Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1909

[p. 417]

Over de benamingen onzer taal inzonderheid over ‘Nederlandsch’
door Willem de Vreese

Om onze taal van elke andere, en om de algemeene beschaafde omgangstaal te onderscheiden van de dialecten, is thans de benaming Nederlandsch vrij wel algemeen verspreid en gebiuikelijk. Waarschijnlijk verkeeren velen in de meening dat de geschiedenis van dezen naam wel bekend, of althans zeer eenvoudig is, aangezien de vorming van het woord dat ook is. Uit het volgende moge U blijken, dat deze meening grootendeels onjuist is.

Omstreeks 1890 verschenen, ongeveer tegelijkertijd, twee belangrijke werken over de geschiedenis van het Nederlandsch. In beide werden de benamingen onzer taal, en dus ook de naam Nederlandsch, besproken. In het eene werd gezegd, dat onze taal ‘in de 17^de eeuw en later gewoonlijk Nederduitsch, nu en dan ook Nederlandsch genoemd werd, maar dat sedert de stichting van het Koninklijk der Nederlanden de eerste benaming in onbruik geraakte en de tweede voor goed in zwang kwam, vooral doordien Nederduitsch ook voor de Saksische en Frankische dialecten van Noord-Duitschland in gebruik was’⁽¹⁾.

In het andere werd over de chronologie niet gerept, maar de etymologie van het woord nader verklaard en daaraan toegevoegd: ‘Met dezen naam (Nederlandsch) wordt onze taal, als onderdeel der Germaansche talen, vooral aangeduid door de geleerden, terwijl ook in het buitenland Niederländisch eene niet ongewone benaming is’⁽²⁾.

Het heugt me nog levendig, hoe deze vrij oppervlakkige mededeelingen sommigen der toenmalige studenten in de Ger-

(1) J. te Winkel in Paul's Grundriss der germanischen Philologie, 1^e uitgave, I, s. 637.

(2) J. Verdam, De Geschiedenis der Nederlandsche Taal (Leeuwarden, 1890), blz. 3.

[p. 418]

maansche philologie aan de Gentsche Hoogeschool teleurstelden en zelfs ergerden. Het wil wel eens gebeuren, dat een student ook wat weet: de overmoedige snaken meenden zich al dadelijk meer dan één plaats uit zestiendeeuwsche schrijvers te herinneren, waar de naam Nederlandsch gebruikt was, en het was zeker nogal natuurlijk, dat een Gentenaar onder hen in de eerste plaats de toen reeds algemeen bekende Néderlandsche Spellijnghe van Joas Lambrecht ter sprake bracht, en herinnerde aan de voorrede van de Gentsche Refereynen uit het jaar 1539.

Het moet wei zijn, dat die critische opmerkingen niet geheel ongegrond waren, want ze werden weldra van meer dan ééne zijde bevestigd. In zijn aankondiging van beide werken schreef Prof. J. Vercoullie: ‘Wij gelooven ... dat ... (de benaming Nederlandsch) wel eene eeuw ouder is niet alleen hier te lande, maar ook in den vreemde; men vergelijke den titel van het werk van Joas Lambrecht: Nederlandsche Spellijnghe van 1550 en de opsomming: Teutsch, Sächsisch, Niderländisch in Turmair's Chronica van 1566’⁽¹⁾. En kort daarna wezen T. Terwey en Buitenrust Hettema, in overigens beknopte mededeelingen, op het gebruik van Nederlandsch door Coornhert in de Twespraack, a^o 1584, en in zijn Wellevenkunste, a^o 1587; in den titel van Der Sielen Bogaert, a^o 1608; door De Brune in zijn Wetsteen der Vernuften, a^o 1659, en door Antonides van der Goes in zijn lijkdicht op Vondel, dus uit het jaar 1679⁽²⁾.

De schrijvers van de beide bedoelde werken hebben bij een tweede uitgave met deze opmerkingen hun voordeel weten te doen. In het werk van Prof. Te Winkel, dat het eerst weer verscheen, leest men thans: ‘In de 16^de eeuw en later noemde men haar (onze taal) gewoonlijk Nederduitsch, of ook (reeds in 1550) Nederlandsch; in de 17^de eeuw worden beide namen gelijkelijk gebruikt; in de 18^de eeuw wordt bijna alleen de naam Nederduitsch gebruikt, maar sedert de stichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813 begon de naam Nederduitsch in onbruik te geraken, en wordt zij steeds Nederlandsch genoemd, vooral omdat de naam Nederduitsch voor de Saksische en Frankische dialecten van Noord-Duitschland gold’⁽³⁾.

(1) Taal en Letteren, I (1891), blz. 65.

(2) Taal en Letteren, I, blzz. 177 en 188.

(3) J. Te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche Taal... vertaald door Dr. F.-C. Wieder (Culemborg, 1901), blz. 8.

[p. 419]

En in de een jaar later verschenen tweeden druk van Prof. Verdam's werk leest men:

‘Met dezen naam (Nederlandsch) wordt onze taal vrij algemeen genoemd, vooral na de stichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813. Vóór dien tijd is de naam Nederlandsch zeldzaam, doch niet geheel onbekend: hij komt zelfs eene enkele maal voor in de 16^de eeuw, in den tijd van Karel V, die gewoon was de Nederlanden te noemen: “mes pays de par deça”. Zoo luidt de titel van een werk van Joos Lambrecht van 1550: “Nederlandsche Spellijnghe”, en heet het woordenboek van Lod. Meyer van 1650: “Nederlandtsche Woordenschat”. Misschien is de naam in gebruik gekomen in tegenstelling met de overige landen van de Spaansche monarchie en tevens met Noord- of Nederduitschland. In den tijd van onze Republiek werd onze taal gewoonlijk Duitsch genoemd, of, meer bepaald, Nederduitsch’⁽¹⁾.

Vergeleken met de vroegere uitgaven, leeren deze tweede nog niet veel meer. Beide schrijvers blijven zeer onbepaald, zeer voorzichtig, en daardoor nog altijd zeer oppervlakkig in hun uitingen; aan de chronologie van den term Nederduitsch worden niet veel woorden verspild: Prof. Verdam vermeldt daarvoor geen ouder voorbeeld dan den titel van Plantijn's Thesaurus; voor beiden is de titel van het werk van J. Lambrecht het oudste voorbeeld van het gebruik van den term Nederlandsch; alleen Prof. Verdam waagt schoorvoetend een verklaring van het eerste in zwang komen; in het verklaren van 't weer in gebruik komen in de 19^de eeuw stemmen beiden weer overeen; Prof. Verdam heeft, zeker ten onrechte, uit zijn vroegere verklaring een factor weggelaten.

Ziedaar alles, wat de geleerden over de geschiedenis van het woord Nederlandsch, als benaming voor onze taal, verkondigen. Het is mij althans niet bekend, dat het vraagstuk sedert ook door anderen opzettelijk is behandeld⁽²⁾. Maar een der studenten,

(1) J. Verdam, Uit de Geschiedenis der Nederlandsche Taal (Dordrecht, 1902), blz. 1.

(2) Zelfs Prof. J. Vercoullie schrijft nog in 1900 niets meer dan dit: ‘De naam Nederlandsch, die reeds in de 16^de eeuw sporadisch opkomt, geraakt steeds meer en meer in gebruik’ (Algemeene Inleiding tot de Taalkunde, 2^de uitgave, Gent 1900, blz. 51).

[p. 420]

die in 1890 zoo veel praats hadden, is voor de zaak blijven voelen, en hij vraagt verlof, U van zijn bevindingen een en ander mede te deelen.

Strikt genomen, is de geschiedenis van een woord alleen te schrijven, als men alle plaatsen waar het voorkomt, onder de oogen heeft gehad. Maar niemand kan er aan denken, alles wat ooit in een taal geschreven is met het oog op een of ander woord met opzet te gaan lezen. In de meeste gevallen kan men niet veel anders doen, dan te gaan zoeken in een richting, waar de meeste kans bestaat, dat men iets vinden zal. Dat daarbij veel afhangt van den speurzin des zoekenden, spreekt van zelf; maar ook het toeval speelt niet zelden een groote rol.

Welke richting moet men dan wel uit voor woorden waarmede een taal, welke dan ook, benoemd wordt? Iedereen denkt natuurlijk in de eerste plaats aan zulke werken, waarin die taal opzettelijk behandeld wordt: woordenboeken, spraakkunsten en dergelijke geschriften. Maar men kan bij voorbaat beredeneeren, dat deze onderzoekingen niet bijster veel kunnen opleveren: in de 16^de eeuw dienen de meeste woordenboeken om Latijn te leeren, en grammatische onderzoekingen zijn nog zeldzaam.

Het is dus noodig nog naar andere bouwstof om te zien; gelukkig is die ruim voorhanden. Op den titel van vertaalde boeken worden wel niet altijd, maar toch meestal, de taal vermeld waaruit en die waarin vertaald is, en niet zelden wordt ook in voorrede, opdracht of privilegie een en ander daarover gezegd. Een statistisch overzicht van de verschillende benamingen onzer taal die in dergelijke gevallen voorkomen moet, zou men zoo zeggen, een trouwe spiegel zijn van het werkelijk gebruik. Zoo ben ik al vroeg op het denkbeeld gekomen, de boeken die uit vreemde in de onze, en uit de onze in sommige andere talen, overgebracht zijn, uit dàt oogpunt te onderzoeken. Al hebben deze nasporingen niet alle, maar slechts enkele honderden vertaalde werken omvat, toch mag men verwachten, dat de uitslag niet werkelijk zou gewijzigd worden, indien zij over nóg meer werken weiden uitgestrekt.

Daarbij zijn ten slotte nog te voegen titels en passages uit oorspronkelijke werken, waarin een of andere naam onzer taal voorkomt.

Laten wij eerst trachten de chronologie der benamingen, die op onze taal in haar geheel zijn toegepast geweest, te benaderen.

[p. 421]

De uit de middeleeuwen overgeleverde naam is dietsch, duitsch, die alleenheerscher schijnt gebleven te zijn tot in de eerste jaren van de 16^de eeuw. Een andere naam, nl. de naam Nederlandsch duikt voor het eerst op in een boek, gedrukt te Brussel in 1518, t.w.:

Dat licht der kerste... Ghecomponeert . bi don Pedro ximenez de prexano... Ende met grooten arbeyde . bi Thomas vander noot ghetranslateert ende ouergheset wt de spaensche tale in onse ghemeene nederlantsche tale⁽¹⁾.

Middelerwijl gaat het gebruik van dietsch, duitsch voort, en het duurt een poosje, vóór een tweede voorbeeld van den nieuwen naam aan het licht komt. In 1532 verschijnt, zonder adres, een pamflet gericht tot Keizer Karel, getiteld: Verclaringhe veel wonderliker dinghen der werelt... wt Hoochduytscher spraken in dese Nederlantsche getranslateert⁽²⁾. Thans verloopen maar twee jaar, vóór een derde voorbeeld volgt: in 1534 geeft Peter Janszoon te Leiden een Psalter uit, in onse ghemeyn Duytsche tonghe ghetranslateert, waar hij achteraan bijvoegt een geschriftje, met een afzonderlijken titel: S. Athanasii boecxken tot Marcellinum... in onse nederlantsche sprake verduvtscht⁽³⁾.

De benaming Nederlandsch schijnt omstreeks dit tijdstip reeds zeer bekend te zijn. Na 1540 volgen de voorbeelden elkander snel op: in 1541 komt ze voor in den titel van de eerste vertaling van Livius die in onze taal uitgegeven werd: Titus Livius, dat is de Roomsche historie... nu eerstmael in onser Nederlantscher spraken ghedruckt⁽⁴⁾; in 1543 in den titel van het pamflet Die Joden biecht, ghetranslateert wt den hoochduytsche in onse Nederlantsche sprake⁽⁵⁾; in 1546 heet de vertaling van de Architectura van Serlius overgesedt wten Italiaensche in Nederlandts⁽⁶⁾, en pas in 1550 verschijnt Joas Lambrecht's Néderlandsche Spellijnghe, waarin Duitsch geen enkele maal, Nederlandsch daarentegen, behalve op den titel en in het octrooi, nog 48, zegge acht en veertig maal, voorkomt⁽⁷⁾.

(1) Zie de Bijlage, n^o 423.

(2) Bijlage, n^o 424.

(3) Bijlage, n^os 38 en 425.

(4) Bijlage, n^o 426.

(5) Bijlage, n^o 427.

(6) Bijlage, n^o 428.

(7) Bijlage, n^o 429-431. Zie, behalve de daar aangehaalde plaatsen: bl. Aijb; Bija; Bijb, twee maal; Biija, zeven maal; Biijb, negen maal; Biiija en Biiijb, elk tien maal; Cvijb; Dvjb; Eiijb; Eiiija.

[p. 422]

Het gebruik van het woordje is nu reeds zóó verspreid, dat weldra geen jaar meer voorbijgaat, waarvoor niet een of meer voorbeelden aan het licht gekomen zijn. In de geheele tweede helft der 16^de eeuw zijn er maar zes, in de geheele 17^de eeuw maar acht jaren, waarvoor onze onderzoekingen geen enkel voorbeeld hebben opgeleverd⁽¹⁾; zeer waarschijnlijk zullen verdere nasporingen ook die leemten doen verdwijnen.

Een probaat bewijs van de algemeene bekendheid van den term ligt ook hierin, dat te beginnen met de tweede helft van de 16^de eeuw Niederländisch bij onze Oosterburen voor goed in gebruik komt. Prof. Vercoullie heeft terecht herinnerd aan de opsomming Teutsch, Sächsisch, Niderländisch in de bijgewerkte uitgave van de Chronica van Aventinus uit het jaar 1506. Men kan daar bijvoegen, dat ook in de zoogenaamde Zimmerische Chronik, die uit denzelfden tijd dagteekent, reeds gezegd wordt: ‘der edelman sprach ganz sitlich uf sein niderlendisch’⁽²⁾. Uit datzelfde jaar 1566 dagteekenen trouwens drie vertalingen aus Niderländischer sprach⁽³⁾, en alles samen zijn er van 1566 tot 1600 veertien, van 1601 tot 1700 een twintigtal onder mijn aandacht gekomen⁽⁴⁾. In de Colloquia... septem en octo linguarum worden én Vlaamsch én Nederduitsch én Duitsch met Niderländisch vertaald.

Intusschen had de term Nederlandsch een mededinger gekregen. In 1551 verschijnt de benaming Nederduitsch voor het eerst op het tooneel:

Het ierste musyck boexken mit vier partyen daer inne begrepen zijn xxviij nieuue amoreuse liedekens in onser nederduytscher taien, gecomponeert by diuersche componisten, zeer lustich om singen en spelen op alle musicale instrumenten. Antw. Tielman Susato 1551⁽⁵⁾.

Het moet zijn, dat het woordje Nederduitsch toen reeds gewoner was, dan onze bouwstoffen zouden laten vermoeden, en dan Nederlandsch in den tijd zijner opkomst, want de voorbeelden van Nederduitsch volgen elkander dadelijk snel op. In

(1) T.w. de jaren 1552, 1555, 1570, 1571, 1573, 1575, 1655, 1668, 1676, 1682, 1684, 1689, 1692, 1695.

(2) Aangehaald bij Grimm, Deutsches Wörterbuch, i.v. Niederländisch.

(3) Bijlage, n^o 908-910.

(4) Bijlage, n^o 908-940.

(5) Bijlage, n^o 1044.

[p. 423]

1554 verschijnt Tpalays der gheleerder ingienen... Nu eerst in nederduytsche relhorycke ghestelt, dat reeds in 1556 herdrukt werd⁽¹⁾. In 1557 verschijnt een klein boekje van den Gentenaar Jan Utenhove:

Het gheuoelen Joannis a Lasco... Of het den christenen... eenighszins verorloft is, dat zy zick in den Pauwstlicken godsdiensten, ende in zonderheit inder misse, vinden laten. Wt den Latijne, in Nederduydsche sprake ghetrauwelick ouerghezett... Anno 1557,

waar in de voorrede gezegd wordt:

zo heb ick voor goedt anghezien, dit teghenwoordich tractaatken... int Latijn voortijden wtghestelt, door zommighe onzer broederen in nederduydsche sprake, te laten ouerzetten⁽²⁾.

In 1558 wordt de belijdenis van Augsburg wten Latyne int Nederduytsch vertaald⁽³⁾, en schrijft Gabriel Meurier zijn Tsamencoutinghen... om lichtelick ende correctelick te leeren françois ende nederduytsch⁽⁴⁾; in 1559 wordt de catechismus van Brentius inden nederduytsche overgeset⁽⁵⁾, en in 1560 verschijnt de

Broederlicke vereeninge van sommige kinderen Gods/ aengaende seuen Articulen... Ghedruct An. 1560.... Ghetranslateert wt den Hoochduytsche in Nederduytsche⁽⁶⁾.

Maar hoe onstuimig Nederduitsch ook kwam opzetten, Nederlandsch hield toch nog lang de bovenhand. Het komt echter vooral aan op de viaag, hoe de term Duitsch zich tegenover zijn beide mededingers hield.

Wij kunnen het best tot een vrij nauwkeurige voorstelling van het onderling belang der drie benamingen komen, als wij voor elke halve eeuw de gevonden titels en plaatsen optellen en de verschillende sommen met elkander vergelijken. Zoo verkrijgen wij het volgende tabellarisch overzicht⁽⁷⁾.

(1) Bijlage, n^o 1045.

(2) Bijlage, n^o 1046 en 1047.

(3) Bijlage, n^o 1048.

(4) Bijlage, n^o 1049.

(5) Bijlage, n^o 1050.

(6) Bijlage, n^o 1051.

(7) De cijfers berusten op de titels en plaatsen, in de Bijlage medegedeeld; er in begrepen zijn de voorbeelden, die in dit opstel vermeld worden, maar niet in de Bijlage staan. De opgegeven herdrukken zijn niet meegeteld.

[p. 424]

	Duitsch	Nederlandsch	Nederduitsch
1518-1550	64	56	0
1551-1600	96 (= 24.30%)	183 (= 46.32%)	116 (= 29.36%)
1601-1650	129 (= 15 07%)	513 (= 59.92%)	214 (= 25%)
1651-1700	31 (= 12.15%)	84 (= 32.94%)	140 (= 54.90%)

Als we die cijfers nader beschouwen, dan komen we tot het besluit:

1^o	Dat Nederlandsch, aanvankelijk uitzondering, juist in 't midden der 16^de eeuw een geducht mededinger wordt van Duitsch, aangezien er dan reeds een boek verschijnt, waarin het veelvuldig en uitsluitend gebezigd wordt.
2^o	Dat Nederlandsch gedurende de tweede helft van de 16^de eeuw de beide andere, en Duitsch zelfs verreweg, overheerscht, terwijl Duitsch ook door Nederduitsch reeds merkbaar overvleugeld wordt.
3^o	Dat Nederlandsch gedurende de eerste helft van de 17^de eeuw Duitsch en Nederduitsch blijft overheerschen en zelfs nieuwe vorderingen maakt, blijkbaar ten koste van de beide andere, maar vooral van Duitsch, dat zeer achteruit gaat.
4^o	Dat Nederduitsch in den loop van de tweede helft van de 17^de eeuw zoo veel veld wint, dat het ten slotte aan de spits komt, voor een klein gedeelte nog ten koste van Duitsch, maar vooral ten koste van Nederlandsch, dat 27% is achteruitgegaan.

Ten opzichte van Duitsch behoort daarenboven nog een onderscheid gemaakt te worden. Uit onze bouwstoffen blijkt ten overvloede, dat in de 17^de eeuw, en nog in de eerste helft der 18^de, Duitsch in de dagelijksche taal der Hollanders nog zeer gewoon moet geweest zijn: vooral in brieven komt het nog veel voor⁽¹⁾, alsook in den gemeenzamen stijl, b.v. bij Van Effen, bij wien Nederduitsch meer dan eens deftigerwijze gebruikt schijnt⁽²⁾. In Zuid-Nederland daarentegen, waar reeds

(1) Bijlage, n^o 148, 178, 179, 186, 187, 189, 190, 194-197; 199-212; 217, 225, 230-234.

(2) Bijlage, n^o 269-274 en 1555. In n^o 269 is geleerd en weitsch Duitsch klaarblijkelijk gelijkwaardig met Nederduitsch.

[p. 425]

sedert de middeleeuwen de naam Vlaamsch ook in ruimer beteekenis werd gebezigd, moet Duitsch reeds in het midden der 16^de eeuw veel terrein hebben verloren, vooreerst door het nog niet geheel verdwenen prestige van het Vlaamsch, waarvan de voorbeelden uit dien tijd nog vrij talrijk zijn⁽¹⁾; ten tweede, doordien Duitsch hier al vroeg de beteekenis heeft gekregen van Hoogduitsch. In de plakkaten van Keizer Karel op 't stuk van het lezen, drukken en verspreiden van Luther's werken⁽²⁾, wordt Duutsch in éen adem genoemd met Vlaamsch, en blijkbaar wel in tegenstelling er mede, in den zin van Hoogduitsch. Doch eenige twijfel is hier nog mogelijk; duidelijker zijn de volgende plaatsen. Walssche, Duudsche ende Vlaemsche Boucken is bij Ed. de Dene⁽³⁾ het opschrift van een lijst met titels van verzonnen Nederlandsche, Fransche en Hoogduitsche boeken. Als de Gentsche drukker H. van den Keere in 1563 Tvoyage van Mher Joos van Ghistele uitgeeft, verklaart hij in zijn voorbericht, daartoe gebracht te zijn door het succes dat ‘Duutschen’ en Franschen met dergelijke beschrijvingen van 't Land van Belofte hebben gehad, en licht hij dat ‘Duutschen’ nader toe door het bekende werk van ‘heer Bern-hard van Breidenbach ... van Mens’ als voorbeeld te noemen. Indien ik de Beroerlicke Tijden van Marcus van Vaernewijck goed heb gelezen, dan komt in dit werk slechts tweemaal de term Duitsch voor in toepassing op de taal. De Gentsche stapelheer verhaalt, dat ‘den xviij^en augustij [1566], zondach wesende, preecten drij veltpredicanten, oft calvinisten, eenen in walsche, eenen in vlaemsche ende eenen in hoogher tale treckende naer tduytsche’⁽⁴⁾. Hoog moet hier hetzelfde beteekenen als in hoogduitsch; Vaernewijck spreekt trouwens ook nog een enkele maal van hooge Duijtschen⁽⁵⁾, naast hoogduitschen, en met hooghe tale bedoelt hij dus: een taal zooals er in hooger gelegen landen gesproken wordt, en tduytsche wil zeggen hoogduitsch.

