⁵⁾ ende vaer ghenomen hadde, ende zo vele te meer want zoe gheseit hadde dat zoe ghijnc omme eene grote roede ende zoude tvoors. meyskin, dat alnoch een jonc innocentkin es van .viij. of van ix jaeren, zo commen gheesselen ende slaen, dat over zijn lijf niet gheghaen⁽⁶⁾ en zoude connen. tVoors. meyskin aldus verhalende de voors. woorden tote der voors. verwereghe, het mach wel wesen dat de voors. verwereghe zeide toot den voors. meyskine: ‘zwijcht, zwicht (sic), zottinnekin, beziet of zoe hu hier niet en zoude commen smiten⁽⁷⁾, zoe zoude schijten, zoe en zoude bin langhen⁽⁸⁾ niet’. Ende dat omme tvoors. kind te

(1) Verspreken, waarschijnlijk met de beteekenis van Bekijven, Fr. Gronder, Gourmander.

(2) Waeromme: De waeromme zeggen = De reden zeggen (om welke reden). Een ander voorbeeld:
Staatsarchief te Brugge, Fonds der ambachten van Brugge, charters, oud n^r 3219, voorloopig blauw n^r 8873: ‘Dat zijlieden niet loochenen en consten de vergaderinghe, maer en was te gheender quader waeromme gheschiet, want zijlieden niet en hadden ghedaen noch gheraemt dan...’ (10 Febr. 1514.)

(3) Upgaen, Opgaen: Iemand ‘upgaen’ = Aanvallen, Hem te lijf gaan. Zie Verdam, v^o Opgaen, n^o 14. Aldaar een enkel voorbeeld, uit Lanc.

(4) Me, in den Brugschen tongval = Met.

(5) Gru = Schrik. Zie bij De Bo, v^o Gruw. Bij Schuermans, Idiot., Grui. Joos, in zijn Waasch Idiot., haalt ook het w. Gruw aan en zegt dat het heel Zuid-Nederland door gebruikt wordt.

(6) Over zijn lijf niet ghegaen connen = Op zijn beenen niet meer kunnen staan, Fr. Ne savoir remuer bras ni jambes, Ne savoir remuer ni pied ni patte (Littré).

(7) Smiten = Slaan, Zie nl. ons Gloss., u.s., v^o Smyten.

(8) Bin langhen niet = In lange niet: In langen tijd niet, spr. van 't toekomende. Zie De Bo, v^o lang. Fr. De longtemps: Je ne le verrai de longtemps.

[p. 1035]

payene, zonder eenighe aerchede te peynsene in eenigher manieren etc.

Zeicht voord, dese woorden gheschiet zijnde, also voorseid es, het gheliefde der voors, joncfre uten Poele, ghelijcke of zoe daer naer hadde ghestaen hoorken⁽¹⁾, ghecommen ghescoten ende roupen toter voors. verwereghe: ‘Wiens schijte hebbic gheweist?’ De voors. verwereghe andwordde zeere hoosschelicke boene spays⁽²⁾: ‘Ic en zegghe niet dat ghij een zijt’. Ende alwast zo dat de voors. verwereghe zeere hoosschelicke sprac, altijds hare excusacie doende, dat zoe der voors. joncfre in gheender wijs te naer ghesproken⁽³⁾ en hadde, dies nietjeghestaende de voors. joncfre bleef altijds persivererende in overen wille⁽⁴⁾ ende groot riguer als de ghuene die bi zulken weghe upde voors. verwereghe wesen⁽⁵⁾ wilde, omme de voors. verwereghe in toecommenden tijden onder tdecxel vandien te molesterene ende te travillierne⁽⁶⁾, zoe of huer man, also zij nu jeghewordich doen etc.

Zeicht voord de voors. verwereghe, dat nemmermeer bevonden zijn en zal, bi lieden van warachtichede⁽⁷⁾, dat de voors. verwereghe eenighe woorden ghesproken heift der voors. joncfre aengaende, breedere dan zoe in dese huere andwoordde ghekent heift, de welcke gheene woordden en zijn daer an dat de voors. verwereghe eenighe punicie verbuert hebben mach in eenigher manieren.