(1) Bijlage, 1^o 1649-1674, samen ongeveer 40 voorbeelden; zie ook onder n^o 1675 de fiere woorden van K.v. Mander.

(2) Bijlage, n^o 8 en 21.

(3) Bijlage, n^o 84.

(4) M. van Vaernewijck, Van die Beroerlicke Tijden.. uitgegeven door F. vander Haeghen (Gent, 1872 vlgg.), dl. 1, blz. 80.

(5) Dl. 2, blz. 324: ‘Dees Duijtschen, die in Valenchiene commen waren, en waren gheen hooghe Duytschen, maer waren upghelicht ontrent den lande van Namen, Luxemburg, Ghelre’.

[p. 426]

Dat is ook het geval met de andere plaats, die hier in aanmerking komt. Vaernewijck verhaalt, hoe den 30^sten September 1567 ‘vertrocken uut Ghendt die Walsche crijchslieden, die up de Mude laghen’, en vermeldt daarbij het volgende incident: ‘Een Walsch soldaet zoude ghezeijt hebben tot eenighe van Ghendt: mij valt inne ende dijnct, zoo men dit nieue casteel heeft zien bewaren van Walsche tonghen ende nu van Spaensche, alzoo mocht wel den tijt commen dat ment zoude zien bezet met Duijtsche tonghen’⁽¹⁾. Het zou immers een ongerijmdheid zijn, Duitsche tonge te verstaan als: Nederlandsche tongen; het Spaansch bestuur zou er nooit aan gedacht hebben, een of ander ‘kasteel’ te laten bewaken door een bezetting bestaande uit Nederlanders! Daarenboven, Vaernewijck gebruikt Duitsch nergens in een andere beteekenis. Wij lezen elk oogenblik, haast op elke bladzijde, van duitsche vorsten, duitsche heeren, duitsche personagien, duitsche knechten, duitsche garnisoenen, duitsche hallebardiers, duitsche ambassades, duitsche landen, en de nadere aanwijzingen die bij deze laatste uitdrukking gegeven worden, nemen allen twijfel weg. Nu eens heet het: ‘in de Duytsche landen, tot Friburg in Brisgau toe, ende voorder ooc onder die Duytsche bisdommen, wast al paeys ende vrede’⁽²⁾; een ander maal: ‘de Roomsche maniere haudt men stijf in Beijeren ende in Oostenrijck, ende in meer ander Duijtsche landen’⁽³⁾; even vaak leest men Duitsch in de beteekenis van Duitscher, als zelfstandig naamwoord, en dan meer dan eens opgenoemd naast Engelschen en Oosterlingen⁽⁴⁾. Als Vaernewijck, daarentegen, onze taal bedoelt, dan zegt hij, zonder eenige uitzondering, steeds Vlaamsch⁽⁵⁾.

Als Jonker Van der Noot in 1568 zijn Theatre uitgeeft, zingt Lucas d'Heere hem toe: ghy betoont hier dat ons tale Niet toe en gheeft den Duitsch oft Wale, Grieck, Romain oft Italiaen. Ook Jan Baptist Houwaert, in zijn Oratie der Ambassadeuren van... Prince Matthias... Rhetorijckelick in ons Nederlantsche tale overghestelt (1578), gebruikt Duitsch alleen en ondubbelzinnig in de beteekenis Hoogduitsch⁽⁶⁾, en Willem van Haecht zegt van

(1) Dl. 3, blz. 80.

(2) Dl. 2, blz. 227.

(3) t.a.p.

(4) B.v. dl. 1, blz. 99; 1, 278; 2, 42, enz.

(5) Bijlage, n^o 1665.

(6) Zie blz. 9: die Duytsche republijcke; blz. 35: Als Don Jan hadde... ghesworen, Dat hy sou doen vertrecken sonder dralen, Soo wel die in Spaignien waren gheboren, Als ander uytlantsche Duytschen en Walen; blz. 39: die cassatie... Vanden Duytschen die noch laghen in veel steden; blz. 44: Onder t'decxel dat hy soude doen vertrecken Die Duytsche uyt die steden en vlecken, Navolghende die Pacificatie van Ghent; blz. 53: die Duytsche... Noch veel steden in Brabant hadden in handen; blz. 59 en 77: de Duytsche natie; blz. 76: sy (de Spanjaarden) weghen Die Duytsche... Ghelijck de Turcken de Christenen te doen pleghen.

[p. 427]

denzelfden Houwaert: In d'uytdryven der Duytsschen was hy Capitevn⁽¹⁾. Het ligt trouwens voor de hand, dat de aanwezigheid van zooveel Duitsche huurlingen in de Nederlanden, en vooral in het Zuiden, moest medewerken om de beteekenis van Duitsch tot die van Hoogduitsch te beperken; uitdrukkingen als duitsche soldaten, de duitschen moeten destijds ons volk in den mond bestorven geweest zijn.

Het moet ons dus niet al te zeer verwonderen, dat de woordenboeken uit de 16^de en 17^de eeuw Duitsch als naam onzer taal niet eens vermelden. Meurier (1562, 1563, 1566, 1567, 1574, 1584), Du Tour (1563), Sasbout (1576), Taye (1582), Mellema (1591), Trognaesius (1639, 1646, 1651), V. Waesberghe (1640), d'Arsy (1643), De la Porte (1659), allen zonder onderscheid kennen het woord alleen als volksnaam en stellen het gelijk met allemand, dat zij omgekeerd vertalen met overlander, hoogduitsch, duitsch. Plantijn en Kiliaan onderscheiden zich van hun gildebroeders alleen hierdoor, dat zij ook de beteekenis Nederlander kennen. De eerste vertaalt: Allemang, Germanus, Teuto; de tweede (in zijn Nomenclatura Regionum enz.) zegt volkomen hetzelfde, maar, zeker niet zonder opzet, net in omgekeerde volgorde: Teuto, Germanus, Alemannus. Daar in zijn Synonymia, Teuto vertaald wordt met Nederlander, kan omtrent Kiliaan's bedoeling geen twijfel bestaan. Als Meurier in 1584 Thiois en langue Thioise in zijn Dictionaire opneemt, dan vertaalt hij: Neerlander en Neerlandtsche sprake. Trognaesius en De la Porte vermelden Nederlantsche sprake; V. Waesberghe geeft: thiois, Nederduyds, Nederlandts; thioise, Nederduytsche of Nederlantsche sprake. Niemand denkt aan duitsche sprake, zelfs Kiliaan niet, ofschoon hij in zijn Synonymia tot driemaal toe gelegenheid had het te vermelden: daar heet het 1. Belgica lingua, Neder-landsche spraeke; 2. Lingua Belgica, Teutonica, Germanica Infer. neder-landsche, nederduitsche sprake; 3. Teutonica

(1) Bij J.B. Houwaert, Milenus Clachte (Leiden, W. Silvius, 1578), ix.

[p. 428]

lingua. Nederlandsche spraeke. Teutonice interpretari, ver-duitschen. Noch Nederduitsch, noch verduitschen brengen hem op de gedachte van Duitsch. Trouwens, ook Nederduitsch ontbreekt in het Etymologicum, evenals Nederlandsch in het Thesaurus, waar Nederduitsch alleen op den titel te vinden is⁽¹⁾.

Toch kenden verscheidene der genoemde lexicografen de benaming Duitsch. In de voorrede van zijn Dictionaire flamen-françois (1563) noemt Meurier dat zijn werk: ‘desen vocabulaer, eerst Françoys en Duytscht, ende nu (midts gewillighen arbeyt) Duytsch en Françoys’. Trognaesius, De la Porte en V. Waesberghe hebben den term op den titel van hun woordenboeken⁽²⁾; Plantijn gebruikt hem in de voorrede tot zijn vertaling van La Maison Rustique van Charles Estienne⁽³⁾; Kiliaan in die tot zijn vertaling van Guicciardijn. Voor ons doel hebben Kiliaan's woorden hier een dubbel belang; hij zegt namelijk:

‘Hier hebben eertijdts gheweest, ende zijn nu noch veel Gheleerde mannen, in alle wetenschap ende konste wel gheschickt. De ghemeyne lieden hebben meestendeels wat beginsels in Grammatica: ende konnen schier al t'samen, jae oock de boeren ende landtlieden, ten aller minsten lesen ende schryven. Hebben daer en boven de conste ende wetenschap van ghemeyne spraecken soo ghemeynsaem, dattet te verwonderen is. Want daer zijnder veel die, hoe wel zy noyt buytens landts en hebben geweest, nochtans konnen behalven heur moederlijcke tale, veel vreemde talen spreecken, besonder Fransoys, welck onder hen seer ghemeyn is: Veel spreken Duytsch, Enghelsch, Italiaens, ende ander vreemde talen. Heurlieder moedersche spraecke, behalven sommighe plaetsen daer men Fransoys ende Duytsch spreeckt, wordt vande vreemdelingen geheeten Vlaemsche, ende oock Duytsche, in Latijn Teutonica: welcken naem, soo sommige segghen, ghekomen is van Tuisco, daer Cornelius Tacitus vermaen af maect... Ende ghelijck men seght, soo heeft dese Tuisco met zynen naem Teutonia of Duytslandt, ghenoemt de gantsche groote Provincie, die ter tijdt der Romeynen Germania genoemt werdt, hedensdaechs noch ghemeynlijck Almania gheheeten. Soo dat de lieden van dese Belgische landen, hen houden van den eersten oorspronck voor oprechte Teuto-

(1) Bijlage, n^o 1071 en 1620.

(2) Bijlage, n^o 218, 244, 1972. V. Waesberghe heeft daarenboven nog uitgegeven: Den grooten Vocabulaer, Engels ende Duyts, 1652 (zie den 21^en Cat. M. Spirgatis, Leipzig 1894, n^o 928).

(3) Bijlage, n^o 93 en 1057.

[p. 429]

nici;... ende midts dat heurlieder sprake doen ter tijdt der selver ghelijck was, ende nu ter tijdt niet onghelijck en is: noemen noch hedensdaechs heur tale Teutonica, dat is Duytsche.’⁽¹⁾

Daar hebben we dus viermaal Duitsch; reeds bij de eerste beschouwing valt het dadelijk in het oog, dat het de eerste en de tweede reis niet hetzelfde kan beteekenen als de derde en de vierde. De voorlaatste maal wordt Duitsch gelijk gesteld met Vlaamsch; de laatste maal is het gebruikt in toepassing op de taal, die in onze gewesten gesproken wordt, en staat het dus evenzeer daarmede gelijk; de twee voorgaande malen moet met Duitsch bedoeld zijn een taal van hetzelfde slag als die, waarmee het in één adem genoemd wordt, dus: een vreemde taal, en kan het natuurlijk niet anders beteekenen dan Hoogduitsch.

Deze redeneering komt volmaakt uit, als men Kiliaan's vertaling vergelijkt met het oorspronkelijke. Guicciardini zegt nl.: molti parlano Tedesco, Inghilese, Italiano, Spagnuolo, et altri altre lingue piu remote. Il lor' linguaggio materno, eccettuate alcune parti, oue si parla... Franzese et Tedesco, si chiama vulgarmente da forestieri Fiammingo, in Latino s'appella Teutonico, et cio secondo alcuni autori, da quel Tuistone, mentionato da Cornelio Tacito... La onde le genti di questi paesi Belgici, tenendosi di prima origine, come sono effettualmente Teutonici, et perche la lor'lingua fu gia simile, et al presente non è molto dissimile, la chiamano ancor' hoggi Teutonica.⁽²⁾ De eerste en tweede maal beantwoordt Kiliaan's Duitsch dus aan Tedesco, d.i. Hoogduitsch; de derde en de vierde maal, toen hij meende fiammingo en teutonico nader te moeten verklaren, koos hij daartoe niet Nederlandsch, noch Nederduitsch, maar het oudere Duitsch.

Wellicht heeft Kiliaan's bekende voorliefde voor de etymologie bij die keus eenige rol gespeeld: het verband tusschen Tuisco en Duitsch kan hem niet geheel ontgaan zijn; maar hoe dit zij, deze passage bevestigt, aan den eenen kant, wat we over het gebruik van Duitsch in den zin van Hoogduitsch in Zuid-Nederland hebben opgemerkt; aan den anderen blijkt er tevens uit, dat de beteekenis van Nederlandsch ook hier nog niet zoo gauw geheel uitgestorven is.

(1) Beschrijvinghe van alle de Nederlanden... door M. Lowijs Guicciardijn... overgheset door C. Kilianum (Amst. W. Jansz. 1612), blz. 27.

(2) Descrittione di M. Lodovico Gvicciardini... di tutti i paesi bassi. Anv. Chr. Plantino, M.D.LXXXI, p. 41.

[p. 430]

Ofschoon Duitsch, door de Duitsche knechten en de Duitsche vendels, tegen het einde de 16^e eeuw ook in de noordelijke gewesten algemeen moet bekend geweest zijn in den zin van Hoogduitsch, is het daar dus nog lang tegelijkertijd in zijn andere beteekenis in zwang gebleven⁽¹⁾, tot dat ook deze in den loop der 18^de eeuw langzamerhand is verdwenen. Het oude Duitsch is alleen blijven voortleven in bepaalde zegswijzen: duitsch spreken = duidelijk spreken, diets maken = wijs maken, en verder in een paar afleidingen. Duitschheid, dat een paar maal voorkomt bij Hooft, is niet veel meer dan een curiositeit⁽²⁾; maar zeer verspreid zijn geweest onduitsch, dat nog in de 18^de eeuw niet zeldzaam is en in 't begin der 19^de eeuw nog niet geheel verouderd schijnt geweest te zijn⁽³⁾; en vooral het werkwoord verduitschen (van het Middelnederlandsche duutschen, waarnaast ook geduutschen) dat reeds in 1520 voorkomt en waarvan tot 1780, meer dan 125 voorbeelden aan 't licht gekomen zijn⁽⁴⁾. In Vlaanderen behoort het woord thans nog tot de levende taal, zoowel in figuurlijken als in eigenlijken zin. Het Westvlaamsche Wat verduutscht hi daar nu komt volmaakt overeen met het Gentsche Wat doet hij daar nu uiteen. Vandaar ook verduitscher bij Coornhert⁽⁵⁾ en verduitsching⁽⁶⁾.

Verder is het duidelijk, dat waarschijnlijk niemand zich tot één benaming heeft bepaald. Langen tijd althans heeft men Duitsch, Nederlandsch en Nederduitsch als volkomen gelijkbeteenend beschouwd. Dit blijkt vooreerst hieruit, dat meer dan eens twee van de drie termen met elkander gelijk gesteld worden. Hoe Kiliaan (in zijn Synonymia) en V. Waesberghe Nederlandsch en Nederduitsch naast elkander noemen, hebben we reeds gezien. Zoo zegt de Brusselaar Philips Numan in de voorrede van zijn vertaling van Louis van Grenade's Leydsman der Sondaeren, die op den titel in Duytscher talen overgheset heet⁽⁷⁾, dat hij ‘hadde

(1) Vandaar waarschijnlijk - of hebben we aan ‘geleerdheid’ te denken? - dat Halma het heeft opgenomen in zijn Fransch en Nederduitsch Woordenboek (2^e druk: 1729). Hij zegt eerst: Duitsch... Dat van Duitschland is, en laat daarop volgen: Duitsch, Nederduitsch, le flamand, le Hollandais. Dat is woordelijk overgegaan in het woordenboek, vermeld in de Bijlage, n^o 1987, en in dat van Marin.

(2) Bijlage, n^o 422.

(3) Bijlage, n^o 409-421, 1094 en 1956.

(4) Bijlage, n^o 278-404.

(5) Bijlage, n^o 1956.

(6) Bijlage, n^o 405-408,

(7) Bijlage, n^o 119.

[p. 431]

alreede een goet deel desselfs in Duytsche oft Nederlantsche sprake ouerghestelt’⁽¹⁾ toen de godsdienstige beroerten uitbraken, een gelijkstelling die ook nog voorkomt in een ordonnantie van Karel van Lorreinen, dd. 26 April 1744⁽²⁾.

Een enkele maal wordt Nederlandsch gelijkgesteld met Belgisch, zoo b.v. door Willem Vinck Dircksz. op den titel van De Wet Godts... van Thedoro Bezo Vezelio, door hem wt de Latynsche sprake overgheset, in de Belgische oft Nederlantsche (Rott. W^e J.v. Ghelen 1611), zoo waar is het, wat Jacob Grimm reeds in 1840 heeft gezegd: den namen ‘niederländisch’ kann sich das gegenwärtige Belgien so gut gefallen lassen, als etwa ‘belgisch’ auch für Holland ausreichen dürfte⁽³⁾.

De gelijkwaardigheid der drie benamingen blijkt ook hieruit, dat menige titel den term Nederlandsch voert, terwijl voorrede, opdracht of privilegie spreken van Duitsch of Nederduitsch, en omgekeerd, en vooral, dat Duitsch, Nederlandsch en Nederduitsch door allerlei schrijvers, ook in hetzelfde geschrift, naast en door elkaar gebruikt worden.

Een eigenaardig voorbeeld is al dadelijk het psalmboek, in onse ghemeyn Duytsche tonghe ghetranslateert, door Peter Janszoon in 1534 te Leiden uitgegeven, vermeerderd met S. Athanasij boecxken tot Marcellinum ‘in onse nederlandsche sprake verduytscht’⁽⁴⁾; verder Susato's Musyck boexken, waar op den titel voor het eerst Nederduitsch staat, terwijl in de voorrede alleen van onse Nederlantsche moedertaal gewaagd wordt⁽⁵⁾. In 1581 geeft Pontus de Heuiter zijn Nederduitse Orthographie uit; behalve op den titel, gebruikt hij het woord Nederduitsch maar negen maal⁽⁶⁾, tegen 22 maal Nederlandsch⁽⁷⁾. In 1584 verschijnt de bekende Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst ofte vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals. In weerwil van den titel komt Nederduitsch maar vier maal voor in 't geheele boek⁽⁸⁾, terwijl het oude Duitsch op ettelijke bladzijden staat en in Coornhert's voorrede alleen Nederlandsch gebruikt is⁽⁹⁾. Als men de uitgave van 1640 vergelijkt met de eerste, dan bespeurt men dat de opschrifttitel op blz. 21 niet is Nederduitsch, zooals op alle andere bladzijden, maar Neder-

(1) Zie n^o 523.

(2) Zie n^o 275.

(3) Deutsche Grammatik, Erster Theil, Dritte Ausgabe, s. 305.

(4) Bijlage, n^o 38 en 425.

(5) Bijlage, n^o 432 en 1044.

(6) Bijlage, n^o 1084.

(7) Bijlage, n^o 494.

(8) Bijlage, n^o 1092-1095.

(9) Bijlage, n^o 507.

[p. 432]

landsch. Ziedaar een lapsus - want meer zal het wel niet zijn - die toch maar alleen mogelijk is, indien de zetters even gewoon waren aan Nederlandsch als aan Nederduitsch. En in het referein, waarin een der schrijvers van de Twe-spraack ‘zich onlanx beklaaghde... dat de grondlike onderghang des Nederduitschen taals te bedachten (was), zò daar niet by tyds in verzien werde’, wordt behalve in den stok, slechts één maal Nederduitsch gebezigd tegen acht maal Duitsch⁽¹⁾.

Eene vertaling van Vincentius Lirinensis voert op den titel: in onse nederduydsche sprake overghestelt; de voorrede heeft dezelfde benaming, maar het privilegie heeft Duitsch⁽²⁾. Het Tractaat... van het gebruyck der hemelsche ende aerdscher globe van Hondius heet op den titel in Nederduytsch overgheset, maar in de voorrede gebruikt hij Nederlandsch⁽³⁾. Hetzelfde is het geval met Willem Merula's vertaling van het verhaal van zijn oudoom's martelaarschap⁽⁴⁾. Het eerste deel van het Groot Woordenboeck van Louis d'Arsy is ‘gestelt in 't Frans en Neder-Duyts’; het tweede deel behelst ‘den schat der Nederlantsche taele’⁽⁵⁾. In 1590 verschenen bij denzelven uitgever twee uitgaven van Marten Everart's vertaling van de Politica van Justus Lipsius: de eene is verduitscht, de andere in Nederlantsche sprake overgheset⁽⁶⁾. De la Porte's woordenboek heet de Schadt der Duytse ende Spaensche Talen⁽⁷⁾, en Duitsch komt ook nog in een paar opschriften elders in het boek voor; maar de drukker, Verdussen, noemt het eenen completen Neerduytschen en Spaenschen Dictionaris.

Intusschen, elke afwisseling tusschen twee der drie benamingen is niet even onschuldig. Het eerste en het tweede boek van S. Serlius Architectura heeten in 1546 en 1553 vertaald in 't Nederlandsch; de uitgave van 1606 heeft Nederduitsch⁽⁸⁾. De Damhouder's Grootdadigheyt heet in 1684 vertaald in onse Duitsch nederlandtsche tale, in 1699 in het Nederlandsch⁽⁹⁾. Aan zulke verwisselingen ziet men duidelijk, welke naam in 't gedrang geraakt is, welke andere officieel de voorkeur heeft.

(1) Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst (Leyden, 1584), blz. 7 vlgg. en Bijlage, n^o 1094.

(2) Bijlage, n^o 96 en 1061.

(3) Bijlage, n^o 546 en 1132.

(4) Bijlage, n^o 575 en 1151.

(5) Bijlage, n^o 1328 en 1984.

(6) Bijlage, n^o 297 en 529.

(7) Bijlage, n^o 244.

(8) Bijlage, n^o 428, 433 en 1157.

(9) Bijlage, n^o 871 en 1826. Is Duitsch Nederlandtsch wellicht toevallig fout voor Nederlandsch Duitsch?

[p. 433]

Een treffend voorbeeld van het gebruik der drie benamingen in één werk levert de bijbel op, die in 1590 bij Laurens Jacobsz te Amsterdam verscheen. Op den titel heet het: Biblia dat is de gantsche H. Schrift, grondelick ende trouwelick verduytschet. Na fol. 84 begint de pagineering weer op nieuw, met den titel: Het nieuwe Testament,... In Nederduytsch na der Grieckscher waerheydt ouergheset, en op dit nieuwe Testament volgen dan de Psalmen met het opschrift: De Psalmen Danids wt den Fransoyschen in Nederlantschen dichte overgheset⁽¹⁾.

Dit is natuurlijk gereedelijk te verklaren: voor elk gedeelte van zijn bijbel heeft de uitgever Laurens Jacobsz de titels behouden, die op vroegere, door hem nagedrukte uitgaven voorkwamen. Maar een dergelijke, uiterlijke oorzaak is toch uitzondering: Cornhert, Marnix, Starter, Hooft, Huygens, Coster, Bredero, Vondel, Westerbaen, V. Effen⁽²⁾ - van mindere goden

(1) Zie de volledige beschrijving bij Moes-Burger, Amsterdamsche Boekdrukkers, n^o 460, dl. II, blz. 257 vlgg.