Vermet in rechte. Ende up aldien dat de voors. heesschere onderblijft van zijnen voordstelle⁽⁸⁾, als hij zal of godwille ende recht,

(1) Hoorken: Horken, Hurken = Luisteren. Zie De Bo en Verdam.

(2) Boene spays = wellicht Fr. Pour avoir la paix: Pro bono pacis, Pacis gratia? Bij Verdam staat er een woord Boen dat deze lexicograaf door het Fr. Bon meent te mogen uitleggen.

(3) Te naer spreken: Iemand te naer spreken = Beleedigen, Lasteren, Kwetsen. Zie De Bo, v^o Spreken: Te na spreken.

(4) Zie ons Gloss. u.s., v^o Overenwil.

(5) Wesen up iemand = De overhand op iemand hebben, Fr. Avoir le dessus (l'avantage, la supériorité, dans une lutte, une dispute).

(6) Andere vorm van Travelgieren, uit het Fr. Travailler, met de beteekenis van Lastig vallen, Overlast aandoen. Zie ons Gloss., u.s., v^o Travelgieren.

(7) Lieden van warachtichede = ‘Lieden weerdich zynde van trauwe ende ghelove’, of ‘Ghelovelike lieden’, ook nog Personen ‘warachtig van trouwen’, ‘Wetwaerdeghe personen’, enz. Zie onze Keure van Hazebroek, IV^de deel, blz. 476, col. 1 en 2.

(8) Onderblijven, nl. ‘van zijnen voordstelle’ = In zijn bewijs tekort schieten, Zijn proces verliezen, In het ongelijk gesteld worden. (Verdam, v^o Onderbliven.)

[p. 1036]

de voors. verwereghe protesteird al dan onverlet te stane omme up hem recht te hebbene etc.

Zeicht voord dat zoe sculdich es tonstane met zekere, zonder ghevanghen te ghane, tote den hende vander sentencie diffinitive.

Vermet in rechte, nempt conclusie quite als boven, loochent tvoordstel⁽¹⁾ breedere dan tbegrijp van desen.

Ende, mids desen, partijen begheerdens wet ende stelden de zake in rechte.’

Den 21 Februari 1472 (1471 o.s.), gingen de ‘redenaers’ Horneweder en Wulfsberghe tot eene ‘informacie’ over.

De getuigenissen zijn in het geheel niet gunstig voor ‘Jhanekin Andries’. Het meisje had nog al een kwade tong, naar het schijnt. Zekeren dag, naar de getuigenis van de weduwe van Jan Maertins, oud 50 jaar, had zij namelijk ‘joncvrauwe uten Poele’ toegeroepen: ‘Ghij hebt eenen quaden bec, al haet ghij een pond sukers sdaechs’.

Erger nog. Jan van den Stalle, oud 32 jaar, komt getuigen dat ‘Jhanekin Andries’, vrouw ‘uten Poele’ voor ‘quade luerpe’ en voor ‘quade hoere’ had uitgemaakt: ‘Ghij en doocht niet vele’ had zij haar toegesnauwd. Nogmaals was de weduwe van den Wijnghaerde bijgesprongen: deze was ook al aan 't uitschelden gegaan en had ‘Jonfre uten Poele’ onder anderen verweten dat zij toch maar een bleekersdochter was en dat zij al niet veel deugde.

Zes getuigen werden onderhoord. Daarmede verklaarde ‘Jacop uten Poele’ voldaan te zijn ‘ende hem ghenouchdes wet’, en het was hem wel dat tot de uitspraak zou worden overgegaan.

Edoch ‘Jhane Andries’ was niet tevreden. Zij eischte mededeeling van ‘namen ende toenamen⁽²⁾’ der getuigen, om

(1) Voordstel = Voorstel, met de beteekenis van Voorstelling (van eene zaak), Uiteenzetting, nl. de uiteenzetting van eene aanklacht in rechten.