(2) Ziehier een overzicht van het gebruik bij enkele bekende schrijvers (de exponenten geven het getal voorbeelden onder één n^o aan):

Costerus {	Nederl.: no 567.
Costerus {	Nederd.: no 1100, 1112, 1113.
S. Stevin {	Duitsch: no 116, 1174.
S. Stevin {	Nederd.: no 1096.
M. Everaert {	Nederl.: no 529, 545, 551, 552, 553.
M. Everaert {	Nederd.: no 1056, 1058, 1065, 1080, 1119, 1121, 1122, 1145, 1149, 1197.
Coornhert {	Duitsch: no 1956.
Coornhert {	Nederd.: no 510, 1097, 1106.
Coornhert {	Nederl.: no 294, 447, 452, 481, 496, 497, 498, 5074, 5102, 5112, 512, 5142, 515, 5162, 526, 531, 532, 1097.
Bredero {	Duitsch: no 157, 158, 159, 3262.
Bredero {	Nederl.: no 635, 640, 6513.
Bredero {	Nederd.: no 651, 1242.
Huygens {	Duitsch: no 178, 179.
Huygens {	Nederl.: no 690, 698, 718, 733, 838, 855.
Huygens {	Nederd.; no 1264.
Coster {	Duitsch: no 162, 163.
Coster {	Nederd.: no 1244.
Hooft {	Duitsch: no 148, 189, 190, 196, 197, 211, 217, 230, 231, 232, 2342.
Hooft {	Nederl.: no 717.
Hooft {	Nederd.: no 1263, 1290, 1344.
Starter {	Duitsch: no 172.
Starter {	Nederl.: no 677.
Vondel {	Duitsch: no 180, 213, 228, 239, 241, 247, 249, 735, 794.
Vondel {	Nederl.: no 370, 685, 735, 763, 764, 768, 7934, 794.
Vondel {	Nederd.: no 1252, 1316, 1322, 1342, 1343, 1356, 1357, 1390, 1403, 1406, 1407, 1436.
Westerbaen {	Duitsch: no 220, 242, 245, 1393.
Westerbaen {	Nederd.: no 1348, 1385, 1391, 1392, 1393, 1399, 1401.
G. Brandt {	Duitsch: no 258, 2602, 261, 1466.
G. Brandt {	Nederl.: no 1756.
G. Brandt {	Nederd.: no 1464, 1465, 1466, 1769.
V. Effen {	Duitsch: no 269, 2703, 271, 2726, 273, 274.
V. Effen {	Nederl.: no 882, 883, 888.
V. Effen {	Nederd.: no 269, 15557.
Z. Heyns {	Duitsch: no 168, 169, 170, 171, 177.
Z. Heyns {	Nederl.: no 484, 5042.
Z. Heyns {	Nederd.: no 1211, 1262.
De Brunk {	Duitsch: no 174, 1834.
De Brunk {	Nederl.: no 694, 738, 811, 815.

[p. 434]

gezwegen - gebruiken Duitsch, Nederlandsch, Nederduitsch naast en door elkander, zonder dat daarvoor een bepaalde oorzaak of reden schijnt te bestaan. Kiliaan neemt Nederduidsch in zijn Etymologicum niet op, noemt het éénmaal in zijn Synonymia tegen drie maal Nederlandsch, maar zet het op den titel van door hem vertaalde boeken⁽¹⁾. Coster's Akademie heet in de wandeling zoowel de Nederduitsche⁽²⁾ als de Duitsche Academie⁽³⁾; met een deftig purisme een enkele maal: Nederlandsche Oefenschool⁽⁴⁾. Vondel schrijft in 1650 zijn welbekend traktaatje Aenleidinge tot de Nederduitsche dichtkunst: behalve in zijn titel, gebruikt hij maar één maal Nederduitsch⁽⁵⁾, één maal Duitsch⁽⁶⁾, twee maal onduitsch⁽⁷⁾, één maal verduytscht⁽⁸⁾, vier maai Nederlandsch⁽⁹⁾. In de voorrede van zijn traktaat Van de Hooft-Deuchden gebruikt Geulincx tweemaal Nederlandsch⁽¹⁰⁾ en tweemaal Nederduitsch⁽¹¹⁾, in het werk zelf twee maal verduitschen⁽¹²⁾. En zoo zijn er meer.

(1) Bijlage, n^o 1075, alsook: Homelien... door den H. Vader Macarius... overgheset in de Neder-duytsche Spraeck door C. Kiel, Antw. 1580; n^o 1188 is onzeker: de titel kan afkomstig zijn van Montanus.

(2) Bijlage, n^o 161, 1234, 1235.

(3) Bijlage, n^o 161, 163.

(4) Bijlage, n^o 648.

(5) Bijlage, n^o 1357.

(6) Bijlage, n^o 239.

(7) Bijlage, n^o 411 en 412.

(8) Bijlage, n^o 370.

(9) Bijlage, n^o 793.

(10) Bijlage, n^o 832.

(11) Bijlage, n^o 1424 en 1425.

(12) Bijlage, n^o 383.

[p. 435]

Men ging nog verder: men vindt meer dan eens twee van de drie benamingen gelijktijdig gebruikt in stukken van beperkten omvang, zelfs in één periode, in één verband. Zoo b.v. in de voorrede tot de vertaling van de Imitatio, in 1552 te Antwerpen bij de weduwe van Henrick Petersen verschenen, waar men Brabantsch Duytsch en Duitsch⁽¹⁾ leest. Als Plantijn een voorrede schrijft voor de vertaling van La Maison Rustique van Estienne, gebruikt hij daarin Nederduitsch en Duitsch⁽²⁾.

In het bericht ‘totten Leser’ vóór zijn vertaling van de Officia Ciceronis (1561), gebruikt Coornhert Nederlandsch en Duitsch elk driemaal⁽³⁾, verduitschen tweemaal, verduitscher en onduitsch elk één maal⁽⁴⁾; in de inleiding tot de Twe-spraack gebruikt hij, zooals gezegd, alleen Nederlandsch, maar in die tot zijn vertaling van Boethius toch ééns Nederduitsch tegenover vijf maal Nederlandsch⁽⁵⁾. Jan van Hout spreekt in 1580 in één adem van beoefenaars der Nederduitsche poesie en van liefhebberen der Nederlandsche sprake⁽⁶⁾; in 1596 van goede nederduitsche tarmen⁽⁷⁾. Op den titel van Marnix' Psalmvertaling heeten de psalmen zelf in nederduytschen dichte... overgeset; de lofzangen daarentegen in nederlantschen dichte, en de prozavertaling heet in duytsche gestelt⁽⁸⁾. In het privilegie is Nederduitsch voor de psalmen behouden, maar de lofzangen heeten thans in duytsche rijme overgeset⁽⁹⁾. In zijn Voirrede gebruikt Marnix éénmaal Nederduitsch⁽¹⁰⁾, tweemaal Duitsch⁽¹¹⁾, eenmaal Vlaamsch⁽¹²⁾. Philips Numan gebruikt Duitsch en Nederlandsch in één passage van de voorrede tot zijn Strijt des Gemoets⁽¹³⁾. Montanus noemt Kiliaan's vertaling van Guicciardijn, op den titel in het Nederduitsch -, in zijn opdracht in het Nederlantsch overgeset⁽¹⁴⁾; in zijn Bijvoeghsel op blz. 27^b gebruikt hij Nederduitsch in den tekst⁽¹⁵⁾, Nederlandsch en Vlaamsch in de kantteekeningen⁽¹⁶⁾. Scriverius gebruikt Duitsch en Nederlandsch in zijn voorrede tot de Nederduitsche Poemata van Daniel Heinsius⁽¹⁷⁾.

(1) Bijlage, n^o 65 en 1802.

(2) Bijlage, n^o 93 en 1057.

(3) Bijlage, n^o 1956 en 1975.

(4) Bijlage, n^o 1956.

(5) Bijlage, n^o 510-512 en 1097.

(6) Bijlage, n^o 1081.

(7) Bijlage, n^o 1128.

(8) Bijlage, n^o 1115.

(9) Bijlage, n^o 1116.

(10) Bijlage, n^o 1989.

(11) Bijlage, n^o 1965.

(12) Bijlage, n^o 1669.

(13) Bijlage, n^o 528.

(14) Bijlage, n^o 624 en 1188.

(15) Bijlage, n^o 1189.

(16) Bijlage, n^o 624.

(17) Bijlage, n^o 643, 1967 en 1213.

[p. 436]

Als Smijters in 1621 een lofdicht schrijft op Zacharias Heyns' vertaling van Du Bartas, dan gebruikt hij Nederlandsch en Nederduitsch in datzelfde gedicht op een paar verzen afstand:

Hier op Heyns nemende zijn yvr'ich ooghe-merck,
Ons stelt in Nederduytsch een soo uytmuntend' werck.
Hy dan, die 't goede suyght uyt and're vremde Talen,
En dat natuyrlijck stelt in Nederlantsch ghedicht,
(Waer door dat menich geest verheught wort en gesticht)
Gheen minder eere kan als Bartas selfs behalen⁽¹⁾.

Als Hooft in 1646 zijn zoon Arnout kapittelt over diens fouten ‘in 't spellen’, dan gebruikt hij in één zin Nederduitsch en Duitsch en besluit zijn brief aldus: ‘Als ghy uwen naam in Duitsch schrijft, zoo stelt niet Arnoldus, maar Arnout.’⁽²⁾ Vijf en twintig jaar later wijdt J. Vollenhove een lofdicht aan dien zelfden Arnout Hooft, ‘verscheide werken van wylen zyn heer vader uitgevende’, en gebruikt daarbij in één passage twee maal Duitsch en één maal Nederlandsch, in een andere één maal Duitsch en twee maal Nederduitsch⁽³⁾. Ook Vondel wisselt meer dan eens in één zinsperiode Nederlandsch met Duitsch af; in de opdracht zijner Harpzangen aan koningin Christina gebruikt hij zelfs de drie benamingen⁽⁴⁾. Antonides v.d. Goes schrijft boven zijn lijkdicht voor Vondel: Vader der Nederduitsche dichtkunst⁽⁵⁾, spreekt reeds in zijn zesde vers van de Nederlandlandsche taal⁽⁶⁾, en verder weer van Neerduitsch⁽⁷⁾. V. Effen zegt op dezelfde bladzijde: ‘je weet... dat schrijver ook geen oorspronkelijk Nederlandsch is’ en twaalf regels verder: ‘zoude het woort pleiten wel oorspronkelijk Duitsch wezen?’⁽⁸⁾

Niets natuurlijker ook, dan dat de dialectnamen, die bij uitbreiding gebruikt worden als naam voor de taal van al de gewesten, evenzeer gelijkgesteld worden met een der drie benamingen Duitsch, Nederlandsch of Nederduitsch. De Gentenaar Lucas d'Heere gebruikt in de voorrede van zijn Boomgaerd (1565) herhaaldelijk en niets dan Vlaamsch⁽⁹⁾, maar noemt Guillaume van den Bogaerde toch Prince souverain over alle duutsche tonghen der Rhetorijcken⁽¹⁰⁾. De Bruggeling M. Gheer-

(1) Smijters achter Z. Heyns, Wercken v. Du Bartas, II, [639].

(2) Bijlage, n^o 234 en 1344.

(3) Bijlage, n^o 254, 836 en 1440.

(4) Bijlage, n^o 1390, 1973, 1986.

(5) Bijlage, n^o 1456.

(6) Bijlage, n^o 850.

(7) Bijlage, n^o 1457.

(8) Bijlage, n^o 272 en 882.

(9) Bijlage, n^o 1664.

(10) Bijlage, n^o 89 en zie ook 1957.

[p. 437]

aerts, die in 1567 De Dene's Fabulen der Dieren uitgeeft, zegt dat ze nooit te voren ‘in Vlaemsche ofte Nederlandtsche dichte wtghestelt’ waren⁽¹⁾. Te Antwerpen schreef Noel de Berlaimont Die coniugacien in Franchoys ende Duytsch oft in Vlaems⁽²⁾. De Brusselaar Jonker Vander Noot gebruikt zoowel Duitsch⁽³⁾ als Brabantsch⁽⁴⁾; hij meent zelfs dat in Brabant met d'aldersuetste voys het alder beste duyts wordt gesproken. Hoe een andere Brabander, Kiliaan, Vlaamsch bij Guicciardijn nader uitlegt met Duitsch, hebben we reeds gezien; en nog in 1797 heet een te Gent gedrukt boek tegelijkertijd: uyt het Hoogduytsch vertaeld in het Nederduytsch en: noyt voor desen in de Vlaemsche Tael gedrukt⁽⁵⁾. In de voorrede tot zijn Groot Liedt-Boeck gebruikt Bredero in één periode Duitsch, Nederlandsch en Hollandsch⁽⁶⁾; evenzoo Geeraart Brandt Hollandsch en Duitsch, tot tweemaal toe: één maal in het Leven van Hooft⁽⁷⁾, één maal in het Leven van Vondel⁽⁸⁾; in het eerste daarenboven ook éénmaal Hollandsch en Nederduitsch⁽⁹⁾. Bernagie laat zijn Belachelijke Jonker het Nederduitsch tegenover het Hollandsch⁽¹⁰⁾ stellen, maar oom Joris stelt Hollandsch gelijk met Duitsch⁽¹¹⁾.

Merkwaardig in dit opzicht is Des Roches'es inleiding tot zijn Fransch-Nederlandsch Woordenboek: hij gebruikt daar Duitsch, Nederduitsch en Vlaamsch herhaaldelijk met dezelfde beteekenis (in den Franschen tekst staat dan ook telkens flamand,) en éénmaal Hollandsch, in den zin van wat wij nu zouden noemen: Noord-Nederlandsch⁽¹²⁾.

Ook Nederlandsch wordt reeds vroeg tegenover Vlaamsch gesteld. Coornhert verklaart in 1585, in de voorrede tot zijn vertaling van Boethius, dat hij reeds ongeveer dertig jaren vroeger dat zelfde werk ‘uyt oude ende duystere Vlaamsche tale in Nederlandtsch’ had ‘verduytscht’⁽¹³⁾, en in 1762 verschijnt een Dictionnaire der Vlaemsche en Fransche taele, getrokken uyt de

(1) Bijlage, n^o 476.

(2) Bijlage, n^o 1655.

(3) Bijlage, n^o 1958, 1959, 1960.

(4) Bijlage, n^o 1735, 1736, 1740, 1744.

(5) Bijlage, n^o 1618.

(6) Bijlage, n^o 159, 651 en 1753.

(7) ‘Mannen van groote geleerdtheit, die alle de krachten hunner hersenen inspanden om de Hollandtsche taal van uitheemsch schuim te zuiveren, en de noodighste konsten in zuiver Duitsch te leeren’, ed. Matthes, 11.

(8) Bijlage, n^o 260, 1771.

(9) Bijlage, n^o 1769.

(10) Bijlage, n^o 1772.

(11) Bijlage, n^o 262 en 1773.

(12) Bijlage, n^o 1598, 1721, 1780, 1974.

(13) Bijlage, n^o 294, 510, 1673.

[p. 438]

beste Nederlandsche Woord-boeken⁽¹⁾: beide uitingen getuigen van het besef, dat Vlaamsch en Nederlandsch tegenover elkander stonden als een dialect tegenover een algemeener, beschaafde taal.

Een eigenaardige bijdrage tot de kennis van het gebruik der verschillende benamingen leveren de welbekende vocabularen, colloquien oft tsamensprekingen in vier, zeven en acht talen. De tekst van alle deze werken is dezelfde als die van Noel de Berlaimont's Vocabulare, in 1511 en 1536 te Antwerpen gedrukt, volgens den Nederlandschen titel dienende ‘om lichtelic francois te leeren’, volgens den Franschen ‘pour aprendre... francois et Flameng’. Op den titel volgt een ‘tafel van desen boeck’, beginnende aldus: Dit is een seer profitelic boec om francoys te leeren lesen, scriven ende spreken, dwelck gedeelt is in twee partien en waarin verder gezegd wordt: Die tweede partie hout veel enckele woorden diemen daghelicx behoeft om te spreken, geset na die ordinancie vanden A b c d. De eerste partie volgt zonder meer; maar de tweede wordt voorafgegaan door een ‘prologhe’, waarvan de aanhef luidt: ‘Na dat ghi gesien hebt inden eersten boec dye manieren om francoys te leeren... So hebdi nu in desen tweeden boec veel gemeyne woorden... als ghi eenige redenen wten duytscen in francoys setten wilt, soo en hebdy anders nyet te doen dan’ enz. In 1568 maakt de Gentsche drukker G. van Salenson zich meester van den tekst van Berlaimont, voegt er een Spaansche en Italiaansche vertaling bij en zendt het geheel in het licht met een titel waarin hij den term Vlaamsch bezigt⁽²⁾, zet in den aanhef van de ‘tafel’ duitsch⁽³⁾, lascht aan het einde van het eerste boek een opmerking in, waarin hij wéér Vlaamsch bezigt, zet Vlaamsch ook in de ‘prologhe’ van het tweede boek⁽⁴⁾, en gebruikt Vlaamsch het geheele boek door als kolomtitel. Dit alles blijft onveranderd in een uitgave van Joos de Hertoghe, Antw. 1573.

In 1585 wordt dit werk uitgebreid tot de Colloquia et dictionariolum septem linguarum, door toevoeging van een Latijnsche, Engelsche en Duitsche vertaling; men vindt althans die dagteekening in verschillende der latere uitgaven, aan 't slot van een bericht tot den lezer. H. Hovius te Luik drukt ze in 1589, 1591, 1595 en 1610. Nu legt een Hollandsche uitgever de hand op het werkje en maakt er, door toevoeging van het Portugeesch, een

(1) Bijlage, n^o 894, 1715.

(2) Bijlage, n^o 1992.

(3) Bijlage, n^o 1961.

(4) Bijlage, n^o 1993.

[p. 439]

dictionariolum octo linguarum van. Met dien titel verschijnt het boekje voor het eerst in den Haag en te Delft bij H.B. Schinckel in 1613; tot en met 1662 verschijnen nog zeven andere uitgaven⁽¹⁾. Déze beide reeksen nu hebben: op den titel Ne(d)erduitsch⁽²⁾; in de tafel Vlaamsch, evenals in de aanmerking aan 't einde van 't eerste boek⁽³⁾; in den aanhef van de ‘prologhe’ van het tweede boek weer Neerduitsch⁽⁴⁾, verder in de ‘prologhe’ duitsch⁽⁵⁾.

Middelerwijl had de Brusselsche uitgever J. Mommaert daaruit een ander viertalig woordenboek getrokken, t.w. Nederlandsch, Fransch, Latijn en Spaansch, in 1624 alleen met een Franschen en Spaanschen titel gedrukt, zonder kolomtitels, maar overigens met Duisch over de geheele linie; in 1647 geeft hij daarvan een tweede uitgave, waarin hij op den titel Nederlandsch bezigt⁽⁶⁾, Duitsch in de tafel, Vlaamsch aan 't slot van 't eerste boek, Neerduitsch in den aanhef van de prologhe van 't tweede, en weer Duitsch verder op; als kolomtitel gebruikt hij flamen.

Nederlandsch, eenmaal een veroveraar, werd in de 18^de eeuw een verstekeling, zoowel in Noord- als in Zuid-Nederland. Slechts in enkele woordenboeken: bij M. Kraamer (1719), in het Groot Woordenboek der Nederlandsche en Fransche taele (1739) en door Sewel (ed. Buys, 1766), wordt het nog vermeld. Onze bouwstoffen zijn voor dit tijdperk niet zoo omvangrijk als voor de voorgaande eeuwen, maar de onderlinge verhouding der cijfers is niet minder welsprekend: 15 voorbeelden van Duitsch, 34 van Nederlandsch, 129 van Nederduitsch. Op 102 vertaalde boeken, van 1701 tot 1800 te Gent verschenen, zijn 17 vertaald in het Nederlandsch, 28 in het Vlaamsch, 55 in het Nederduitsch.

Hoe zou het toch gekomen zijn, dat die voortreffelijke benaming Nederlandsch vrijwel op weg geweest is te verdwijnen?

Het dient erkend, dat onze bouwstoffen op die vraag geen duidelijk, afdoende antwoord geven. Als ik een verklaring mag wagen, dan is de volgende wellicht niet al te ongerijmd.

(1) Te weten: 1613, Vlissingen, M.A.F. vander Nolck; 1623, Amst. H. Laurensz.; 1630, Antw. H. Aertsens; 1631, Amst. E. Cloppenburg; 1631, Middelburg, W^e en Erv. S. Moulert; 1656, Venetie, ‘Ex Typographia Juliana’; 1662, Antw. H. Aertsens.

(2) Bijlage, n^o 1195.

(3) Bijlage, n^o 1994.

(4) Bijlage, n^o 1988.

(5) Bijlage, n^o 1955.

(6) Bijlage, n^o 1985.

[p. 440]

In de eerste plaats denkt men aan den invloed van 't gezag der kerk. Op de nationale synode, die in Juni 1578 te Dordrecht gehouden werd, heeft de administratieve scheiding van de ‘Waalsche’ en de ‘Nederduitsche’ gemeenten haar beslag gekregen: de officieele naam der kerk luidde voortaan, en luidt thans nog: Nederduitsche Hervormde Kerk.

Dat kon niet zonder invloed blijven op het gebruik van het woord Nederduitsch. Aanvankelijk kon het, bij de ongunst der tijden, niet veel uitmaken; maar naar gelang de organisatie der Kerk vaster werd en in meer gewesten ingevoerd, kon haar officieele naam ook meer invloed uitoefenen.

Een tweede, lang niet gering te schatten factor is de tegenstelling met Hoogduitsch. Vooreerst: het aantal vertalingen uit het Hoogduitsch in het Nederlandsch nam langzamerhand, en na 1600 vooral in Holland, snel toe, terwijl Overlandsch, vanouds her de naam voor alle dialecten die aan gene zijde van den Rijn gesproken werden, zeker wel ten gevolge van de aanwezigheid van zoo talrijke hooge Duitschen in onze gewesten, zich door den nieuweling Hoogduitsch gemakkelijk liet verdringen: van 1516, waarin deze voor 't eerst⁽¹⁾ voorkomt, tot 1600, telt men tegen 13 maal Overlandsch⁽²⁾ 35 maal Hoogduitsch⁽³⁾; van 1601 tot 1700 één maal Overlandsch⁽⁴⁾ tegen 234 maal Hoogduitsch⁽⁵⁾. Onder de Nieuwe Tijdinghen van Abraham Verhoeven heeten niet minder dan 182 nummers uit het Hoogduitsch vertaald⁽⁶⁾. Ten tweede: doordien in Noord-Nederland nog de geheele 17^de eeuw door en later, veel meer dan in het Zuiden, in 't gewone leven Duitsch de naam van de landstaal was, had men dáár meer behoefte dan hier aan de samenstelling Hoogduitsch, en het kon niet anders, of het gebruik van de ééne samenstelling moest dat van de andere, van Nederduitsch, met zich brengen en in de hand werken.

In de 18^de eeuw zijn daar nog bijgekomen het voorbeeld en de zeer groote invloed van Moonen, Huydecoper en Ten Kate, die in hunne werken, die in de eerste jaren van die eeuw verschenen, uitsluitend den term Nederduitsch hebben gebezigd. De stichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813 eerst, daarna de eischen der wetenschappelijke nauwkeurigheid, die

(1) Bijlage, n^o 1846.

(2) Bijlage, n^o 1832-1844.

(3) Bijlage, n^o 1846-1880.

(4) Bijlage, n^o 1845.

(5) Bijlage, n^o 1881-1940.

(6) Bijlage, n^o 1913, 1915, 1919-1922, 1924, 1925, 1929.

[p. 441]

De Vries en de zijnen verplichtten te onderscheiden tusschen de taal van hun vaderland en het platduitsch, dat in Duitschland immers ook niederdeutsch heette⁽¹⁾, hebben in korten tijd Nederlandsch in Holland weer in zwang gebracht. In 't Zuiden werd Nederduitsch slechts door enkelen gebruikt: bij de meesten vierde het particularisme hoogtij.

Maar wij hebben nog de vraag niet gesteld en beantwoord, hoe Nederlandsch in de 16^de eeuw in zwang is gekomen.

De naam Dietsch, Duutsch - twee vormen die slechts dialectisch verschillen - die naam beteekende ‘volksch’, om nu eens dat woord te bezigen, en was dus toepasselijk op alle dialecten. Engelsch, Fransch, Zweedsch zijn namen van één dialect, die ten slotte voor een veel uitgebreider taalgebied zijn gaan gelden. Het is een welbekend verschijnsel. Zoo noemen de Keltische inwoners van Groot-Bretanje en Ierland hun Engelsche buren nog steeds Sassenach, d.i. Sassen; en de Amerikanen noemen een uitdrukking die alleen in het Engelsch van het vasteland voorkomt, een briticism⁽²⁾.

Ook bij ons heeft het aan geen pogingen ontbroken om den naam van één dialect als naam voor de geheele taal te gaan bezigen. In de middeleeuwen en in de 16^e eeuw vooral vanwege de Vlamingen. Ziehier de statistiek welke onze bouwstoffen in dit opzicht aan de hand doen: van 1520 tot 1600, 48 voorbeelden; van 1601 tot 1700, 25; van 1700 tot 1800, 42⁽³⁾.

De meerdere invloed die het Brabantsch in de 16^de eeuw verworven had, uit zich maar een enkele maal door het gebruik van dat woord⁽⁴⁾. Van den Wereldspiegel van P. Heyns bestaat een fransche vertaling: Le Miroir du Monde reduict premierement en rithme brabançon (Antw. 1579)⁽⁵⁾, en men vindt een vijftal Duitsche vertalingen ‘auss dem Brabantischen’⁽⁶⁾. J. Lambrecht en Pontus de Heuiter gebruiken Brabantsch alleen in zijn strikte beteekenis. Eng. Brabants bij Van der Noot⁽⁷⁾ is willekeurige woordensmederij.

Niet veel duidelijker is de suprematie van het Hollandsch door 't gebruik dezer benaming tot uiting gekomen. Dat J. Lam-

(1) Zie Deutsch. Wtb. i.v., doch verg. Bijlage, n^o 1624-1630.

(2) Op dit gebruik van Sassenach en briticism werd mijn aandacht gevestigd door Prof. H. Logeman, wien ik daarvoor hartelijk dank zeg. Zie voor Sassenach thans ook de (sedert verschenen) aflevering van het New English Dictionary, i.v.

(3) Bijlage, n^o 1649-1729.

(4) Bijlage, n^o 1733-1737.

(5) Bijlage, n^o 1743.

(6) Bijlage, n^o 1738-1742.

(7) Bijlage, n^o 1744.

[p. 442]

brecht en Pontus de Heuiter het woord alleen bezigen voor: de taal die men spreekt in het gewest Holland, ligt voor de hand⁽¹⁾; het tegenovergestelde zou haast ondenkbaar zijn: eerst later zou dat gewest, en daarmede ook zijn dialect, het overwicht verkrijgen over de andere. Toch is het gebruik van Hollandsch in den zin van Nederlandsch veel ouder dan men wel eens gemeend heeft: niet ‘op zijn vroegst uit het begin der 18^de eeuw’⁽²⁾, maar uit de eerste helft der 17^de eeuw reeds dagteekent dat gebruik; het oudste voorbeeld is uit het jaar 1610⁽³⁾. Dat Hollandsch daarnaast ook steeds de naam blijft van het dialect, als zoodanig ook gebruikt wordt door hen, die het tegelijk in de uitgebreider beteekenis bezigen⁽⁴⁾; en dat het, in tegenstelling met het Nederduitsch, ‘plat’ wordt genoemd, ‘maar voor 't kanaalje’⁽⁵⁾ is slechts natuurlijk; maar dat bij een vrij uitgebreid onderzoek als het ‘onderhavige’, weinig meer dan een paar dozijnen voorbeelden - en daaronder een derde uit denzelfden schrijver - van de toepassing dezer benaming op de taal van ál de Nederlanden aan het licht zouden komen⁽⁶⁾, zou men toch zóó niet verwachten. Eigenlijk wordt men dan ook beter aan het over wicht van de Hollandsche gewesten herinnerd door het gebruik van Holländisch⁽⁷⁾: al zijn de daarvan gevonden voorbeelden evenmin talrijk, de verhouding van hun getal tot dat van Flämisch is al te welsprekend⁽⁸⁾.

Intusschen, Nederlandsch is geen term als Vlaamsch, Brabantsch, Hollandsch; hij staat veeleer gelijk met Dietsch in dezen zin, dat hij geen enkel dialect noemt, en op het geheele gebied toepasselijk is. Hij kan dus niet uit een bepaald dialect zijn voortgekomen; men behoort in een andere richting te zoeken.

Reeds in de middeleeuwen had men nog een andere wijze om de dialecten te benoemen, dan alleen met hun eigen naam. Bij den algemeenen naam dietsch voegde men als beperkende bepaling een topo-, ethno- of geographische benaming, uitgedrukt door een bijvoeglijk naamwoord noemende het land, het

(1) Bijlage, n^o 1745-1749.

(2) Verdam, De Geschiedenis der Nederlanasche Taal, blz. 4. De billijkheid gebiedt te erkennen, dat die bewering in de tweede bewerking van Prof. Verdam's boek niet meer voorkomt.

(3) Bijlage, n^o 1750.

(4) Bijlage, n^o 1763-1771.

(5) Bijlage, n^o 1752, 1755, 1758, 1772.

(6) Bijlage, n^o 1750, 1751, 1753, 1756, 1757, 1759-1771, 1773-1782.

(7) Bijlage, n^o 1783-1801.

(8) Bijlage, n^o 1730-1732.

[p. 443]

gewest, de stad, de bewoners waarvan de taal, het dialect bedoeld wordt; of, zoo men wil: noemende het dialect. Of deze manier wellicht niet de oorspronkelijke, en het zelfstandig gebruik van het bijvoeglijk naamwoord alleen naderhand daaruit ontstaan is, laten we voorloopig in het midden. Zoo schreef eens Geeraert Naghel, prior der Karthuizers te Herne, nog vóór 1381, dat Jan van Ruusbroec's werken zijn gesteld ‘in onvermingheden brueselschen dietsche’⁽¹⁾. Dat gebruik is lang in zwang gebleven: Nicol. van Winghe vertaalde in 1552 Th.a. Kempis in Brabantsch Duitsch, welke benaming nog in twee volgende uitgaven voorkomt⁽²⁾; en Jan van Riebeek schrijft in 1658 van een van zijn mannen, dat hij prompt in 't lesen is van recht Hollants Nederduyts⁽³⁾.

Welnu, er is nóg een dergelijke uitdrukking, die ons op het spoor kan brengen van den oorsprong van het gebruik van Nederlandsch.

In de voorrede tot den christeliken Leser, vóór Dat Gants Nyewe Testament, recht grondelick verduytschet, in 1525 te Bazel verschenen⁽⁴⁾, leest men:

Doer begheerte, raet ende hulp sommiger Christen-Menschen, die hier in niet haer eygen prys ofte profyt, mer alleen Gods Eer, ende aller Menschen Seligheyt hertelyk soeken ende begheren, is dit Nywe Testament, met groten arbeyt, ende nersticheyt ouergeset in Nederlants Duytsch⁽⁵⁾.

De ‘correcteurs der Translatie’ van den foliobijbel, in 1528 door Willem Vorsterman te Antwerpen uitgegeven, verklaren eveneens, dat zij ‘hebben laaten drukken den Text der H. Schrift... in onze Nederlantsche Duytsche Taale’⁽⁶⁾, en Joas Lambrecht zegt in de voorrede der door hem in 1539 uit Romeinsche letter gedrukte Refereynen, dat hij zich ‘der plompheyt’ schaamt, ‘datmen in onzen landen zo menyghen mensche vindt, die ons nederlantsch duutsch of vlaemsche sprake, in Romeynscher letteren gheprentt, niet ghelezen en can’.

(1) Zie de Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec uitgegeven en toegelicht door Dr. W.L. de Vreese (Gent 1896), blz. 19.

(2) Bijlage, n^o 1802-1804.

(3) Bijlage, n^o 1830.

(4) Bijlage, n^o 280.

(5) Aangehaald naar Is. Lelong, Boek-zaal der Nederduytsche Bybels (Leiden, 1764), blz. 527.

(6) Aangehaald naar H. van Druten, Geschiedenis der Nederlandsche Bijbervertaling, blz. 464.

[p. 444]

Om kort te gaan, nog 17 voorbeelden van 1550 tot 1600⁽¹⁾, nog vijf na 1600⁽²⁾, samen 25, zijn van deze uitdrukking aan het licht gekomen, en in één boek, in de vertaling van Wynkius' Hymni door den Iperling G. de Koninck, in 1573 verschenen, wordt gezegd, dat ze zijn overgesteld wt den Latine niet in Nederlandsch Duitsch, maar in ons nederlantsche Vlaemsche sprake⁽³⁾.

Me dunkt, hier hebben we den sleutel van 't geheim. Nederlandsch Vlaamsch, Nederlandsch Duitsch zijn uitdrukkingen die, uit het oogpunt der constructie, equivalent zijn met brusselsch dietsch, brabantsch duitsch, hollandsch nederduitsch. Deze bewering onderstelt echter twee dingen: ten eerste, dat het gebruik van Nederlandsch, als topo-, geo- en ethnographische benaming, ouder is, of op zijn minst even oud, als de toepassing van Nederlandsch op de taal; ten tweede, dat er nog een ander Vlaamsch, nog een ander Duitsch bestaat, dat niet Nederlandsch is.

Laten we dus eerst even het gebruik van Nederlandsch als topo-, ethno- en geographische benaming nagaan.

Nederland is eigenlijk een koppeling van neder land⁽⁴⁾, en dus volkomen synoniem met laag land; vandaar dan ook, dat die koppeling aanvankelijk een gemeen zelfstandig naamwoord was, met de comparatieve beteekenis van terra inferior, in tegenstelling met overland. Als Ruusbroec zegt: Die sonne die scijnt in overlant, in midden die werelt jeghen dat gheberchte... die selve sonne gheeft haren scijn in nederlant, in dat einde van ertrike, dan vertaalt Surius overlant en nederlant zeer terecht met: in partibus orientis en in inferioribus mundi partibus.

Al vroeg is nederland, evenals en naar het voorbeeld van terra inferior, een aardrijkskundige benaming geworden, voor: de Frankische én Saksische gewesten aan deze zijde van den beneden Rijn. Het is genoeg bekend dat in Der Nibelunge Not Siegfried genoemd wordt der helt von Niderlant, von Niderlande der küene Sîfrit; in de Middelnederlandsche vertaling heet Zegevrijt den here van Nederlant zelfs in een vers, dat in 't oorspronkelijk anders luidt⁽⁵⁾. Evenals men in 't Latijn sprak van terrae inferiores voor wat vroeger Lotharingen heette, zei men in de volkstaal: de Nederlanden. Den 12^den November 1402 spreken ‘Burger-

(1) Bijlage, n^o 1806-1822.

(2) Bijlage, n^o 1823-1827.

(3) Bijlage, n^o 1828.

(4) Zie Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek 4, 2240 en 2263.

(5) Vergelijk vs. 11 van het tweede fragment met vs. 982 van der Nibelunge Not, naar de uitgave van Lachmann.

[p. 445]

meisters, scepenen ende rade’ van Dordrecht in een brief aan die van Keulen, van dezer ‘borgeren ende coipluden, die die Nederlanden te verzueken plegen’⁽⁴⁾; Keulen gewaagt in 1428 van de bisdommen ‘in Nederlande’⁽¹⁾, en beklaagt zich in 1463 bij die van Dordrecht, dat de boter, die hunne ‘burger ind koepludeind anderen uyss Nederlandt herup brengen, nyet uprechtich noch koepmansguet en sy’⁽²⁾. Wanneer de beperking der beteekenis haar beslag heeft gekregen, is niet beslist uit te maken: nog in den titel van de uitgaven van den Sassenspiegel, die Simon Cock te Antwerpen in 1526, 1527 en 1528 liet verschijnen, luidt het: inhoudende alle Keyserlijcke rechten ende alle lantrechten die men dagelijcx meest ghebruykende is int Nederlant⁽³⁾. Toch had Luther reeds in 1523 zijn bekenden Brieff an die Christen ym Nidder-land gezonden, met de nadere verklaring aan Allen lieben Brudern yan Christo,... yun Holland, Braband und Flandern⁽⁴⁾; heet in 1530 Willem van Zwolle verbrand ‘zu mechelen ym Niderlande’⁽⁵⁾, heet in 1555 Deventer te liggen ‘im Niderlandt’⁽⁶⁾ en duikt weer een voorbeeld op van het meervoud: het wordt ‘eenen yeghelijcken verboden dese Prognosticatie (van G. de Vriese) nae te drucken, te vercoopen oft distribueren binnen desen Nederlanden’⁽⁷⁾. De beperkte beteekenis is blijkbaar reeds zeer gewoon⁽⁸⁾, en Nederland verdringt voor goed de uitdrukking der Bourgondische hertogen: de landen van herwaert over.

Maar waarschijnlijk reeds lang voor de beperkte beteekenis van Nederland algemeen verspreid was, waren er afleidingen van gemaakt. Reeds in 1398 beklagen zich de Keulsche schoenmakers over di Nederlender en wordt het alle kramers toegelaten Nederlenschen schoin (= schoenen) te verkoopen⁽⁹⁾. In 1464 schrijven die van Nijmegen aan die van Keulen, en noemen zich zelven: wij die nederlendsche stede⁽¹⁰⁾, wat toen blijkbaar al een gewone term was⁽¹¹⁾. Hoe fijn men de beteekenis van het woord besefte,⁽¹²⁾

(4) Bijlage, n^o 943.

(1) Zie Hansisches Urkundenbuch 5, blz. 279, n^o 554.

(2) Op. cit. 6, blz. 390, n^o 700.

(3) Op. cit. 8, blz. 774, n^o 1256.

(4) Bijlage, n^o 943.

(5) Bijlage, n^o 941, 942.

(6) Bijlage, n^o 944.

(7) Bijlage, n^o 947, 948.

(8) Bijlage, n^o 981.

(9) Zie enkele voorbeelden, als specimina, in de Bijlage, n^o 941-1017.

(10) Die Kölner Zunfturkunden nebst anderen Kölner Gewerbeurkunden bis zum jahre 1500, bearbeitet voor K. von Loesch, 2, 405 vlg.

(11) Hansisches Urkundenbuch 9, blz. 55.

(12) Zie op. cit. 9, blz. 668 noot (a^o 1470); Hanse Recesse 2², n^o 95 (a^o 1487); 3², n^o 561 (a^o 1495); n^o 645 (a^o 1496); 4², n^o 230 en 260 (a^o 1500), enz.

[p. 446]

blijkt ook wel hier uit, dat de Gentsche drukker C. Manilius in het berijmd octrooi vóór zijn Declaratie vander Triumphe bewezen den... Prince van Spaengien (1549) tot zijn confraters zegt:

Het heift den Keyser belieft te gheuene

Om drucken Manilio, diet maecte, consent.

Ghij nederlandsche druckers pijnt eerlic te leuene,

Dat ghij hem dit niet naer en prent.

In het midden van de 16^de eeuw maken de Hervormers druk gebruik van het woord: zij spreken aldoor van de Nederlandsche gemeenten, de Nederlandsche christenen, daar zij er behoefte aan hebben zich zelven en de hunnen wel te onderscheiden van hun Overlandsche medestanders en lotgenooten. Met één woord: Nederlandsch was, als topo-, ethno- en geographische benaming vanouds een gewone, bekende term⁽¹⁾ en het is als zoodanig steeds de term bij uitnemendheid gebleven. Op dat gebied heeft zijn mededinger Nederduitsch het nooit tot iets van beteekenis kunnen brengen: van het midden tot het einde der 16^de eeuw zijn er op 52 plaatsen maar 7 met Nederduitsch⁽²⁾; voor de geheele 17^de eeuw zijn er amper een dozijn achterhaald⁽³⁾, terwijl het een onbegonnen werk zijn zou, voor dat tijdperk voorbeelden van Nederlandsch te willen opteekenen; ze zijn talloos.

Wij komen tot de vraag betreffende dat ander Vlaamsch, dat ander Duitsch, dat niet Nederlandsch is.

Waar kenden de Vlamingen dan nóg een Vlaamsch, waar kenden de ‘Duitschen’ dan nóg een Duitsch, dat hun toescheen al heel weinig van hún Vlaamsch, van hún Duitsch te verschillen? Het antwoord ligt voor de hand: aan geene zijde van den Rijn, in Overland; de taal die men daar sprak, het Overlandsch, dat scheen hun ook Vlaamsch, ook Duitsch - 't is een oude, bekende illusie, in de boven aangehaalde plaats uit Guicciardijn aardig omschreven, die immers nu nog niet verdwenen is -, en Nederlandsch Duitsch is de tegenhanger van Overlandsch Duitsch, dat dan ook werkelijk voorkomt in den volgenden titel:

Protocol. dat is de gansche Handelinge des Gesprecks, te Franckenthal, inder Cuer Vorstelicker Paltz,... Wt den Ouerlantschen Duytsche, in Nederlandts duytsch ghetrouwelick ouergheset, door Gaspar vander Heyden... Ghedruckt int Jaer 1571.

(1) Een keus van voorbeelden in de Bijlage, n^o 1018-1048.

(2) Bijlage, n^o 1018-1043 voor Nederlandsch, n^o 1631-1637 voor Nederduitsch.

(3) Bijlage, n^o 1638-1648.

[p. 447]

Zoo is Nederlandsch Vlaamsch de tegenhanger van Overlandsch Vlaamsch, dat de Gentenaar Marcus van Vaernewijck noemt onder de talrijke talen, die de predikant Jan Micheus kende: ‘hebreeusch, griecx, latijn, franchoys, overlandts vlaemsch ende in somma wel zes of zeven talen’⁽¹⁾.

Zoodat we zeggen kunnen, alsof we een wiskundige bewerking uitvoerden: Nederlandsch is de tegenhanger van Overlandsch.

Maar, zult Ge wellicht zeggen: wij hebben wel gehoord van overlandsche guldens, overlandsche ruters, overlandsche schepen, overlandsche capiteins⁽²⁾ maar is overlandsch in gebruik geweest met betrekking tot de taal? Ik zal U dadelijk herinneren aan het plakkaat, den 8 Mei 1521 vanwege den Keizer afgekondigd, waarbij het verboden werd Luthersche of andere kettersche boeken te koopen, te verkoopen, te bezitten, te lezen, te schrijven of te drukken ‘het zy in Overlandscher, Latijnscher oft Vlaemscher talen, oft in eenighe ander talen’⁽³⁾, en nog de geheele 16^de eeuw door, nog ver in de 17^de eeuw, is Overlandsch hier bekend geweest⁽⁴⁾, al moest het ten slotte de vlag strijken voor Hoogduitsch, zooals we gezien hebben.

Maar nog ontbreekt de sluitsteen, luidt wellicht Uw wederwoord, want wij hebben nog het bewijs niet gehoord, dat Thomas van der Noot, die, zoover wij nu weten, voor 't eerst in 1518 de benaming Nederlandsch bezigde, op zijn minst de benaming Overlandsch kende.

Uw twijfelzucht, Geachte Hoorders, is billijk; maar het verlangde bewijs kan ik U geven, ja meer dan dat. Thomas van der Noot kende niet alleen de benaming Overlandsch, maar ook het Overlandsch zelf. Ziehier twee geloofsbrieven:

Den spieghel der duecht ende der eerbaerheyt vol schoone historien ende exempelen... Dit boeck es ter eeren gods ende Lot salicheit van alle menschen wt de overlantsche tale ghetranslateert. Brussel, Th.v.d. Noot, 1515⁽⁵⁾.

En aan het slot van een andere zijner uitgaven, nl. van Den Rosenghaert van den beuruchten vrouwen, leest men:

(1) Bijlage, n^o 1829.

(2) Zie b.v. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, alsook het Woordenboek der Nederlandsche Taal, beide op Overlandsch.

(3) Bijlage, n^o 1833.

(4) Bijlage, n^o 1832-1845.

(5) Bijlage, n^o 1831.

[p. 448]

Ick Th vander N die dit tegewoerdich boecxken tot trooste ende onderstande den eersamen vroukens die met kind beurucht sijn wt de ouerlansche of hoochduytsce tale in onse ghemeine sprake ghetranslateert hebbe... bidde alle personen dient in handen comen sal dat si dat... eerlijck ende secretelijck houden... in de princelijcke stat van bruesele... int jaer ons heeren duysent vijfhondert ende sestiene den achsten dach in merte⁽¹⁾.

Ik ben begonnen met een verkeerde meening uit de wereld te helpen; laat ik daarmee ook eindigen.