(2) Toenaam = Familienaam. Een eigenaardig voorbeeld:
Staatsarchief te Brugge, Fonds stad Brugge, charters, oud n^r 3727, voorloopig blauw n^r 3880: ‘Dat quamen voor ons Heindrick van Lit..., Colaert Tytgat ende Margriete van Lit, zyn wyf, ende Ghisbrecht Claeissins ende Tannekin van Lit, zyn wyf, als hoirs van... Cathelyne Michiels, weduwe van Jacob van Liet (sic)... ende moeder vanden persoonen vander toenaeme van Lit...’ (Akte van 27 Oct. 1581.)

[p. 1037]

die te kunnen ‘reprootchierne’ of wederleggen. ‘Ende huer was dat gheconsenteert te doene binnen xiiij daghen eerstcommende’.

Men leze den tekst:

Ferieboek u.s., fol. cxvij v^o tot cxviij v^o: ‘Informacie ghehoort ten verzoucke van Jacop uten Poele, omme de injureuse woorden die Jhane Andries ghesproken heift svoors. Jacops wive waerd. Der up ghehoord dese naervolghende personen xxj in Spoorcle anno lxxj, present Horneweder ende Wulfsberghe.

Tanne, Joos Andries wijf, oud xxix jaer, partije niet bestaende, wonende jeghens over tZwaerdekin, zede bi eede dat ten tijden dat Jhane Andries, commende van buten int huus daer Ghelein de Saintgenoys woondt, zoe vant een cleen meyskin, zeere zitten weenende, ende zoe vraechde haer wat⁽¹⁾ zoe te weenen hadde, ende tmeyskin verandwoorde der voors. Jhane, dat haer de joncfrauwe uten Poele hadde ghedreecht te smitene; daer up de voors. Jhane zeide, also de voors. deposante hoorde: ‘Zoe zal eenen strond smiten, zoe zal schijten, zwijcht, zwijcht’; en anders ne weet zoe niet.

Jaquemijne, Jan Maertins weduwe, wonende up tOostproossche, oud ontrent 1 jaer, dicit per eede dat ten tijden als de joncfrauwe uten Poele ende Ghelein van Saintgenoys joncwijf scholden, zoe, die voor de duere leedt, hoord dat zij beede den anderen qualic toe sproken ende vloucten elc andren. Ende Gheleyn de Saintgenoys joncwijf zeide toote der joncvrauwe uten Poele: ‘Ghij hebt eenen quaden bec⁽²⁾, al haet ghij een pond sukers sdaechs’, ende anders ne weet zoe niet.

Jan vanden Stalle, wonende ten Proosschen, oud ontrent xxxij jaer, partije niet bestaande, zeide bij eede dat hij hoorde dat Jacops uten Poele wijf vraechde toot Gheleyns joncwive: ‘Ja, zecht ghij dat ic een quade luerpe⁽³⁾ ende eene quade hoere bem?’ Daer up dat Gheleyns joncwijf antwordde: ‘Ja ghij, ghij en doocht niet vele’. Ende ter stond daer naer zach Gheleyns zustre staen teenre veinstre

(1) Wat, met de beteekenis Waarom: ‘Wat zoe te weenen hadde’ = Waarom zij daar aan 't weenen was. Fr. Qu'est ce que. Zie Littré, v^o Que 10^o.

(2) Bec = Bek, met de beteekenis Mond, Fr. Bouche: Met het oog op de bepaling ‘al haet ghij een pond sukers sdaechs’ = al zoudt gij een pond suiker daags eten, mag wellicht gezegd worden, dat door ‘Eenen quaden bec hebben’ bedoeld wordt: Een stinkenden adem hebben, Fr. Avoir l'haleine forte (qui sent mauvais).

(3) Luerpe, bij De Bo: Lurpe (Booswicht, Schelm, Schurk, Deugniet). Bij Schuermans, Alg. Vl. Idiot., Lurpe, Lurre en Luspe. Hier op eene vrouw toegepast.