Het is nog zoo lang niet geleden. dat in Zuid-Nederland diende gestreden te worden tegen zeker urbisme, dat hier in bestond, dat men de benaming Nederlandsch liefst vermeed, en Vlaamsch verkoos. Deze voorkeur had onder andere haar oorsprong in de meening, dat de benaming Nederlandsch te - Hollandsch was.

Het is thans duidelijk gebleken, dat de benaming Nederlandsch met betrekking tot de taal voor het eerst in Zuid-Nederland is gebezigd. Onder de voorbeelden van vóór 1551 is maar één uit Noord-Nederland, en wie onder U door deze mededeelingen niet is afgeschrikt, en nog lust mocht hebben om het bewijsmateriaal dat er bij behoort, door te zien, zal zich er van kunnen overtuigen, niet alleen dat van de vele bouwstoffen, die voor Nederlandsch bijeengebracht zijn, haast twee derden uit Zuid-Nederland afkomstig zijn, maar ook dat Nederlandsch als topo-, ethno- en geographische benaming in de 16^de eeuw het eerst en het meest door Zuidnederlanders werd gebezigd.

Mein liebchen, was willst du noch mehr?

Het is er verre van, dat Nederlandsch tegenover Vlaamsch zou staan. Nederlandsch is eer Vlaamsch dan Hollandsch. Wie onder ons het verloochent, verloochent de overlevering van zijn eigen geslacht.

Ik heb gezegd.

(1) Bijlage, n^o 1832.

[p. 449]

Bijlage.

De titels van vertaalde boeken en de plaatsen uit oorspronkelijke geschriften die de bewijsplaatsen uitmaken voor de beschouwingen en gevolgtrekkingen in de bovenstaande voordracht, worden hieronder naar tijdsorde medegedeeld. Daar het niet de bedoeling zijn kon, bibliographisch werk te leveren, zijn de boekentitels tot het allernoodzakelijkste bekort en staan daarbij de plaatsnamen uit de adressen in hedendaagsche spelling. Slechts een betrekkelijk gering getal titels zijn naar de boeken zelf opgenomen; de overgroote meerderheid zijn begrijpelijkerwijze ontleend aan betrouwbare bibliographische werken. In dat geval is de bron achter elk artikel nauwkeurig opgegeven, en daarbij zijn de volgende verkortingen gebruikt:

AB = De Amsterdamsche Boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw door E.W. Moes... voortgezet door Dr. C.P. Burger Jr. Amsterdam, C.L. Van Langenhuysen. 1900 vlgg. 3 deelen.

BB = Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas, par le Bibliothécaire en chef et les Conservateurs de la bibliothèque de l'Université de Gand. Gand, Camille Vyt. La Haye, Mart. Nijhoff. Première série, 1880-1890. Seconde série, 1890 vlgg.

BG = Bibliographie Gantoise. Recherches sur la vie et les travaux des imprimeurs de Gand (1483-1850) par Ferd. Vanderhaeghen. Gand, Eug. Vanderhaeghen, 1858-1869.

BHG = Bibliotheca Grotiana. Hugonis Grotii Operum Descriptio Bibliographica... scripsit Henr. Corn. Rogge. Hagae Comitis, apud Martinum Nijhoff. MDCCCLXXXIII.

BJ = Bibliothèque de la Compagnie de Jésus par... les Pères De Backer et... Carayon Nouvelle Edition par Carlos Sommervogel, S.J. Bruxelles, O. Schepens, Paris, A. Picard. 1890-1900.

DCR = J.I. Doedes, Collectie van Rariora Inzonderheid Godsdienst en Theologie. Utrecht, Kemink en Zoon. z.j. (1887).

[p. 450]

DVA = Levensbericht van Th.-J.-I. Arnold door Willem de Vreese. Gent, A. Siffer, 1901.

DVE = De Nederlandsche Emblemata, Geschiedenis en Bibliographie tot de 18^de eeuw... door A.G.C. de Vries. Amst. Ten Brink en De Vries, 1899.

DVNL = Nederlandsche Letterkunde. Populaire prozaschrijvers der XVII^e en XVIII^e eeuw... voorhanden bij R.W.P. de Vries ... Amst. 1907.

EM = Exposition malinoise d'art ancien août-septembre 1888... Catalogue. Malines, J. Rijckmans.

MHS = Histoire des Savants Bibliographie. Catalogue de livres en vente aux prix marqués. Amst. Frederik Muller & C^ie.

NB = Bibliographie de la typographie Néerlandaise des années 1500 à 1540... par Wouter Nijhoff. La Haye, 1901 vlgg.

MNT = Nievs-Tydingen Waeragtighe en pertinente Verhaelen Van verscheyde plaetsen in Desen en in Vremde Landen. Men vintse te coope By Frederik Muller en C^o... Amst. z.j.

MNL = Nederlandsche Letterkunde Catalogus van Boeken en Handschriften voorhanden bij Frederik Muller en C^ie... Amst. z.j. (1892).

MPP = Nederlandsche Letterkunde Populaire Prozaschrijvers der XVII^e en XVIII^e eeuw... Amst. Fr. Muller & C^ie. 1893.

Mt = Bibliographie des Martyrologes protestants Néerlandais. Extrait de la Bibliotheca Belgica ou Bibliographie générale des Pays-Bas, par Ferd. Vander Haeghen, bibliothécaire en chef, Th.-J.-I. Arnold et R. Vanden Berghe, conservateurs à la Bibliothèque de l'Université de Gand. La Haye, Mart. Nijhoff, 1890. 2 deelen.

Mth = Théologie... Catalogue de livres à prix marqués en magasin chez Fr. Muller & C^o. Amst. 1887.

PMl = Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten. 1^e Afdeeling. Verzameling van Frederik Muller, te Amsterdam. Naar tijdsorde gerangschikt en beschreven (1500-1702) door P.A. Tiele. Amsterdam, Frederik Muller. 1858-1861, 3 deelen.

[p. 451]

PMm = Catalogus van de Tractaten, Pamfletten, enz. over de geschiedenis van Nederland, aanwezig in de Bibliotheek van Isaac Meulman (1500-1713) door J.K. van der Wulp. Amsterdam, Frederik Muller. 1866-1868. 3 deelen.

PTh = Bibliotheek van Nederlandsche Pamfletten. Verzamelingen van de Bibliotheek van Joannes Thysius en de Bibliotheek der Rijks-Universiteit te Leiden (1500-1702) door Louis D. Petit. 's-Gravenhage, M. Nijhoff, 1882-1884. 2 deelen.

PR = Beschrijvende Catalogus der Pamfletten-verzameling van de Boekerij der Remonstrantsche Kerk te Amsterdam, door H.C. Rogge. Amsterdam, Frederik Muller. 1862-1865. 3 deelen, 5 stukken.

VB = Bibliotheca Belgica. ‘Vlaemsche Druckers’. Uit het tweede en derde tijdvak der Renaissance. (1526 tot 1599). Hunne Werken en Merken, beschreven door G.D. Bom H. Gzn. Amst. H.G. Bom. 1894.

WSL = De Schriftuurlijke Liedekens De Liederen der Nederlandsche Hervormden tot op het jaar 1566 Inhoudsbeschrijving en bibliographie door Dr. F.C. Wieder. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff 1900.

Bredero = De Werken van G.A. Bredero. Volledige uitgave, naar de beste oude drukken bezorgd en opgehelderd... Amsterdam, bij Gebroeders Binger, 1890. 3 deelen.

Hooft, Briev. = P.C. Hoofts Brieven; Nieuwe vermeerderde, en naar den oorspronkelijken text herziene uitgave; met Toelichting, Aanteekeningen, en Bijlagen [door Dr. J. van Vloten]. Leiden, E.J. Brill, 1855-1857. 4 deelen.

Huygens = De Gedichten van Constantijn Huygens, naar zijn handschrift uitgegeven door Dr. J.A. Worp. Groningen, J.B. Wolters. 1892-1899. 9 deelen.

Vondel = De Werken van J. van den Vondel uitgegeven door Mr. J. van Lennep. Herzien en bijgewerkt door J.H. Unger. Leiden, A.W. Sijthoff, z.j. (1888 vlgg.). 30 deelen.

De overige bronnen zijn met alle vereischte duidelijkheid opgegeven.

Ongedateerde boeken zijn niet opgenomen, tenzij het jaartal van elders bekend of te benaderen was.

[p. 452]

Duitsch.

1518. 1. - Hier beginnen alle de Epistolen ende Euangelien metten Sermonen van den gheheelen iare... Ende oeck mede die Prophecien ghenomen wter Bibelen ende ouer gheset wten latijne in duvtsche. Antw. W. Vorsterman. - NB 45.

1519. 2. - Sconincx summe... Want ick broeder Jan van brederoede conuaers der carthoeser oerden tot zeelom... hebbe ouergheset vten franchoyse in duytsche... een boeck dat enz. Antw. H.E.v. Homberch. - NB 614. 3. - Dit boec is gheheten inden latijne Stimulus divini amoris... Twelc is ghetranslateert of overgeset wten latijne in duytsche... Antw. H.E.v. Homberch. - NB 78.

1520. 4. - Justinianus, Institutiones Imperiales Instituten een gerechtich oorspronck der keiserlijcke rechten Van... Thomaes Murner... in die duytsche tale ouereheset. Antw. Cl. de Grave. - NB 339. 5. - Sulc weerlic seyt, dat geestelijcke dolen, En tsijn de vuylste kinder vander scholen, Die den lien thare ontdraghen en ontrumen; Theet banckeroete, in duytsce ghestolen. Anna Bijns, Ged. (uitg. Bogaers) 37.

1521. 6. - Hier beghinnen alle die Epistolen ende Evangelien metten Sermonen vanden gheheelen iare... Ende oock mede die prophecie genomen wter Bibelen ende overgheset wten latijne in duytsche. Amst. Doen Pietersoen. - AB 37; NB 1430.

8 Mei 1521. 7. - Naer dien wy zekerlicken gheweten hebben ende verstaen die errueren, dolijnghen, ende ketterien, die eenen gheheeten Martin Luther van S. Augustijns ordene teghen onsen kerstenen gheloove ende die heylighe Roomsche ende universelekercke, heeft qualic bewesen, valschelick ghepreeckt, gheleert ende oneerlic gheschreuen, zo inden Latine als in Duutsche, Plakk. v. Vlaanderen 1, 89

17 Aug. 1521. 8. - Men (ghebiedt) ... dat niement... en pynen te draghene jonste, tonderhoudene, bewaerne ofte te beschermene de gheschriften of wat boucken dat het zyn, weder in Latynsche, in Duudsche, Vlaemsche ofte in eeneghe andre tale ghemaect... by Maertin Luther, Uittreksel uit de Hallegeboden van Brugge, bij Fredericq, Corpus docum. inquis. IV, 78/79.

1522. 9. - Hier beghinnen die Evangelien ons heren Jhesum xpi... Inder duytscer sprake getranslateert. Amst. Doen Pietersoen. - AB 39; NB 1185.

1523. 10. - Die Evangelien ons Heeren Jesu xpi, inder duytscher sprake getranslateert... Amst. Doen Pietersoen. - AB 42. 11. - Hier beghint dat anderde deel des Evangelijs van sinte Lucas van die geschiedenisse oft wercken der Apostelen met groter naersticheyt getranslateert ende gecorrigeert in onser duytscher spraken. Amst. Doen Pietersoen. - AB 43; NB 1015.

[p. 453]

1524. 12. - Die Epistolen van den... Apostel sint Pauwels.... metten anderen Epistolen van sint Jacop sint Pieter sint Jan en de sinte Judas. Overgheset in goeden duytsche... Antw. A.v. Bergen. - NB 1014. 13. - Dit is dat tweede Evange lium dat sinte Lucas bescreven hevet... Anderwerf nerstelijck overgheset wten latijn in onser duytscher spraken. Antw. J.v. Ghelen. - NB 1153. 14. - Dat niewe Testament welc is dat levende woert Goods wtghesproken doer onsen salichmaker... gheprentin goede platten duytsche. Delft, Cornelis Heynrick, Lettersnyder. - NB 431. 15. - Den groten Herbarium met al syn figueren. Die Ortus Sanitatis ghenaemt is met synder tafele in latijn ende in duvtsche. Antw. Cl. de Grave (herdrukt 1532, 1538, 1547). - Cat. Serrure 365.

1525. 16. - Hier beghint die Bibel int duytsche neerstelick overgheset... Antw. P. Kaetz... Hier eyndet die prologhe van Jeronimus op den Bibele ghemaect. Ende hier na volcht den text der Bibelen over geset met grooter neersticheit wt den latijn in goeden duytsche, bl. b vi r^o. - BB, B 122.

Z.j. ca. 1525. 17. - Van dat heylighe Pater noster Een verstandelicke ende oerbaerlicke verclaringhe... doer... M.L. ... Hier eyndet een suuerlick exposicie ende verclaringhe opt alderheylichsteghebet. Pater noster qui es incelis, ghemaeckt bij den heilighen bisscop ende martelaer sinte Cipriaen wt sijn boecken in duytsch getranslateert ende ouergheset. - NB 1315; Cat. Serrure 256.

15 Sept. 1525-1 Dec. 1529. 18. - Wat hebdy liever. dat wi int Duytsch spreken oft in Latijn? Een suuerlicke ende seer schoone Disputacie... tusschen die kettermeesters ende... Jan van Woorden, blz. 1a.

1526. 19. - Sinte Paulus epistelen tot den Romeynen ende Corinthen... wtgheleyt doer D. Erasmus van Rotterdam. Overgheset wt den Latine in goeden duytsche. Delft. - NB 580. 20. - Den spiegel van sassen Inhoudende alle Keyserlijcke rechten ende alle lantrechten ... getranslateert wten latijn in duytsce. Antw. S. Cock. - NB 359. 21. - Ghebieden... voorts, dat de boucken van Martinus Luther, metgaders Pomerani, Carolostadij, Melanthonis, Ecolampadij, Francisci Lamberti, Jonae, ende andere zyne adherenten met hem ghevoelende, ende alle Euangelien, Epistelen, Prophetien ende andere boucken van der helegherschrifturen, in Duutsch, Vlaemsch ofte Walsche, gheappostilleert, ghegloseert, oft hebbende prefatie of prologue, inhaudende dolijnghen ofte erreuren..., ghebroght zullen worden in eene openbare plaetse, ende aldaer te pulvere verbcrrent, Placc. v. Vlaanderen 1, 106. 22. - Die souter wel verduytscht tot die... Hebreeusche sprake... door Johannem Bugen hag... in goeden verstandeliken duytsche over gheset... Basel, A. Anonymus. - DCR 32.

1527. 23. - Hier beghint een corte declaracie ende antwoert met bewisinghe der heyliger schriftueren teghen zommiehe articulen der Lutheranen. Ghemaect bi...

[p. 454]

Joannes Eckius. Overgheset wt den latijne in duytsche... Delft, C. Henricz. - AB 89; NB 710. 24. - Den spiegel van sassen Inhoudende alle Keyserlijcke rechten ende alle lantrechten... getranslateert wten latijn in duytsce. Antw. S. Cock. - NB 360. 25. - Dat Turcsche regiment ende wesen... wt Caldeescher spraken int duytsche gh togen... (Antw.J.v.Liesvelt).-BB^2, R 111.

1528. 26. - Die Spaensche spraec is so seer versceyden van den Duytschen so dat men enz., Den ontsegghe vanden Coninc van Vrancrijc ende Engelant an die Keyserlicke Majesteyt. Amst. Doen Pietersoen, voorrede. - AB 57. 27. - Den spiegel van sassen Inhoudende alle Keyserlike rechten rechten ende alle lantrechten getranslateert wten latijn in duytsche. Antw. W. Vorsterman. - NB 376.

1529. 28. - Fasciculus temporum, dat is Vergaderinge van al die historien van Adam tot Cristus tijt toe vergadert ende... die calculatie van allen tijden en gheschiedenissen die in den bibel staen dwelck seer profitelijck is. om claerlijck te verstaen sommighe duytsche plaetsen van die Hebreeusche historien... Antw. Claes die Grave. - NB 373.

ca. 1530. 29. - Een copie ende claer wtschrift eens waerachtighen Seyndtbriefs Hoe die Turcksche Keyser Soliman desen synen tegenwoordigen tocht teghen die Christenen geordineert heeft... Ghetranslateert wt vreemder sprack in Duitsche. Amst. Doen Pieters. - AB 58. 30. - Peter van der heyden... die die latijnsche cronike int lange stelde ende lietse voort maken in duytscher rymen, Excell. Cronike v. Brab., prologe.

1531. 31. - Een devote boecxken van vele ghebeden daer summige neyt sinnen gheweest in dutsche vergaddert ende gescreven to zelwart bi Groninge in Vrieslant van sinte Benedictus orden. Inden iaer ons heeren. 1529 Op p. 27 nog eens de titel: Een deuote boecxken van voelen gebeden daer sommige neyt sinnen geweest in duetschen ghemacket... Amst. P.J. Tyebaut. - AB 78; NB 589. 32. - Epitome oft een cort begrijp van eenen boeck inhoudende van menigerley toecomende dinghen geschreven totten machtighen Coninck van Tunis en door een ridder van Rhodes ghetranslateert in Franschois ende overgheset in goeden duytsche. Antw. Henr. Peetersen. - BB, E 19; NB 766; PTh 35.

1532. 33. - Nyeuwe warachtige dingen geschiet met onsen Vyandt den Turck in Oestenrijck... overgeset wten Italiaenschen in onser duytscher spraken. Antw. A. van Berghen. - NB 764.

1533. 34. - Hier beghinnen alle die Evangelien ende Epistolen metten Sermonen... overgheset wten latijn in duytsche. Antw. S. Cock. - NB 1426. 35. - Den Groten Herbarius, met al syn figueren der cruyden... Met een Tafele vanden namen der cruyden int Latijn ende in duytsche. Antw. Cl. de Grave. - NB 1471.

[p. 455]

1534. 36. - Den Psalter wt die Hebreeusche waerheyt nae den sinne overgheset... in duytsche getranslateert. Delft, C. Heynrick. - NB 10. 37. - Symbolum Apostolorum. Een clare wtleeginghe der Apostelschen geloofs... wt dye Latynsche sprake in onser Duytschen tongen overgeset. Antw. Adr. v. Berghen. - NB 957. 38. - Den Psalter des coninclijcken Prophete Davids... in onse ghemeyn Duytsche tonghe ghetranslateert. Leyden, Pieter Jans zoon. - NB 627. 39. - Die Historie diemen heet Ecclesiastica. Eerst ghetranslateert wten Griexsche doer den priester Ruffinum Ende nv overghesedt in onser duytscher spraken. Antw. G.v.d. Haghen. - NB 72; Cat. R.W.P. de Vries, 25 Nov. 1905, 206a.

1535. 40. - Een corte ende clare wtlegginghe in die leringe des leraers Salomonis... nu Anno xxxiiij ghetranslateert in Duytsche. Leiden, Peter Jansoen. - NB 1428. 41. - Den grooten Cathoon, vol vruchtbarigher leeringen historien ende exempelen also hi sinen sone onderwees ende leerde in duechden ende goeden manieren... wten walschen in duytschen nv eerst ghetranslateert. Antw. Claes de Grave. - NB 105. 42. - Contemplationes Idiote in Duytsche gedeelt in .vi. boexkens... Antw. W. Vorsterman. - VB 12.

1536. 43. - Chyromantia Joannis Indagine Ende dit boec leert van drie naturlike consten... wten latijn in onse gemeen duytsche tale translateertende perfectelick overgheset, Utr.J. Bernts. - NB 1367. 44. - Een seer wonderlijcke ende warachtighe profecie van Meester Anthonis Torquaty... wten latine in duitsche getranslateert. Antw. Heyndrick Petersen. - BB T 9; NB 1414.

1537. 45. - Den Psalter des Coninclijcken Propheet Davids na die Hebreeusche waerheyt overgheset eerst int Latijn doer M. Johannem Campensem... Laetstwerf in duytsche gheprent. Leid. Peter Claessoen v. Balen. - NB 1152. 46. - Dat Turcsche regiment ende wesen: alsoot in alle Turckijen gehandelt wort... wt Caldeescher spraken int duytsche ghetogen als hier na volcht. - NB 752.

1538. 47. - Den Psalter des Coninckliken Prophete Davids na die Hebreeusche waerheyt overgeset, eerst int Latijn doer M. Johannem Campensem... Laetstwerf in duytsche Geprent ende ghecorrigeert... Leid. P. Claessoon van Balen. - NB 736. 48. - Hier beginnen alle die Evangelien ende Epistolen metten Sermonen van den geheelen iare... Ende ooc mede die Prophecien ghenomen wter Bijbelen ende overgeset wten Latijne int duytsche. Ende is nv derdewerf gebetert ende ghecorrigeert... Antw. W. Vorsterman. - NB 390.

1539. 49. - Fasciculus myrre. Dit is een sonderlinge devote materie van die passie ons heeren Jesu Christi... boven alle duytsche boecken diemen tot deser tyt toe gheprent oft ghescreven vint... Antw. S. Cock. - NB 342.

1540. 50. - Een schoone Prophetie vanden Doerluchtighen Keyser,

[p. 456]

ende vanden Coninc van Engelant, ende den Coninc van Vrancrijck. Dese Prophecie is ghestelt wt der Latijnscher spraken in de Duytsche sprake. Antw. St. Mierdmans. - BB^2, P 96; NB 66. 51. - Svmma der Godliker Scriftvren Oft een Duytsche Theologie... Antw. St. Mierdmans... DVA 3.

1541. 52. - Dat geheel niewe Testament ons Heeren Jesu Christi Wt die Latijnsche ende Griecksche Sprake met alder naersticheyt in gemeynen duytsche overgesedt... Antw. Ant. vander Haghen. 53. - Het bescheet vanden Keyser Kaerle... wtghegeven inden rijcxdach van Reynsborch... overgheset wten latijn in duytsche. Antw. M. Vermeere. - PMm 33.

1543. 54. - Een christlick werschap, oft een kersmis bancket... Overghesettet wt het engelsch in gueden duytsche. - Cat. Brit. Mus.

1544. 55. - Le 1^r Mars 1544, J. Lambrecht obtient le permis pour imprimer des traductions du latin en français et en flamand - in duytssche. (Archives de Brux, chambres des comptes: Rekeningen van den profijten van den zegele in Brabant, n^o 20781). - BG 1, 74.