[p. 1038]

ende hoorde dat die zeide toot der voors. joncvrauwe: ‘Zijt ghij daer, quade leelicke gheluwe luerpe! Spreict nu, wat wilt ghij westen⁽¹⁾? Wat zijt ghij anders dan eens bleeckers dochtre! Ghij en doocht niet vele!’ Ende hadden vele quade woordden, maer waer omme het toe quam en weet hij niet.

Lodewijc Labaen, cleerscrivers cnape, oud ontrent xx jaer, partijen niet bestaende, dicit per eede dat ten tijden dat Jhane Andries quam van buten inne ende dat de joncfre uten Poele Gheleyns meyskin ghescolden hadde, de voors. joncvrauwe ende Jhane worden woorden hebbende, ter cause van Gheleyns meyskine ende Jacops kindren. Ende hij deposant hoorde dat Gheleyns zuster joncwijf doe zeide toot der voors. joncfrauwe: ‘Ghij zijt eene leelicke gheluwe schijte, ghij en doocht niet vele’. Hoorde voord dat Gheleyns zustre wesende teenre veinstre, zeide toot der voors. joncfre, dat zoe niet vele en dochte, ghelijc Jan vanden Stalle gheseit heift.

Adriaen vander Leye, wonende met Cornelis van Smallevoorde, oud ontrent xix jaer, partije niet bestaende, zeide bij eede dat de joncvrauwe uten Poele ende Gheleyns joncwijf vele quader woorden hadden, maer hij deposant ne wasser niet zo na dat hijt wel verstond, emmer hoorde dat de joncvrauwe zeide, zoe zoudt goed doen, maer wat was en weet hij niet.

Philips de Wielmakere, wonende aldaer, oud ontrent xvj jaer, partije niet bestaende, dicit per eede, dat hij hoorde dat de joncvrauwe zeide toot den joncwive: ‘Ja, zecht ghij dat ic een quade schijte bem⁽²⁾!’ Daer up hij hoorde dat joncwijf zeide: ‘Ghij liechter an⁽³⁾’, ende liep also in huus. Ende Gheleyns zustre ende

(1) Sic in het Register. Te lezen: wesen.

(2) Bem voor Ben. Zie De Bo, Westvl. Idiot., en Schuermans, Alg. Vl. Idiot., h.v. Een voorbeeld uit eene akte van 18 Juni 1455: Staatsarchief te Brugge, charters, oud n^r 7338, voorloopig blauw n^r 2915: ‘Dan bem ic sculdich te hebbene...’. Ook in een gedicht uit de 15^de eeuw, bij C.P. Serrure, Vaderl. Museum, V, 322:

O Heere God, almachtig vader!
Want Du mijn salichede sijt algader
Ende best mijn troost ende mijn verlosser,
Hoert mi, die bem die sonden grosser
Ende de groetste sondare een...

(3) Liegen an (aan): Ghij liechter an = Gij liegt er om, Fr. Vous en avez menti. Zie De Bo, Westvl. Idiot., en Joos, Waasch Idiot., v^o Liegen.
Die een den anderen heeten lieghen is Elkander van leugen beschuldigen, Fr. Se traiter mutuellement de menteur:
Staatsarchief te Brugge, Fonds der Ambachten van Brugge, voorloopig blauw n^r 8093: ‘Ende daer enighe worden ghevielen tusscen enighe van dien vanden ambochte, so dat sie die een den anderen hieten lieghen scoufierlike...’ (Akte van 1ⁿ Sept. 1419, gestoken door eene andere van 10 Mei 1374.)
Een ander voorbeeld van Lieghen an...:
Id., Fonds van Sint-Obrecht, charters, oud n^r 1851, voorloopig blauw n^r 5022: ‘Zegghende, dat de scoffiereghe woorden die hij ten joncvrauwen waerdt gheseit hadde, hij die met quader cause verziert hadde, dat hij daer an qualic ende valschelicke gheloghen hadde...’ (Akte van 17 Juli 1469.)

[p. 1039]

de joncvrauwe hadde ooc vele quader woorden. Ende Gheleyns zustre zeide toot huer, dat zoe was een quade gheluwe bette⁽¹⁾, croinge⁽²⁾, ende anders ne weet hij niet.

Ende mids desen Jacop uten Poele hilt hem ghepayt van meer oorcondscepe te beleeden ende hem ghenouchdes wet.

De voors. Jhane begheerde namen ende toenamen over te hebbene, omme die te reprootchierne⁽³⁾ also hueren goeden raed ghedraghen zoude, ende huer was dat gheconsenteert te doene binnen xiiij daghen eerstcommende.’

(1) Bette is een vorm van den voornaam Elisabeth en is tot scheldwoord overgeloopen: Een quade bette = Kwaadaardige vrouw. Bij Joos, Waasch Idiot., Spotnaam op vrouwspersonen: Leelijke bet, Oude bet, Franke bet, Zwarte bet, Bet zonder tanden. Ook bij Cornelissen en Vervliet, Idioticon Antwerpsch dialect, Bijvoegsel, blz. 1573, geboekt als spotnaam, onder den vorm Bet, met de voorbeelden: 'En vuil bet, 'En leelijke bet, 'En kwaai bet van e wijf. Men herinnere aan Kwade Bette, uit De heerlijke en vrelijke daden van Keizer Karel (Volksboeken, uitgegeven door J.F. Willems en F.A. Snellaert).

(2) Croinge is uit het Fr. Charogne ontstaan, van Lat. Caronia. Het beteekent Dood beest, Aas, Prei (Wvl. Prie), Kreng. Zie ons Gloss. u.s., v^o Croignen en Verdam, v^o Cronge. Prie wordt nog in West-Vlaanderen als scheldwoord gebruikt: Gij leelijke prie! Die vuile prie!

(3) ‘Reproches’ - aldus schrijft Mr. Thymon Boey in zijn Woordentolk - ‘is een onduitsch woord, dat berispinge, wraking beteekent; men verstaat 'er door in de Practijk, de Getuigenwraking’. In het Fr., Reprocher, als ‘terme de procédure’, beteekent met het oog op ‘Reprocher des témoins: Alléguer des raisons pour les récuser’ (Littré).
Door ons ‘Reprootchieren’ schijnt evenwel niet zoo zeer de wraking der getuigen bedoeld te zijn, maar wel de bespreking, het wederleggen van de door hen afgelegde getuigenis. Men lette op de beteekenis van Reprootche in den hieronder volgenden tekst:
Staatsarchief te Brugge, Fonds van het Proostsche, N^r 828, Ferieboek 1467-1473, fol cxvij: ‘Reprootche ghemaect ende overghegheven bi Coppin de Clerc, up de oorconden beleed voor Ulieden mijne heeren (redenaers) ten verzoucke van Lammin Adaems ende Pieter van Theimseke met hem adjonct als partije.
Ende al voren als vander deposicie ghedaen bi Baerble, svoorseids Pieter van Theimseke dochtre, zal zijn gherekent ydele, te nieten ende van gheender waerden, ende dat omme dies wille dat Pieter van Theimseke, huer vadre, hem zelven fondeird partije..., biden welken huere deposicie niet sculdich en es ontfanghen te zijne, maer es min dan suffisant.
‘Ende als vander deposicie van Agneese, Anthuenis Bueyts dochtre, ende van Franchijne Lauwerins, zeicht de voors. Coppin dat die van sghelijcx zal zijn ydele ende van onwaerden, omme dat zij zijn broodhate es ende onder tbedwanc vanden voorseiden Pietren, ergo niet onfanghelic als boven...’
Wederlegghen ende reprootchieren luidt het in het vervolg van dien tekst:
‘Ende als vander deposicie van Cornelis Malins, die wederleyt ende reprootchiert de voorseide Jacop de Clerc, omme dieswille dat hij draecht de cleedren vanden zelven Pietren ende dat hij es zijn zondaechs cnape, twelke een principael point es, dat gheen man die de cleedren draecht vanden ghonen die hem partije fondert, ghelijc Pieter doet daer hij de cleedren of draecht ende dien hij dient, niet en es sculdich noch en behoort ontfanghen te zijne in oorcondscepe...’
Ferieboek u.s., fol. cxx v^o, heet het Wederlegghen ende debateeren. De tekst volgt:
‘Reprootche ghemaect ende overghegheven bij Jhannekin Andries up de oorconden beleedt bi Jacop uten Poele.
Alvoren omme te wederlegghene ende te debaterene al zulcke oorconden als Jacop uten Poele beleedt heift...’
Op de ‘Reprootche’ volgde de ‘Salvacie’:
Ferieboek u.s., fol. cliij: ‘Omme te wederlegghene ende salvacie ghegheven te zijne up de onghefonderde reprootchen Ulieden, waerde heeren (redenaers), overghegheven bi Lievin Deken, verwerere, betreckende up de deposanten beleed biden procureur van Joncfre Jaquemine, Roegier Eeckens weduwe, ende Pieter vander Eecke f. Jac., aengaende huerlieder processe voor Ulieden hanghende, als heesschers, zo zegghen daer up de zelve heesschers, ten fine dat ghilieden, mijne heeren, die jugen zijt, die deposicien behoord naer rechte ghelove te ghevene, tnaervolgende:
Ende eerst ten pointe daer de voorseide verwerere voordstelt, dat de deposicien ghedaen bi Michiel Zeghers ende Gillisse Blaeublomme niet sculdich en zijn ghegheven te zijne, mids dat zij...,; te dien zegghen de voorseide heesschers dat de personen bi hemlieden in huerlieder proces als oorconden beleedt, personen zijn van eeren ende van trauwen...’