1545. 56. - Hier beghint die Bibel int duitsche neerstelick overgheset... Men vintse te coope int huys van Delft bi Peter Kaetz. Antw. Hans v. Roemundt. - Cat. R.W.P. de Vries, 28 Nov. 1905, n^o 183. 57. - Dat geheel nieuwe Testament... in ghemeynen duytsche overgheset. Antw. Jan van Loe. - Ibidem.; DCR 24.

1548. 58. - Den gheheelen Bybe!, met grooter naersticheyt ende arbeyt nu corts in duytsche van nyews overghesteltwt den Latijnschen ouden text. Leuv., B. van Grave. - VB 126 (herdrukt, 1551: DCR 24).

1550. 59. - Duytsche Adagia ofte spreeckwoorden diemen daghelicx is userende. Antw. 60. - Gemeene Duytsche Spreeckwoorden. Campen, Peter Warnessen.

1551. 61. - Ortulus anime in duytsche, met die getijden vander weken... Antw. Henrick Peeterssen. - Mt 1, xxxv.

1552. 62. - Flavij Josephi des vermaerden Joetschen hystoriescriuers seuen boecken, van die Joetsche oorloghe. ende Destructie van Jerusalem. Wten Griecxschen in Latijn, ende voorts wten Latine nu eerst in Duytschen ghestelt. Antw. S. Cock. - VB 16. 63. - Toen vraegde ik, oft hy een Testament mede gebracht had? Pape: Ja hier is een Testament in 't Latijn. Adr. Wy hebben in geen Latijnsche hooge scholen school gelegen, dan in dat hooge vermaerde school des Evangelij, daer de Geest Gods leermeester af is. Hy seyde: Hy konde 't wel in Duytsch lesen. - Mt 1, vii. 64. - Het Tresoor der Duytsscher talen... van... Jan van den Werve. Antw. Hans de Laet, (herdrukt 1559, 1568, 1577, 1601, 1608, 1742, 1750 enz.) - BB, W 20. 65. - (Die Navolghinghe Christi) ghescreven omtrent over hondert jaren niet van... Gerson, als dye

[p. 457]

tijtels van sommighe gheprente exemplaren in latijn en deduytsche inhouden maer... van... Thomas Hamerken, van Campen,... Van die werelt te versmaden (Antw. Wed. H. Peetersen), opdracht. - MNL 392.

1553. 66. - De groote Prognosticatie van den lantluyden duerende also lange als de werelt staet... wten fransoyse in duytsch overgheset. Antw. Marten Nuyts. - PMm 75. 67. - Der Griecxser Princerssen... Clachtige Sendtbrieven... nu eerst in Duytsche duer C.v. Ghistele... overgesedt... Antw. Hans de Laet(herdrukt 1554, 1555, 1559, 1559, 1564, 1570, 1589, 1607, 1615). - BB, G 19. 68. - Flavij Josephi des vermaerden Joetschen hystorie scrivers twintich boecken, van den ouden gheschiedenissen der Joden... overgheset uuten Griexschen in Latine, en voorts uuten Latine nu eerst over geset in Duytsche. Antw. S. Cock. 69. - Cosmographie, oft Beschrijvinghe der geheelder werelt van Petrus Apianus... Gregorius de Bonte veicooptse Tantwerpen in den scilt van Basele /... in Latijn, Spaensch, Duytsch, en Waalsch. - BB, A 35. 70. - Van dat Kerstelijck Ridderschap... ghemaect door... Lanspergius... Overghesedt uten latijne in duytsche. Antw. S. Cock... - Cat. I.W. van Leeuwen 176, 84.

1554. 71. - Van der liefden Gods... beschreven door... Sinte Augustijn. Overgheset wten latine in duytsche door Remigium van Eertborre. Antw. S. Cock. 72. - Deerste viere boecken van Eneas ende Dido... Nu eerste in onser duytscher talen door Cornelis van Ghistele Retorijckelijck over geset. Antw. Hans van Liesvelt. - BB, G 12. 73. - Die Cronijcke van Brabant int corte Dat is die historie der Hertoghen van Brabant warachtelijcken int latyn bescreven duer den wel gheleerden Adrianus Barlandus ende nu eerst int duytsche overgheset. Antw. Jan Wijnrijcx (herdrukt 1555). - BB^2, B 281. 74. - Dat eerste boeck vanden Nieuue Duytsche Liedekens. Maestricht, Jacob Baethen. - BB^2, L 669.

1555. 75. - Terentius Comedien Nu eerst.. in onser duytscher talen door Cornelis van Ghistele... overghesedt. Antw. S. Cock (herdrukt 1596). - BB, G 31. 76 - Andria... nu eerst in onser duytscher talen door Cornelis van Ghistele...overghestelt. Antw. S. Cock. - BB, G 33.

1556. 77. - Een wreedelijcke Tyrannie, ende moordt de welcke Solimannus... aen sijnen outsten sone... bewesen heeft... beschreven in Latijne... ende nw eerst in onser duytscher spraken over gheset. Antw. Jan Verwithaghen. - BB^2, M 244. 78. - Deerste sesse boecken van Eneas ende Dido... Nu eerst in onstr duytscher talen door Cornelis van Ghistele... overgeset. Antw. Hans van Liesvelt. - BB, G 13. 79. - Die leste sesse boecken van Eneas ende Dido... Nu eerst in onser duytscher talen door Cornelis van Ghistele... overghesedt. Antw. Hans van Liesvelt. - BB, G 14.

[p. 458]

80. - Den Bibelin Duyts., Embden, St. Mierdman en J. Gheyllaert. - DVA 18; Mth 107.

1557. 81. - Catechismus, dat is, die summe des heylighe Christen Gheloofs... Overghesedt wten latine in duytsche door J. van Hemert. Antw. Jan Verwithaghen. - BJ 8, 1975.

1558. 82. - Na dyen dat ick mynen boeck ghetranslateert hadde wt den Enghelschen in Duytscher spraken, ende daer of een eynde gemaeckt hadde, Vanden .x. Esels, (Antw. J.v. Liesvelt) bl. Diiijb. - BB, E 20.

1559. 83. - Der griecscher Princerssen ende joncvrouwen clachtige send brieven... bescreven duer... Ouidius Naso inden Latijne ende nu eerst in Duytsche duer Cornelis van Ghistele overgheset. Gent, G. van Salenson. - BG 163.

1561. 84. - Walssche duudsche ende Vlaemsche Boucken, De Dene, Testam. 122a.

1563. 85. - Die Confessie oft belydenisse des Gheloofs, op den Rycxdach tot Augsburch int iaer 1530 overghegheven... met die duytsche Misse... Wesel, Hans de Braecker. - Cat. Serrure, 241. 86. - Hier nae volghen die namen vande ghene die Thoff volghen... om datmense niet ghevoechlijck int Duytsch en can gesetten, so sal icse in Spaents laten staen, Gheheele verclaringhe vant belegh,... van Oran, Antw. Mollijns, bl. Br^o. - BB^2, V 209. 87. Jammerlijcke ende seer wonderlijcke Nieuwe tijdinghe... van dye gheweldighe sprinckreyse... int jaer M.D.LXIII Ouerghesedt wten Franchoys int Duytsche. Antw. W. Simens. - BB^2, T 113. 88. - Novicampianus, Het gheheel begrijp des volcomen verstants der heyligher Scriftueren ... Nu eerstwerf wten Latijnen in Duytschen ghetranslateert. By J. vanden Bosch. Antw., C. vanden Wouwere, - DCR 91.

1565. 89. - Referein en lof vanden name Jesu, an Guillaume vanden Bogaerde, Prince souverain over alle duutsche tonghen der Rhetorijcken, L. d'Heere, Boomgaerd der poesien, 114.

1566. 90. - A. de Val, Den spieghel der Calvinisten ende die wapenen der Christenen om die Lutheranen ende nieuwe Evangelisten van Geneven te wedersiane. Getranslateert in duytschen, om ikersten ghelooue in alle herten te versterckene. Antw. E.Ph. Tronaesius. - Cat. R.W.P. de Vries, 28 Nov. 1905, 289. 91. - Vanden Armen toe onderholden, des hoochgheleerden Johannes Ludovici Viuis... Wt den latijn in duyths gestelt deur Henricum Geldorpium. Antw. W. Siluius. - BB, V 32. 92. - Jan Boogaerts... wordt toeghelaten... temoghen drucken oft doen drucken... een sekere Duytsch boecxken, Gheintituleert enz. Privilegie van: Remonstrance oft Bewijs van het Purgatoir... door F. Arnoldum Mermannium. Leuv. J. Bogaerts. 93. - Ick hadde het voorleden Jaer gedruckt eenen Boeck genaemt La Maison Rustique de M. Charles Estienne, int Fransoys... velen baden my daerom, dat icken inde Nederduytsche

[p. 459]

sprake wilde doen oversetten... hebbe ten laetsten met grooten costende arbeyt, de copije te wege ghebracht, ouergestelt in deser duytscher talen, plantijn by Stevens, Landtwinninge, Opdracht.

1567. 94. - Een Catholic tractaet van de Beelden ende van het rechte gebruyck dier selfder..., nu int duytsche eerst overgheset door H.K.... Antw. P.v. Keerberghen. - PMm 155. 95. - Meer dan Twee hondert ketterijen, blasphemien, ende nieuwe leeringen, welck tot de Misse zijn ghecomen: Eerst van van Peter Bloccio... in Latijn ghemaect, daer nae in Duytsch voor slechte menschen ouerghesett... 96. - Dit boecxken vander outheyt ende waerheyt des ghemeenen Christen gheloofs, eertijts in Latijne bescreven door Vincentium Lirinensem, ouergheset in Duysche, Privilegie voor Vinc. Lirinens. Gallus (Leuv. J. bogaerts). 97. - Discours ofte corte enarratie, op die beroovinghe der catholycker kercken... Overgheset wt Francoys in duytschen. Leuv, J. Boogaeits. 98. - C. de Sainctes, Destructie der heyligher Kercken... overgheset wt Francoys in duytschen. Leuv. R. Velpius. - DCR 103.

1569. 99. - Den Biencorf der H. Roomsche Kercke. Welck is een clare ende grondelicke wtlegginghe des Sendbriefs M. Gentiani Heruet, nu corts wtgegaen int Fransoys ende int Duytsch... [door Philips van Marnix] (herdrukt 1572, 1574, 1577, 1593, 1597, 1600, 1611 enz.) 100. - Satyrae Oft Sermones... duer Cornelis van Ghistele in onser duytscher talen... overghesedt... Antw. Ameet Tavernier. - BB, G 29. 101. - Adam Sasbout. Devote... sermonen inde Latijn eerstmael gehadt... Ende nu ghetranslateert... in duytsche... Leid. J. Mathyszoon... - Cat. Burgersd. & Nierm. 13-22 Nov. 1905, 928.

1570. 102. - Der Griecxser Princerssen, ende Jonckvrouwen clachtige Sendtbrieuen Heroidum Epistolae ghenaemt, beschreuen door den vermaarden poëet Ouidius Naso inden Latijne. Ende nu in Duytsche deur Cornelis van Ghistele... ouerghesedt Antw. Ameet Tavernier. - DVNL 379.

1572. 103. - De groote Prognosticatie vanden lantluyden... wten fransoyse in duytsch overgeset... Antw. Marten Nuyts. - BB^2, P 92. 104. - Van die wonderlijcke nieuwe Sterre... Wt den Latijne in Duytsch overghesedt... Antw. H. vander Loe. - BB^2, B 297. 105. - Een Duytsch Musyck Boeck... Leuven, P. Phalesius. - BB^2, L 669^7.

1573. 106. - Een cort verhael van de strenghe belegheringhe... van... Alcmaer... wt het Latyn int Duytsch overgeset... Deltt, A. Hendricsz. - PMm 125.

1577. 107. - Den Spieghele van den berauwighen Zondare, zo wel int Duytsche als int Fransoys. Gent, W^we van G.v.Salenson. - BG 216.

1578. 108. - Prophetie uut de Latijnsche sprake ghetranslatiert in

[p. 460]

Duydtsche...ghevonden int Cabinet van Maria Coninghinne van Hongarie, ende int openbaer ghebrocht deur Joh. Goropium Becanum. - PTh 272. 109. - Dits een seer schoene Historie van die seer wijse Maeghet Theodora... van nieus wten Spaenschen in Duytsch overgheset. Antw. J.v. Ghelen. - BB, H 6. 110. - De Cautelen... mit het Canon ende Ceremonien van der Misse. Al in Latijn ende Duytsch ... door Petrus Viretum. Londen (H. Bynneman). - Mth 1694.

1579. 111. - Defensiones oppositionum. Dat is opt duytsch Bescherminge der wederspreekinghe, Thomas v. Imroeck, Confessio, fol. [13]. - Mt 1, 198

1580. 112. - Bi die Conincginne. Een Verantwoordinghe van weghen der Conincghinne van Engelant... Eerst Ghedruckt in Enghels... ende nv getransleteer in duych. 1580. - PMm 488 113. - La guirlande des jeunes filles, en françois et flamen, par Gabriel Meurier... Het Cransken der jonghe dochters in fransoys ende duytsch. Antw. Jan Waesberghe (herdrukt 1606).

1581. 114. - also die Duitse tale veel hondert jaren ouder is dan die... Franse. pont. de heuiter, Nederd. Orthogr. 99.

1583. 115. - Die twaelf boecken van Eneas Dido... Nu eerst in onser duytscher talen door Cornelis van Ghistele... overghesedt... Antw. Hans van Liesvelt (herdrukt 1589, 1599, 1609). - BB, G 15.

1586. 116. - Simon Stevins Vytspraeck Vande Weerdicheyt der Duytsche Tael, S. Stevin, Beghinselen der weeghconst, bl. bBa. - BB, S 131. 117. - Neemt noch merckelicker voorbeelt, ande prekinghen ofte verscheyden leeringhen der gheloouen, die inde Duytsche landen geschien, waer vindtmen ander contreyen daer de ghemeenten alsoo ghetrocken worden, den eenen tot dit den anderen tot dat, ende elck tot t'ghene hy hoort? wat is d'oirsaec? de beweeghlicheyt der Duytsche woorden, al veel heftelicker des menschen sin ende ghemoet tot des Redenaers voornemen dringhende, als eenighe ander; want soo hy de tong wel t' sijnen bevele heeft, ende dat hem maer int hooft quaem een bessem de bruyt te sijne, hy sal de ghemeente beweghen ter bruyloft te commen. Ja noch al slimmer dinghen doen bestaen, streckende niet alleen tot ellende van wyf en kinderen, tot verlies van lijf en goedt, maer oock tot ghemeene verderfnis des landts, als metter daet, dat beclaghelick is, te veel blijct; Ende dit al door die heftighe beweeghicheyt deses taels: Daerom waert wel te wenschen, dat gheen ander begaefde der Duytsche tong, sulck ampt ten deele en viele, dan diens einde tot de ghemeene welvaert strect; want soodanigher menschen Duytsche woorden, vaten inde hoorders herten als clissen an wolle, si sijn als den breydel des peerts, als t'roer eens schips, duer t'welck de ghemeente gheuoert wort daert den stierman belieft, ald.

[p. 461]

1588. 118. - Metamorphosis dat is Die Herscheppinge oft veranderinge beschreven int Latijn... overgheset in onse duytsche tale. Amst. H.J. Muller (herdrukt 1608). - AB 216. 119. - Den Leydtsman der sondaeren... ghemaeckt door... Louys van Grenaden... in duytscher talen ouergheset... door Philips Numan. Antw. Chr. Plantijn.

1589. 120. - Paraphrasis (dat is) Verclaringhe op den Brief van S. Pauwels totten Ephesien... int Duyts trouwelijck ouergheset. - AB 219.

ca. 1590. 121. - Moet juyst een duyts Poëet nu nodich zijn ervaren in Griex-Latijn? spieghel, Hertspieghel 1, 125 (ed. Vlaming).

1590. 122. - Oft by avontueren vrempt oft onbequaem duncken mochte, soo hoogen saken... in duytsche Poesye... te verhalen: soo enz., numan, Strijt d. Gemoets (Brussel, J. Mommaert), 3 a.

1592. 123. - Corte Chrystelycke leeringhe, in maniere van tsamensprekinghe tusschen den meester ende den Discipel. Ghemaeckt by... Doctoor Ledesma... int Duytsch. Leuv.J.Maes (herdrukt: 1628). - BJ 4, 1650. 124 - Refereyn tot Lof des Nederlandts unde der Duytscher Spraecke, D.J., Een Geestelijck Liedt Boecxken, bl. 85b. Van die duydelijcke Duytsche Spraecke, 91a. - WSL 165.

1593. 125. - Een Suyuerlijcke wtlegginghe op 't Ghebedt des Heeren... nu in Duyts getrouwelijck ouergheset. Amst. Hermen Janszoon. - AB 226. 126. - Paraphrasis (dat is) Verclatinghe op de canonijcke Brieuen ... Eertijts door... Des. Erasmus... int Latijn gheschreven: ende nu int Duyts ghetrouwelijck overgheset. Amst. Harmen Jansz. Muller 1592. - AB 225. 127. - Eine Christlicke Tragedia, Die Coopman offte dat Ordel geheeten... Eertijdes in den Latijn gestelt, doer Toman Naogeorgum: Nu... wth den Latine in Duytsche Spraecke troulick ouergesettet... Bremen, B. Peterss. - DCR 90.

1594. 128. - Statuyten ende Ordinantien, ghemaect by... Gheraerdt van Grotsbeke... Ghetranslateert vuyter Walscher in Duytscher spraken, by M. Jannen Scronx... Leuv. J. Heiberch.

1595. 129. - Chronica, Tytboeck ende gheschiet bibel, van aenbegin der Werelt tot den jare 1586 verlengt... Door Sebastianum Franck van Word, voortijts in Duytscher sprake noyt ghehoort noch ghelesen. Amst. C. Claesz. - AB 357. 130. - De 150 Psalmen Davids. Item hier is by ghevoecht op de cant den duytschen Text overgheset uyt den Hebreeuschen... Amst. W. Janszoon. - AB 469.

1596. 131. - Tarentius Comedien, nu eerst wt den Latine, in onser duutscher talen door Cornelis van Ghistele over gesedt. Antw. H. Verdussen. - DVNL 387.

[p. 462]

132. - Der Vrouwen Lof ende Lasteringe... door Jan van Marconville,... nv eerst overgeset in Duytsch deur J.L.M. van Hapart. Amst. C. Claesz (herdrukt 1605). - AB 368; DVNL 187 en 188.

1597. 133. - Propos puerils... par Gabriel Meurier... Kinder Redenen, fransoys ende duytsch. Rotterd. J. Waesberghe.

1598. 134. - Cort warachtich verhael, van de Siecte, leste woorden ende doot vande Coninck van Spangien, Philips de tweede,... overgeset in Duyts... Voor Jan Jansz. Orlers. - PMm 878. 135. - Jesuiten loghenstroyinghe vanden dood Theodori Bezae... uyt latijn in duytsche sprake overgheset... door H.C. Utrecht. Salomon de Roy. - BB^2, C 563^13.

1599. 136. - Blaffert tot opweckinge aller Princen van Europa bysonder van hooch ende neder-duytschlandt, haer te versien teghens de Moortdadighe Spaensche Regeeringhe... Tot Amsterdam... Gedruckt by Peeter Gevaerts... na de Copye van Wilhelm Petri, ghedruckt in Duyts buyten Ceulen. Anno 1599. - BB^2, B 322. 137. - Metamorphosis dat is De Heerscheppinghe oft veranderinge... nv eerst overgheset in onse duytsche tale. Amst. Harman Jansz. Muller. - AB 229. 138. - Dit is een suverlijck Boecxken inden welcken staen veel schone leysen in latijn ende in duytsche. Amst. Harmen Janszoon Muller. - AB 230, 231, 232.

1602. 139. - El Paternostro de gli Spagnuoli ofte Rhym-gedicht, so in Duytsch, als Italiaens... Mitsgaders Los dies mandamientos de los Theatinos. Wesende De thien Gheboden der Jesuiten. Originelick in Spaensch, ende paraphrastice in Duytsch ghedicht overgheset... Enkhuisen, Jan Ar. Chaallon. - PMl 499.

1603. 140. - Die Eertzhertoghen... hebben toegelaeten Rutgeert Vulpius, alleen te mogen drucken... dese tegenwoordige groote ende cleyne Christelycke leeringe, in Duytsche ende int Franchois. - Privilegie van. Costerus, Catechismus. Brussel, 1603. - BB^2, C 584^3.

1604. 141. - Een cort Verhael van vyff Beletselen... wt de Lat. inde Duytsche spraecke overgeset. Anno 1604. - PMm 1018; PR 2^2 133. 142. - Waerachtighe historie van de martelaers van Gorcum... Eerst beschreven in 't Latijn, deur Willem Estius Hesselsone... Ende nu in onse Duytsche taele overgheset deur B. Willem Spoel-Bergh. Antw. Jan Moerentorf.

1607. 143. - Rhetorica Die edele Const van welsegghen... Overgestelt uyt den Latijne in ghemeender spraken. Bij M. Jan van Mussem... Nu van nieus oversien en met uijtroedinghe vande uijtheemse woorden(daer recht-duijtsche in plaets gheset zijn) verbetert. Gouda, J. Migoen. - BB, M 134. 144. - Om de Gheesten te verwecken laet Robbert Robbertsz vraghen / Oft hier eenich Reecken-Meester sal durven ghewa-

[p. 463]

ghen / In Duytsch uyt te spreken 't ghetal hier boven gheset /. Robbert Robbertsz, Numeratio. - AB 3, blz. 127.

1609. 145. - T'boeck is in duyts verclaert Van Cooren-hart vermaert. G.S. bij Coornhert, De tweede XII. Boecken Odysseae (Amst. H. Barentsz.), 173b. 146. - Een Cleyn Tractaetgen... teghens den Aflaet ende Vaghevier... Wt het Latijn in Duyts overgheset. Amst. D. Pieterssz. - PMl 807.

1610. 147. - Tractaet vande Ovdtheyt vande Batavische nv Hollandsche Republique Beschreven int Latijn door Hugo de Groot..., daer nae in 't Duytsch overgestelt. 's Gravenh. H. Jacobsz. - BHG 152. 148. - bidde om Latijnsch antwoordt, dat ick beter meen te verstaen als Duitsch weet te schrijven, hooft, Briev. 1, 31.

1611. 149. - Een treffelijck ende wonderlijck Vrouwen lof, beschreven int latijn door H.C.A., in duytsch overgeset. Rott. M. Bastiaensen. - Cat. Serrure 348.