[p. 1040]

‘Jhanneken Andries’ wist maar weinig tegen de afgelegde getuigenissen in te brengen. Ja, eenige der onderhoorde getuigen komen haar verdacht voor, daar het knechten zijn van Jacob ‘uten Poele’ en ‘zo ghenouch gheneghen omme hem te ghelievene’. In elk geval, stelt zij, verweerster, ‘de zake inde goede ende wijse discrecie’ van de heeren ‘redenaers’.

Daarmede waren de debatten gesloten.

Het vonnis werd den 18 April 1472 uitgesproken: ‘Jhane Andries’ zal in open vierschare, op haar knieën, Jacob uten

[p. 1041]

Poele om vergiffenis vragen en de door haar uitgebrachte lasteiwoorden herroepen. Den zondag daaraanvolgende, zal zij, in de Sint-Erasmuskapel, aan Jacob uten Poele, voor het outaar van Sint-Erasmus, twee wassen kaarsen aanbieden, en tevens hem en ‘mer joncvrauwe zijnen wive’, nogmaals om vergiffenis bidden, zeggende dat wat gebeurd is ‘huer hertelick leed es’. Zij werd daarenboven veroordeeld aan den baljuw van het Proostsche, over het door haar gepleegde misdrijf, eene som van 3 pond parisis te betalen, dit alles op boete van 60 pond van gelijke munt.

Ferieboek u.s., fol. cxx v^o tot cxxj r^o: ‘Reprootche⁽¹⁾ ghemaect ende overghegheven bij Jhannekin Andries, up de oorconden beleedt bij Jacop uten Poele.

Alvoren, omme te wederlegghene ende te debaterene al zulcke oorconden als Jacop uten Poele beleedt heift jeghens ende in prejudicien van Jhannekin Andries, nu ter tijd dienstbode wesende vander weduwe van Staessin vanden Wijnghaerde.

Ende ten eersten, daer de voors. Jacop beleed heift ter oorcondscepe Tanne, twijf van Joos Andries, backere, de voors. verwereghe stelt de deposicie vander voors. Tanne te huwer heeren discrecie.

Item, daer de voors. Jacop ooc beleed heift in voordeele van hem zekeren knechten wonende binnen zijnen huuse, deen gheheeten Loonkin de Labemne, dander gheheeten Adriaen ende de darde gheheeten Lipkin, de welcke voors. drie knechten zeere jonc ende onghestapellert⁽²⁾ zijn, ende mids dat zij wonen ende verkeeren binnen zijnen huuse, zo zijn zij ghenouch gheneghen omme den voors. Jacop te ghelievene. Nietmin alle voorzienichede licht in hulieden, mijne voors. heeren. Ende de voors. verwereghe ghetroost huer daer in wel.

Item, in tghuend daer de voors. Jacop beleed heift eenen Jan vanden Stalle, ooc wonende binnen den voors. Jacops huuse, de

(1) Zie blz. 1039, noot 3.

(2) Onghestapellert is een basterdwoord dat ons schijnt met het woord Stabel in verband te moeten gebracht worden. Vgl. met Latijn Stabilire. Een Stabel man = iemand waer men op rekenen mag. (Cornelissen en Vervliet, op. cit., v^o Stabel.) Estableté = Stabilité: Laquelle exposant comme des pourvue et sans estableté de senz...’. (La Curne de Sainte-Palaye, Dict.) Jonc ende onghestapellert, uit onzen tekst, zou dus beteekenen: Jong en Onbetrouwbaar, onstandvastig, wispelturig (niet bestand tegen verleiding). Te Brugge is een Gestableerd man, iemand die begoed en van ernstig karakter is; Un homme digne.

[p. 1042]

voors. verwereghe zeicht dat hij ghenouch metten voors. Jacop partije es in dese instancie ten voordeele vanden voors. Jacop, also dat wel blijcken zoude up ende aldien dats nood ware. Nietmin aenghezien al tghuend dies voorseid es, de voors. verwereghe stelt de voors. zake inde goede ende wijse discrecie van Ulieden, mijne voors. heeren.

Ende mids desen, partijen an beede zijden sloten de questye ende steldent in rechte.

Ende naer zekere veursten⁽¹⁾ ende huutstellen, den xviij^sten in April anno lxxij de baillu maende redenaers vanden rechte.

Ende redenaers wijsden, dat Jhane Andries, in ghebannre vierschare, zoude hover huer knyen bidden⁽²⁾ verghevenesse Jacoppe uten Poele, ende zegghen, zulcke woorden als zoe ghezeit mochte hebben te mer joncvrauwe zijnen wive waerd, dat zoe die gheseit hadde met quader causen, ende dat zoe van huer niet en wiste dan van eender joncvrauwe van heeren, ende dat hij Jacob huer dat vergheven wilde. Welc zoe dede.

Voord, dat de voors. Jhane tSondaechs daer naer zal ghaen tSinte Erassimus⁽³⁾ inde cappelle, te zulker huere als den voors. Jacop ende mer joncvrauwe huer ordineren zullen, ende bringhen daer twee wassen keerssen, elc van eenen ponde, ende gheven die den voors. Jacop, omme die te stellene ten houtare van Sinte Erassimus, ende dan bidden den voors. Jacop ende mer joncvrauwe zijnen wive verghevenesse, zegghende, de woorden die zoe gheseit heift up mer joncvrauwe dat zoe die ghedaen heift ende gheseit met quader causen, ende dat huer dat hertelick leed es.

Ende voord dat zoe zal gheven den bailliu vanden Proosschen, over huer meshuus⁽⁴⁾, te mijns heeren sProosts behouf, iij lb. par. Ende al dit te vulcommene up de boete van lx lb. par.

Present Horneweder, Theimseke, Marteel, Heinricx.’

(1) Zie ons Gloss. u.s., v^o Vuerste.

(2) Hover (Over) huer knyen = Op haar knien, Fr. A genoux (les genoux en terre). Een voorbeeld met Over beede zijn knijen:
Staatsarchief te Brugge, Fonds der ambachten van Brugge, charters, oud n^r 3248, voorloopig blauw n^r 8880: ‘De messe aldaer te hoorene over beede zijn knijen, met eender barnender tortse inde handt...’ (Akte van 15 October 1517.)

(3) Erassimus, Lat. Erasmus.

(4) Meshuus = OFr. Mesus (Abus, Délit, Faute). Zie ons Gloss. u.s., v^o Mesusanche en Mesuse, alsook Verdam, v^o Misuus.