1613. 150. - Vier corte maar heerlycke ende diepsinnighe vraaghstucken van het rechtveerdichmaeckend' gheloof... Uyt den lat. in duytscher tale overgh. door een lieff-h. der godd. waerheit. - PR 1^2, 33. 151. - 't heeft my recht gedacht den selven te translateren uyt het Spaens, ende uwe E. in Duyts toe te eygenen, J. Aventroot, Sendbrief, opdracht. - PMm 1322. 152. - Brief D. Sibrandi Lubberti... aen den Eerw. Aertsbisschop van Cantelberch... Wt het Latyn int Duytsch... overgheset. Delft, B. Hz. Schinkel. - PMl 1081. 153. - Peterssen (Gerlacus). De innighe Alleensprake... Overghestelt wt den latijne in duyts door Nicasium van Heese 's-Hertogenb. A. Scheffer - DCR 95 (herdrukt 1624: Cat. J.W.v. Leeuwen 135, 2915).

1615. 154. - Articvlen vanden Peys, gemaect tusschen de Maiesteyt vanden Coninck... overgheset vuyt het Italiaens int Duyts. Bruss. H. Anthoon. - PMm 1391.

1616. 155. - Symbolvm Apostolorom, oft: Een clare wtlegginghe... wt de Lat. spraecke in onser Duytscher tale overgheset. Rotterdam, Mathijs Bastiaensz. - PMm 1468.

1617. 156. - Seeckere Articulen van de Macht eens Princen, ofte des Magistraets Ghestelt bij David Lindesay in 't Latyn... Ende nu... in onse Duytsche tale overgheset. - PMm 1331.

1618. 157. - Slecht-hoyen als ghy zijt. moockteensjens een acte notariaal, Gaylien en weet van hooftse tarmen, gy schrijft moor duyts teenemaal, Bredero, Sp. Brab. vs. 209. 158. - De soberheyt is een deughd diens ghelijcken men niet en weet. Dat is gheseyt in 't Duytsch; siet dat je niet veel en eet. vs. 258. 159. - Sommige Latynisten (die doch eer en meer uytheemsch dan duytsch geleert hebben), Bredero 3, 199.

[p. 464]

160. - Trouhertighe Vermaninghe aen alle Swangere ende Barende Vroutgens... Ghebout op het Fondament van seeckere passagien, ghetrouwel, alhier aenghetrocken, in 't Latijn, Françoys, Duyts ende Engels. - PMm 1370. 161. - Wy opper Broederen der Duytscher Academie hebben toeghelaten ende ghegheven aen onzen eyghen Drucker Nicolaes Biestkens, te drucken 't Geselschap der Goden, op de Bruyloft van Appollo ende de Nederduitsche Academie... ter vergaderínge... inde zale der Duytscher Academie, bij Wijbrands, Amst. Toon. 40; BB^2, C 671^3.

1619. 162. - Ongheleerde nijt, Die 't speet, dat hier oock soud' de wetenschap haar vlijt Aan wenden, om wt liefd' de burgery te stichten, En met de fackel van de duytsche taal toe lichten. Toelichten, seg ick, met de rijcke duytsche taal, Dat duytsch-man ken in duytsch zo wel doen als een waal In walsch, S.A. C[oster], Duytsche Academi, vss. 41-47. 163. - Duytsche Academi, Tot Amsterdam gespeelt, Op den eersten dach van Oegstmaant, in 't Jaar 1619. S.A.C. Amst. L.C.v.d. Plassen. - S. Coster, Werk. 145 (ed. Kollewijn). 164. - Hoor hier wat Vroeg bedurven, ic wodje slech vervaart maken Ick selje niet melden, ick sweert by mijn caproen, Spreeck goed duyts, Biestkens, Claes Cloet, bij V. Moerkerken, Ndl. Kluchtsp. 13, 90.

1620. 165. - Den seeckeren wegh tot saligheyd, in 't frans. beschr. door d.P. Molnieus... en wt het frans. in duytsch gebracht door Winandum Sohnium. Amst. M.J. Brandt. - PR 1^1, 65. 166. - Dat wy... hebben getranslateert ende van de Waelsche taele in de Duytsche overgeset seker reglement, bij v. melckebeeck, Kruisgilde 96 (aangehaald bij Stallaert, Glossarium 1, 381).

1621. 167. - Verhael van het Recht des Conincks van Hispanien op de Nederlanden... in Duyts overgheset... Franeker, Jan Lamrinck. - PMl 1845. 168. - Het zijn... syne Weken... by my vertaeld; het is syne stoffe, maer alleenlijck van mijn maecksel; 't is syn stael, maer van mijn vermenginge, Ten kortsten het is het selve lichaem in een duyts kleedt, Z. Heyns, Wercken v. Du Bartas 1, vi. 169. - Metamorphosis Vande Fransche toeeygheninghe aen de Heer van Pibrac, In de Duytsche, Z. Heyns, Wercken v. Du Bartas 2, 6. 170. - Haer sal in 't Duyts en Frans oock mede niet ontbreken, ald. 171. - Onnoodich dacht het my te stellen desen slagh, By Bartas meed in Frans ghebracht... Dewijle vander Myl... Den selven in goet Duyts te lesen heeft gheghevens, Z. Heyns, Wercken v. Bartas 2, 175. 172. - Ick ken fraey lesen en schrijven, ick ken veelderley Talen, Gelyck... Duyts ken ick altyd veur ierst, Starter, Melis Tyssen, vs. 93.

1622. 173. - Klaegh-veersen over de teghenwoordighe ellende der allom-verstroyder christenheyt... Eerst in Latijnsche ende nu in Duytsche veersen gecomponeert door J. Regneri Vitrivius. - PTh 1372.

[p. 465]

174 - Hier sult ghy sien verhaelt, en voor u oogh ontbonden Dat groote loffrouw-kraem, die vremd' en nieuwe vonden, Waer door sy spreeckt haer duytsch, de brune vóór Huygens, Costlick Mal. 175. - De On-ervaren Krijghsman Ofte Verhandelinge van het oude spreeck-woort (sic) Dulce bellum inexpertis.... uyt het Latijn in Duyts gebracht door H.R. - BB^2, E 246. 176. - Colloqvia of t'samenspraken... Door Desiderium Erasmum... Maer nu... in onse Duytsche tale gebracht. Amst. Dirck Pietersz. - BB^2, E 758.

1623. 177. - Voorbeelsels der Oude Wyse... Wt d'Indische sprake, in d'Arabische, Hebreische ende Latijnsche ouergeset, ende nu in de Duyische vertaelt... door Zacharias Heyns... Zwol. Z. Heyns (herdrukt 1634). - BB, H 67. 178. - Gelijck men bijnaer in Duitsch mede met het woord Dichten soude derven spelen, huygens bij Hooft, Briev. 1, 434. 179 - Als wy Duytsche Hexametros heroicos maken wilden, huygens bij hooft, Briev. 1, 446. 180. - Komt by Heer Wenzzel school, die heeft vertaelt met lof In plat en suyver duyts den Phoenix der Poeten, Vondel, 4, 48.

1624. 181. - Antwoorde vande Duytsche Relatie, aengaende die ghepretendeerde Conspiratie vande Enghelschen in Amboyna in Oost-Indien. - PMm 1917. 182. - M.T. Ciceronis Vande onderlinge plichten drie Boecken... Neffens zijne Paradoxa of wonderredenen aen Brutum en de droom van Scipio. Noyt aldus in duyts by een ghevoeeht... Amst. Dirck Pietersz. - BB, C 133. 183. - Laet ons zien, hoe onze Duydsche taele dit uyt-brenghen zal, de brune. Emblemata (Amst. Jan Euertsen Kloppenburch), 49. Dat is, in Duydsche woorden, 61. Zoo spreeckt Julius in zijn Latijnsche Naer-gerichten. daer van wy dit, met een Duytsche sauce, toe-bereyt hebben, 158. Dat luyt in goed Duytsch, voor die het Fransch niet en verstaet, 336. 184. - Gerlach Peterssen... De inniehe alleen-sprake overgestelt wt den latijne in duyts door Nic. v. Heese. Antw H. Verdussen... - Cat. J.W.v. Leeuwen. Nr. 135, 2915. 185. - M.T. Ciceronis guldene philosophische Boecken... In onse Duytsche tale ghestelt, door M.G... Amst.. D. Pietersz. - BB C 133; MPP 342. 186. - Ick verlang seer wat dat voor exemplaren mogen sijn... Ick had eerst niet daerop gelet dat u E. schreeff: duytsche, dit verwondert mij noch meer, want die kan men hier niet wel distribueren, Wtenbogaert, Briev. 2^2, 126. 187. - Dat wij in Duytsch ketterye noemen, noemt de h. Schrift in haer tael haeresie, 2^2, 152.

1626. 188. - De Spraeckonst wort in het latijn Grammatica genaemt, welk op het duytsch Letterkonst beteykent, V. Heule, Ndd. Gram. 1. 189. - 't komt nu op 't verwerven van 't privilegie aen (t.w. voor ‘Hendrik de Groote’); daer ick nochtans ducht dat de drucker zijn gelt aen in 't waeter werpt, bij gebrek van te begrijpen, dat hem sijn harnasduits (= geharnast, stroef ‘Duitsch’) en hondert on hebbelijkheden genoeg

[p. 466]

waepenen tegens 't nadrukken, hooft, Briev. 1, 259. 190. - Want dat U Ed. handt, tot de spiesse gewent, in 't voeren der penne van de Duitsche woorden niet wijkt, dat gedijt tot treffelijken lof der spraeke, hooft, Briev. 1, 274.

1627. 191. - Desid. Erasmi Colloquium Proci et Puellae... Wt het Latijnsch vertaelt. ende in Duytschen Rijme... voorgestelt, door P. Gheest-Dorp. Leeuwarden, Claude Fonteyne. - BB^2, E 767. 192. - Haere Censure over de Confessie wijst anders uyt, men sie maer de praefatie. nu onlangs in duyts uytgegeven, Wtenbogaert, Briev. 3^1, 375.

1628. 193. - Hy (‘Desen boeck’) is ouergeset geweest in het Spaensch, in het Italiaensch, in 't François, in 't Duytsch, in 't Hoochduytsch, in 't Portugysch, Zoes, Lusthofken d. hemelscher Wellusten (Leuv. H.v. Haestens), vii. 194. - Men maect hier oock werck van de manifesten, soo van Rochel als Rohan, die beyde in Duytsch overgeset van alle man gelesen worden, Wtenbogaert, Briev. 3^2, 18. 195. - Ick... wensche dat het d. Tileno geliefde wat nerveux, het sij tegen de praefatie off anders, wat te doen, wij soudent hier wel doen duyts spreecken, 3^2, 215.

1629. 196. - Doch en heb mijn voorneemst Woordboek oft Woordenaer, hoe men op 't Duits heeten wil, niet hier, hooft, Briev. 1, 365.

1630. 197. - 't Is de pijne wel waerd, dat men hem Duitsch leere kallen, hooft, Briev. 2, 132. 198. - Den schat der Duytscher Tale met de Verklaringhe in Fransoys van nieus grootelijckx vermeedert verciert ende verrijckt met vele nieuwe Woorden Spreucken ende Sententiën... door Edouard Leon Mellema. Rotterdam, Isaack van Waesberghe. 199. - De predikanten tot Leyden... stroeyen (uyt), dat de Remonstranten dogma de trinitate nyet en houden voor een dogma necessarium, t'welck sij pogen te bewijsen eerstelyck met een duytsch boecxken enz., W. de Groot bij Wtenbogaert, Briev. 3^3, 173. 200. - Men doet den Remonstranten hierin notoir ongelijck, nademael zij haar in haare confessie, in Latijn en Duytsch... op dat stuck soo duydelick hebben verclaert, Wtenbogaert, Briev. 3^3, 191. 201. - Hij (hadde)... al met verscheyden druckers... gesproken, daervan sommighe wel eenige difficulteyt maeckten, omdat het Frans soo wel van de hant niet en wil als het Duytsch, doch dat sij eyndelyck hadden te kennen gegeven, dat sij het wel wilden drucken, en noch liever indien het daer bij getranslateert in 't Duytsch mochte comen, Episcopius bij Wtenbogaert, Briev. 3^3, 311. 202. - Ick weet niet hoe u E. de tijt vinden can... om dat werck in 't Duytsch over te setten, Episcopius bij Wtenbogaert, Briev. 3^3, 335. 203. - Het Translaet is soo duydelick als mij mogelick is geweest, met den Duytschen hier

[p. 467]

en daer wat toe te geven, Wtenbogaert, Briev. 3^3, 343. 204. - Ick (houde).,. oorbaer, dat het (zeker werk) vuytgegeven worde, beyde in 't Frans ende Duyts, 3^3, 350. 205. - Het heeft den hh. prof. der theol. tot Leyden gelieft... in 't Latijn ende Duytsch vuyt te geven... een gedruckt schriït, dragende den titel van: Proeve enz. 3^3, 391. 206. - Ist mogelick, laet ick soo haest als doenlick, u E. antwoordt hebben... off U E. tevreden is dat het... vuytgegeven worde alleen in duytsch, 3^3, 459. 207. - De benaude Remonstrantsgesinde leeraers... hebben haer... genoodsaeckt gevonden... vuyt te geven in Latijn ende Duytsch eene... confessie off verclaeringe over alle leerpoincten der christelicke leer, Request bij Wtenbogaert, Briev. 3^3, 475. 208. - Voor 2 dagen ontfinck ick 3 brieven, eenen D. Niellij in 't Fransch, een desselven uyt aller naem in Duytsch, ende een van D. Cupo, Wtenbogaert, Briev. 3^4, 50.

1631. 209. - Sal dit (zeker werkje) niet mede in Duytsch gaen, gelijck het Specimen in Duytsch is? Off meynt u E, den Duytschen genoch gedaen met 't gene alrede in Duytsch uytgegeven is? Wtenbogaert, Briev. 3^4, 166.

1632. 210. - Daer is gallice wat wtgegeven tegen t'Synodus van Alez. T'is 't werck van t'geen int landt wtgegeven was in Duytsch, Wtenbogaert, Briev, 2^2, 4.

1634. 211. - Met huivering der harten verstondt ik... 't verschijnen van mijne wanschepsels onder de ooghen zijner Vorstl. Doorl., ende 't is een welgelukkigh ontglippen voor my, zoo ik vry magh gaen met de enkele weêrsmaek in de hardigheit der puirduitsche woorden gevonden. De vieze naeuwheidt van gewisse in dezen mishaeght my zelven eenighzins, ende hebbe somtijds in beraedt gestaen, oft niet beter waer, den schoot te vieren, met spreken van hoofsch Duitsch, Hooft, Briev. 2, 389. 212. - Ick verseeckere u E... dat die man (t.w. Hooft)... alleen Demeter of Borrhe contraheren (sal) in epitomen, om met sijn suyver en bars duytsch te proncken, Episcopius bij Wtenbogaert; Briev. 3^4, 220.

1635. 213. - Zoo volmaeckt in Duitsch als in Latijn, Vondel 6, 161. 214. - De duytsche Poësy... eertijts lach versteecken In eenen duyst'ren hoeck van 't Camerspeeldersgild, A. Walaeus bij Hofferus, Nederduytsche Poëmata [xxxiii].

1638. 215. - Den rechten remonstr. theologant, ofte clare vertooninghe van de rechte theologie der Remonstranten,... onlancx in 't frans en duyts uytgegeven. Amst. P. Walschaert. - PR 1^1, 44. 216. - Als men al heeft gheleert de taal der Walen, Hoe Engelsch praet, of Spaensch, een vrou of kind, En datmen t'huys gekomen wel verzint, Weetmen in Duytsch sich nauwlijcks te vertalen, S.v. beaumont, Ged. 3. 217. - de braeve veirzen van U.E. in 't Latijn, samt om de geene die Joffrouw Tesschelscha daer op gerijmt heeft in Duitsch en Italiaens, hooft, Briev. 3, 262.

[p. 468]

1639. 218. - Den grooten Dictionaris en schadt der dry talen, Duytsch, Spaensch ende Fransch. Antw. C.J. Trognaesius (herdrukt 1646). 219. - Afbeldinghe vande liefde Godts, en lydsaemheyt van den gekruysten Saligh-Maecker... In Duytsche Rymen dienende tot vierige Meditatien. Antw. Michiel Knobbaert. - BJ 4, 474.

1641. 220. - Kusjes in 't latijn geschreven door Joannes Secundus, ende in Duytsche vaerzen ghesteldt door Jacob Westerbaen. Amst. Broer Jansz.

1642. 221. - Dat is veur dat j'er zoo veul mit jou quaet Duyts, en vals Latijn in 't lyen hebt ebrocht, J. Vos, Klucht v. Oene, bij V. Moerkerken, Ndl. Kluchtsp. 29, 78. 222. - Dialogues Flamen-Françoys, traictants du fait de la Marchandise. Recueilliz par Gerard De Vivre. T'samen-sprekinghen in Duytsch ende Fransoys, tracterende van den handel der koopmanschappen. Versamelt door Gerard Van den Vivre... Delft, Jan Pietersz Waalpot. - BB, V 18. 223. - De sprongen van de stemme sijn ses, in't Latijn genaamt; tertia, quarta, quinta, sexta, septima, octava; in 't Duyts genaemt: den drye, vier enz., Bannius bij Hooft, Briev. 4, 267. De fijnste stemme werdt genaemt Cantus off Superior, en in Duytsch Bovesangh; de twede... Altus off Contratenor, in Duytsch Hoogstem; den derden... Tenor off Vox naturalis, in 't Duijtsch Neurie off Natuerstem...; den vierde off groffste... Basis off Bassus, in 't Duitsch Grondstem, 4, 271.

1643. 224. - Uitlegging over de Metamorphosis, Of Herschepping Van P. Ovidius Nazo. Eertijdts door Karel Vermandel geraamt... nu door Jan Soet in beter duits herstelt. Amst., Jan Joosten. - BB. M 95; in go t Duytsch gebrogt, ald., Tafel. 225. - Excuseert mij dat ick soo quaet Duijtsch schriive, brief van Descartes aan den Horlogiemaker G. Brandt te Amst., in Biekorf, 1894, blz. 14. 226. - Onse lieve Vrouwe ghetyden nae 't Roomsch ghebruyck, van Nieuws in 't Duyts overgeset. Antw. H. Verdussen. - BJ 7, 1207.

1644. 227. - Duytsche Theology. In de Ryp, bv Claes Jacobsz. - Bibliogr. Adv. 5, 290; Mth 1919. 228. - Na dat hij, als een honighbij Nu swanger van het Duitsche rijm, Uit puick van Roomsche en Griecksche tijm Sich vol gesogen heeft en sat, Vondel 10, 145.

1645. 229. - Brief vande kercken in Yerlandt aende kercken in Zeelandt, inhoud. een Dancksegginge over den leef-tocht hun toe-gesonden... Uyt last der Classe van Walcheren in Duytsche Tale overgheset. Middelburg, J. Fierens. - PTh 2268. 230. - Gelijk U.E. geen' zijde spint, by 't vergelden eener geringe gifte, met zoo uitbundigh een' geneeghenheit t'mijwaarts: alzoo zal U E., by dit kooperen Duitsch, oovergemaakt in betaaling van U E. gouden Latijn... verre aan 't kortste eindt blijven, hooft, Briev. 4, 166. 231. - Hy (zeindt) my dit ghedicht, waar in ik veele aar-

[p. 469]

dige slaagen en schranderheeden speur, die my doen gelcoven, dat hy voor geenen van onze Duitsche Rijmers... zouw behoeven te wijken, wen het hem lustte zijnen geest aan de Poëzy te koste te koste te leggen, hooft, Briev. 4, 182. 232. - Het dient verhoolen gehouden voor zijne E., op dat hy zich nietbezondighe in ydele gloorie, ende al te spijtigh worde, als zijnde begeert van Vidua Regis, want die naam wordt in het Duitsch van den brief uitgedrukt, hooft, Briev. 4, 164.

1646. 233. - Visio Algarazabel, super Revolutione Politica... overgeset in 't Duytsch... Keulen, B. Kinckius. - PMm 2770. 234. - Esse schrijft ghy in Duitsch sijn; 't moet zijn door z weezen... Als ghy uwen naam in Duitsch schrijft, zoo stelt niet Arnoldus, maar Arnout, hooft, Briev. 4, 220.

1648. 235. - Den nieuwe christelycke Onderwyser... Door den Eerw. P. Philippus d'Outreman beschreven in 't François. Ende door P. Franciscus de Smidt, in 't Duyts overgheset... Antw. Wed. en Erfgen. v. Jan Cnobbaert (herdrukt 1661). - BJ 7, 1314.

1649. 236. - Twee brieven van den geleerden Peter Wading... Uyt het lat. in 't duyts vert. door N.B. Amst. C. de Leeuw. - PR 1^1, 45; BJ 8. 930. 237. - Prophecyen, gecomen uyt het Cabinet van een Persoon van Staet. Wt het Engels in Duyts vertaelt. - PMm 3031.

1650. 238. - Dictionaris'Duytsch ende Spaensch, seer bequaem voor alle dieghene die de Spaensche Taele willen leeren. Antw. Wed. van J. van Ghelen. 239. - Hierom wy deze tongen matigen, en mengen,... oock niet al te Latijnachtigh, noch te naeu gezet en nieuwelijck Duitsch spreken, Vondel 15, 137. 240. - Inleydinghe tot de liefde Godts in drey deelen... in t' francoys Door... P. Petrvs Pennequin ende in Duyts overgheset Door... P. Fr. de Smidt.... Antw. C. Woons. - BJ 8, 1317. 241. - Bloemaert leert in luttel blaeren U in Duytsch het Herders-spel, Vondel 15, 168.

1655. 242. - Ick sal u dan nemen voor I. van Vondelens voorlooper om klaer duytsch te spreecken... Aengaendede uytheemsche woorden... moet ghy weten dat het al geen onduytsch en uytheemsch is dat ghy daer voor aensiet, om dat door het ghebruyck inheemsch en duyts is geworden, Westerbaen, Boden-Brood ('s Gravenh. A. Tongerloo).

1657. 243. - De Regels en Besluyten van het... Concili van Trente... Getrouw. van nieuws overgezet uyt den Latijnschen druck. Antw. B. Moretus. De voorrede behelst een scherpe kritiek van de oude vertaling, waarvan gezegd wordt, dat zij ‘in zoodanig Duyts gedaen is, dat van niemand... verstaen kan worden.’ - PMm 115.

1659. 244. - Den nieuwen Dictionaris of schadt der Duyts ende Spaensche Talen, door A. Delaporte... Antw. J.B. Verdussen. 245. - Woorden en termen die... in die taelen (t.w. het Latijn) eyghen ende met geen duytsche

[p. 470]

woorden bekent zijn, Westerbaen, Lof d. sotheyd, Voorrede.

1660. 246. - Letten wy op onse gemeyne Duytsche sprake, wy vinden in die selve verborgen verscheidene Hebreeuwsche woorden, picardt, Antiquiteten (Amst. G.v. Goedesbergh) 69 Grieckse woorden hebben wy soo veel in onse gemeyne Duytsche woorden, dat men die selve alhier niet kan opstellen, om niet te prolix te zijn, ald. (nog talrijke voorbeelden passim).

1662. 247. - Men moet dan weeten wat de naem van Godt ons melt In onze spraecke... Dees spruit in Duitsch uit goet, vondel 24, 212.

1663. 248. - 't Is waer mijn vrienden en zijn oock alle gheen Enghelen, mijn Nichten en Neven van beyde zijden konnen oock wel duyts, J. Erasmius, Op. posth. (Harderwijk, A. Parck) 1, 265. 249. - Zoo wijt men ooren vint die Duitschen klanck verstaen, vondel 26, 93.

1666. 250. - Wonderlyck leven ende devghden van P. Bernardvs Colnagvs... Te voren in 't Latijn beschreven door P. Joannes Pavlinvs, Ende nu in 't Duytsch overgheset door P. Dorotheus Loeffius. Antw., M. Cnobbaert. - BJ 4, 1899. 251. - Duytschen Waersegger ofte Almanach Voor 't Jaer ons Heeren M.DC.LXVJ. Gecalculeert... Door Mr. Willem Crabben. Gent, M. Graet. - BG 12611.

1670. 252. - Kleyne Duytsche Theologie... door J.S. - Mt 2, 605.

1671. 253. - Het welck in goet rondt duytsch is gheseet enz., g. ottonis, Hemelen buyten Hemel (Antw. J. Mesens) 102. 254. - Durft of kan de vrye Batavier... zyn moeders taal niet spreken onverbastert? Maar dank hebb' Hooft hy wischt met Duitschen styl Die inktvlak uit ons boeken, j. vollenhove, Poëzy (Amst. H. Boom) 469. Hy schenkt ons 't puik van Latium en Grieken In zuiver Duitsch, ald. Petrarch en Tasso en Guarini, In Duitsch verkleedt, 471.

1673. 255. - Het Leven Vande H. Moeder Teresa van Jesvs... in 't Spaensche beschreven, ende nu...in 't Duytsch overgeset. Gent, François d'Ercle. - BG 1583.

1674. 256. - Den Oprechten Franschen Prognostication... Uyt het Frans overgheset in het Duyts... - PMm 5206.

1675. 257. - Copye van een Missive uyt Londen, geschreven door William Penn... in de Latijnsche en Duytsche Talen in Geschrifte toegesonden. Rott. P.v. Wijnbrugge. - PMm 5476.

1677. 258. - Door dat onvergankelyk werk... zal de Drossaardt leeven... zoolang als men in Hollandt, of elders, menschen vindt, die de Duitsche taal en geleerdtheit beminnen, Brandt, Lev. v.P.C. Hooft (ed. Matthes) 64.

1680. 259. - Dictionarium ofte woorden spraeckboeck in de Duytsche en Maieysche tale. Amst. 1680.

[p. 471]

1682. 260. - Hy hadt dan anders geen behulp, dan 't geen in Duitsch wordt geleezen, Brandt, Lev. v. Vondel 12. Die grondige kennis hadden van de Hollandtsche taale en hare eigenschappen, oordeelden,... dat men nergens, daar Duitsch gesprooken wordt, iemant vinden zou, die Hollandtsche woorden en spreekwyzen zou weeten te vinden, de kracht van Maroos Latyn zoo naa uitdrukkende als hy doorgaans hadt gedaan, 53. 261. - Ook heeft hy, in den jare MDCLXII en LXIII drie werken... in 't licht gebraght... waar in hy verscheide stoffen van Godtgeleertheit in zuiver Duitsch... verhandelt, 69.

1684. 262. - Jou Fransch, en jou Duitsch, geloof ik, ontloopen niet zeer malkander. Zo jou lui eens een rechtschaape Franschman aansprak in zyne Taal, Je zoud verlegen staan kyken, De belachelijke Jonker, bij V. Moerkerken, Ndl. Kluchtsp, 542.

1689. 263. - Een naukeurigh ondersoeck nopende de tegenwoordige gesteltheyt van saken... in het Duyts gedruckt by Aert Dirksz. Oossaen. - PMm 6521.

1690. 264. - Lexicon Novi Testamenti Graeco-Latino-Belgicum... Georgii Pasoris... Een Grieksch woordenboek over het nieuw Testament. Ofte Georg Pasors Handboek. Nu verbetert... ende vermeerdert met de ontbrekende Grieksche woorden, item met meerdere Latijnsche verklaaringen, met de Duytsche Vertaling... Auctore Everardo vander Hooght V.D.M. Amst., N. Wassenaer.

1691. 265. - Juichende Bazuin op de aangenaame Overkomst, en Valediceren naar de monarchale Throon, van Z. Kon. Maj. van Engeland... Uit het Latijn... in duytsche Vaarsen overgebragt. Middelb. G. Meertens. - PMm 9206.

1692. 266. - Een Exters Predicatie by maniere van Klagte over't mislukken van 't Complot, en het te niet loopen der voorgenomene Fransche Invasie... Uyt het Eneelsch in 't Duytsch gebragt. Gedrukt voor Hans Kakelaar. - PMm 6789.

1705. 267. - De dood ofte Voorloper van de Eeuwigheydt,... Nu eerst getrouwelijk uyt het Latijn in 't Duyts overgeset door C.V.M. Antw., Th. Wytmans. - BJ 3, 191.

1713. 268. - Het leven van den Eerweerdighen Vaeder Mijnheer Nicolaus van Esch oft Esschius... Eerst beschreven in de latynsche tale door den Eerw. Heer Arnoldus Janssen van Diest... In het Duyts overgeset... door G.G... Leuv. G. Denique.

1731. 269. - Ik (gebruikte) de vryheid van den onbekende... te vraagen of hy het Nederduitsch verstond? Eenigzins... was zyn antwoord: met de gemeene burgertrant van die Taal kan ik wel te recht komen, doch wat aangaat het geleerd en weitsch Duitsch, daar ben ik niet achter, v. effen, Holl. Spectat. 1, 14. 270. - Ik zoek de zuiverheid van het Duitsch, zo veel my mogelyk schynt te handhaven, 1, 37. 't Is maar zedert een korten tyd,

[p. 472]

dat zommige onder ons dezelven (t.w. zekere woorden) tegens zo gezegd zuiver Duitsch hebben willen verwisselen 1, 39 (zie nóg een voorbeeld ald.). 271. - Ik (zal) my voornamelyk op verstaanbaarheid en duidelykheid leggen, en koppelwoorden, zo dezelve niet kort, krachtig en reeds door de gewoonte Duitsch gemaakt zyn, ben ik van zins uit myne schryfwyze te verbannen, V. Effen, Holl. Spect. 1,75. 272. - Op de meeste Grooten heeft het (zeker geschrijf) niet veel... vat, en voornamendyk op de Juffertjes van de groote waereld, 't is Duitsch, zeggen ze, en ik lees men leven geen Duitsch, ik gelove ook niet dat ik het verstaan zou. U Ed. moet weten dat onze Adelyke Dametjes, en hare navolgeressen zich schamen zouden hare moedertaal te verstaan. Zy spreken zo wel wat Meiden, en ten hoogste Kameniers-Duitsch, en daar maken zy een soort van ragoutje van met wat kromtong, van hare Gouvernantes overgenomen, in te kappen, en 'er een schootje Fransch onder te gieten; zo dat men, wil men haar Duitsch verstaan, de Fransche Taal al redelyk meester moet wezen, 1, 90 (zie ook 1, 125, 126).

1733. 273. - Dewyl iemand die uwe werken leest my verassureert heeft, dat je de vieste niet en zyt omtrent vreemde woorden met het duyts gemengt, v. effen, Holl. Spect. 7, 169.

1734. 274. - iemant, die oordeel genoeg heeft, om zig te verzekerendat hy niets van zyn fatsoen zal verliezen met eenvoudig zig te be, dienen van duitsche benamingen, zuster, broeder, moei, &c., v. effen, Holl. Spect. 8, 146.

1744. 275. - Van alle welke articulen wy te vorens het translaet in 't walsche hooren lesen ende wel verstaen hadden, gedaen hebben... in den naem van Haere Majesteyt, den... drye staeten de gewoonlyke eeden, by den voorn, raedpensionaris alvorens ook gelesen wesende in de duytsche ofte nederlantsche ende walsche taelen, Ordonn. d. Pays-Bas autrich. 3e Série, 6, 6.

ca. 1764. 276. - Zedelijk Vermaek-veld... Hier is in 't verschiet nog by gegestelt de stigtige Steenrotse van den weenenden Petrus... Overgeset door den selven Auteur in Duytsche Rhymen... Antw. P.J. Parys. - BJ 4, 477.

1792. 277. - B. Hakvoord, Gemeene Zend-brieven, Zo die in de Duitsche Scholen van Nederland werden geleerd. Leyden. D. du Mortier en Zoon. - DVNL 511.

Verduitschen.

1520. 278. - Dat Geheele Nieuwe Testament recht grondelick verduytschet. Amst. Doen Pieters. - AB 50.

1525. 279. - Dat niewe testament ons heeren Jesu Christi met alder neersticheyt oversien [en] verduytst. Gheprint tot Coellen, duir hieronem fuchs. Anno m.ccccc. xxv. 280. - Dat Gants Nyewe Testament, recht grondelick verduytschet... Basel, 26 October 1825. - Lelong, Boekzaal d. Nederd. Bijbels, 2^e uitg., blz. 526.

[p. 473]

1526. 281. - Dat geheele nieuwe testament recht grondelick verduytschet... Amst., Doen Pieterszoon, - NB 334.

1534. 282. - Sinte Athanasius tot Marcellium opt boeck der Psalmen door Joannein Reuchlin wt dat Griecsche int Latijn over geset ende nu... in onse nederlantsche sprake verduytscht. - NB 627.

1535. 283. - Dat Gants Nyewe Testament recht grondelick verduytschet... (Antw.). - NB 735.

1556. 284. - Den Bibel in Duyts, dat is, alle bcecken des O. ende N. Test. na de oorsprong. spraken opt aldergetrouwelijcste verduytst. Embden, St. Mierdman en J. Gheyllaert. - DVA 18.

1557. 285. - Die vertroestinghe der Wyssheyt... Namaels wt den Latyne verduydischt... Deventer Symon Steinberhgen. - BB, C 641.

1558. 286. - Waerachtige beschrivinge hoe dattet met de religie gestaen heeft, ende oock met de gemeyne welvaert, onder den Keyser Carolo den vijfste... door M. Walter Deleen int nederlandts verduytst.

1561. 287. - Deerste twaelf boecken Odysseae... bescreven int Griecx door... Homerum... nu eerstmael wten Latijne in rijm verduytscht door Dierick Coornhert. Haarl., Jan van Zuren (herdrukt 1593, 1598, 1606, 1607). - BB, C 80. 288. - De tweede XII. Boecken Odysseae... beschreven int Griecx, door... Homerum... nu eerstmael uyt het Latijn in Rym verduytscht door D.V. Coornhert, ende B.D. Amst. Hendrick Barentsz. - BB C 85.

1568. 289. - Biblia, dat is de gantsche Heylighe Schrift, grondelick ende trouwelick verduydtschet. [Emden] Willem Gailliaert. - Cat. V. Havre (1905) 1057.

1571. 290. - Biblia dat is de gantsche Heylige Schrift, grondelic ende trouwelick verduydtscht. Dordrecht J. Canin. - Cat. R.W.P. de Vries 28 Nov. 1905, n^o 306.

1581. 291. - Andr. Hyperus Vermaninghe tot een daghelicxsche ende neerstighe onder-souckinghe der Heyligher Schrift... hoemen den Bybel door-lesen can; verduytschet door Joan. Gerobulum. Middelburch, R. Schilders. - Cat. Serrure 265.

1584. 292. - R. Bon jours Neef. - G. ghoeden dagh Cozijn. - R. ey ziet hoe fijn slaat onze tong discoord. - G. elck verduitscht en verduistert anders woord. - R. wats dat te zeggen? - G. als ick voor bon jours ghoeden dagh zeg, is dat niet verduitscht, en voor Neef Cozijn is immers verduistert: want Neef een eighen Duits woord is / en Cozijn een Fransoys basterd, Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst (Leiden, Chr. Plantijn), 1.

1585. 293. - Kunstwoorden... zo wy die verduytscht hebben, Kort Begrip des Redekavelings (Leid. Chr. Plantijn) 19. 294. - dit was by my al omtrent dertigh jaren nu gheleden verduytscht uyt oude ende duystere vlaamsche tale in Neerlandtsch, Coornhert, Boethius, Voorrede.

[p. 474]

1587. 295. - Dinothus, Rich. Een spiegel der ghedenckwaerdigher oorlochscher gheschiedenissen, wt meest allen Chronycken. Verduytscht door Eelhert de Veer. Amst. Joost Willemszoon Duyt. - Cat. Burgersdijk en Nierm 2 Juli 1909, 3092. 296. - Biblia: Dat is de gantsche H. Schrift Grondelick ende trouwelick verduytschet. Amst., L. Jacobszoon (herdrukt 1590, 1596). - AB 445, 460, 472.

1590. 297. - Politica van Ivstus Lipsius. Dat is: Vande Regeeringhe van Landen ende Steden... verduytscht door M.E.B. Franeker Gielis vanden Rade. - BB, L 463.

1596. 298. - Biblia: Dat is, De gantsche H. Schrift, grondelick ende trouwelick verduytschet... Delft, Bruyn H. Schinckel. - AB 473.

1598. 299. - Rechts-geding Op twelc ke tegens de Jesuiten het vonnis is gegeven... Eerst int François gedruct... Verduytst deur eenen Jesu-Lievenden. Leid. J. Claesz. van Dorp. - PMm 856. 300. - G. Buchanus. Tsamenspreeckinghe vant recht der Coninghen ofte Overheyt over haer Onderdanen plicht tegens haer, deur onderlïnge verbindinge. Verduytscht door Ellert de Veer. Amst. P. Gevaerts. - Cat. R.W.P. de Vries, 28 Nov. 1905. 364.

1599. 301. - De spieghel van de waere kercke Christi: sijnde het tweede deel van de schildt der waerheyt... door Franciscum Gomarum... Door een liefhebber der waerheydt verduytscht. Leiden, 1599. - BB, C 526^4.

1601. 302. - De bekeeringe van M. Jan Colley van Luyc... verduytst uyt het ex. gedruct tot Sedan... 's-Gravenh. Aelbr. Heyndricksz. - PTh 752. 303. - 't Leven ende Doot van... Jan Calvin. Beschreven door Theod. Beza... Nieu ende getrouwelijck verduytscht, door M.E... Delf, Leid. J. Claesz Dorp. - MHS 784. Herdruk: 1614, Jan Andriesz. - PMm 1382.

1602. 304. - Bybel der nature, dat is, van de waerheyt der christ. religie teghens de Atheïsten, Epicureen, Heydenen,... Nu eerst verduyscht... door J. Halsbergium. Amst., H. de Buck. - PR 2^1, 11.

1605. 305. - Is dat niet lodderlick de Schrifture verhandelt, ende het heylich Evangelie verduytscht, David, Doolhofd. Ketteren (Antw. J. Trognaesius), 346. 306. - dese verskens... de welcke ick tot uwen gherieue hier oock verduytschen sal, 401.

1608. 307. - Bode met twee Seyndt-Brieven, Prosperi ende Hilarii, aen Augustinum... Wt het Latijn verduyscht, door Hadrianum Georgrum Smoutium. Rott., J.v. Waesberghe. - PMl 739. 308. - Antwoorden ghesteldt door twee Geestelicke personen,... ende nu trouwelyck verduytscht... Middelb., S. Moulert. - PMm 1053.

1609. 309. - Petri Bertii Liick-oratie over de doet van... Jacobus Arminius... Dewelcke by hem is ghedaen inde latijnsche tale... Ende namaels door een lief hebber verduyst. Leid. J. Paets Jz. - PMl 812.

[p. 475]

1610. 310. - T'samensprekinghe vant recht der coninghen... Door G. Buchanum ende verduytscht door Ell. De Veer. - PR 2^1, 245.

1611. 311. - Missive van Jacobus I. Koninck van groot Britannien, aen de... Staten, etc. Aengaende de zake ende Schriften Vorstij, Bertij... Wt het Françoys verduytscht. - PMm 1267.

1613. 312. - Disputatie van Antechrist ende syn voorlooperen... verduytscht... Antw. Wed. e. Sonen v.J. Moerentorf. - BJ 3, 955.

1614. 313. - Wytberoemde commentarien... van... C. Julius Caesar... Verduijscht... door J. Fenacolius. Delft, Adr. Gerritsen. - PR 2^2, 150. 314. - So ick aengemerct hadde dat nu onlancx desen Boeck... duysterlick en ghebrekelick verduytscht was. De l'Obel, Den Leytsman... der Medicijnen..., Amst. 1614. Opdracht. - BB, C 301^4.

1615. 315. - Princelijke Deuiisen van Claude Paradin, Gabriel Simeon, ende meer ander: Over ettelicke iaeren wtten Franschen in onse tael verduytscht... Leid. F.v. Ravelenghien. - DVE 9. 316. - Verclaringhe des Conincx over de beroerte, ende het aennemen der wapenen ghedaen by eenighe sijne Ondersaten van de voorgewende ghereformeerde Religie.... Verduytscht wt de Fransche Copie van Hillebr. Jacobsz... Amst., Ariaen Lenerszoon. - PMl 1128. 317. - Brief van Janus Drusius... aen de Nederlandtsche Broeders... Wt den Latijne ghetr. verduytscht.... - PMl 1158. 318. - Het leven Vanden Salignen Lodewyck Gonzaga,... verduytscht door P. Leonardus de Fraye,... Antw., G.v. Wolsshaten ende H. Aertssen. - BJ 3, 957.

1616. 319. - De... historien van C. Cornelius Tacitus... verduytscht door Leonardus Fenacolius... Delft, Adr. Gerritsen. - PR 2^2, 150. 320. - Discours oft Vertoogh van Caspar Barleus... Waer in met een rechtveerdighe vrymoedicheyt van spreken bestraft worden de ondeugende raedtslaghen ende betrachtingen van sommige Theologanten ende Predicanten... Wt den Latyne verduytscht. Gov. Basson. - PMl 1218.

1617. 321. - Ware-nar. Dat is Aulularia van Plautus, nae 's Landts gheleghentheyt verduytschet.... Amst C.L. Vander Plassen. 322. - Verclaringe des Conincx tot voordeel van de Princen... Wt den Fransche verduytscht... Amst. Broer Jansz. - PMm 1485. 323. - Danck-segghinghe ende Blijschap van Vranckrijck... Verduytscht uyt de Fransche Copye ghedruckt te Parijs. Amst. Broer Jansz. - PMm 1486. 324. - Een christ, disputatie van eenen gevangenen, slechten ende ongheleerden boer... Niclaes Boer;... Overgh. uyt beemscher spraken ende... verduytscht door Martinum Boeonium. Amst. Korn. Fransz. - PR 2^1, 246. 325. - Copye des Briefs van den Spaenschen Viceroy van Napels aen den Turckschen Keyser, Mahometh de III... Wt de Ital. sprake verduytscht. - PMm 1490.

1618. 326. - meer andere goeden boecken... by Dierryck Volkaart-

[p. 476]

soon Kóóren-hart saligher den ghemeenen Duytschen in klaarduytelyck Duytsch verduytscht, Bredero. Nederd. Rijmen, Voorrede. 327. - Schrickelicke ende grouwelijcke verraderije, ghepracktiseert by den Paus, den Coninck... Wt den Hoochd., van een Professor van Zurich gheschreven, ghetrouwelijck verduyscht. Amst. Broer Jansz... - PMm 1536.

1619. 328. - Requeste verduytscht uyt de Latijnsche Tale, aende... Gecommitteerde vande... Staten Generael, op den Synode Nationnael, binnen de Stadt Dordrecht vergadert. - PMl 1599. 329. - Cajus Suetonius Tranquillus. Van het leven ende daden der twaelff eerste Roomsche Keyseren. Uyt de Latijnsche sprake verduytscht door Johannes Fenacolius... Delft, A. Gerritsen. - DVNL 385.

1621. 330. - Stuytinghe van een Tastelijcke Loghen... Nu verduytscht ten dienst en gherijf der Nederlanders... - BHG 430.

1623. 331. - Een Alghemeyne Dancsegginge ende Gebet, voor den Paeys... Wt het Fransche exemplaer... verduytscht. Gorinchem, Adriaan Helmicbsz... - PMm 1856. 332. - Justi Lipsy Politica. Dat is Regeringe van landen en steden... verduytsch't door M.E.B. Delft, A. Gerritsen. - BB, L463.

1624. 333. - Den Gheestelycken Strydt... Eerst ghemaeckt in 't Spaensch door den E.H. Joannes Castaniza... in ons Nederduytsch over-geset... Ende vermeerdert met een cort Tractaetken van de suyverheydt: Beyde verduytscht... Ghendt. Jan vanden Kerchove... - BG 765.

1625. 334. - Artikelen de welcke door den Gouverneur en 't Garnisoen der stadt Breda versocht, ende met den Marquis Spinola veraccordeert zijn... Wt het Fransoys... verduytscht. - PMm 1498. 335. - Corten Reghel van een goedt leven. Door P. Robertvs Soothwellos. Verduytsch (sic) door P. Jacobus de Villegas,... Antw. J. Cnobbaert. - BJ 8, 781.

1626. 336. - Lvst-hof ken der Hemelscher Wellusten... verduytscht door P. Gerardvs Zoes,... Leuv. H.v. Hostens... (herdrukt in 1633.) - BJ 8, 1517. 337. - De Cantijcken, ofte Sanghen van den Wysen-man Salomon, uit-gheleydt in 't Latijn... nu eerst in onse Nederlantsche taele verduytst door Br. Lieven Gillis... Gent, J.v.d. Kerchove... - BG 771.

1627. 338. - Verdediging van de confessie der Remonstranten... voor de verduytschte Censure van de confessie onlangs .. uytghegheven,... - PR 1^2, 82. 339. - Den Boeck des Levens. Een corte ende zeer aenghename maniere van ghedenckenisse te houden vande bittere Passre ende lijden ons Salich-makers... door Blasius Palma... verduytst door P. Jacobus van Dyck. - BG 1, 290, 340. - Het godtvrvchtich herte... verduytscht door P. Gerardus Zoes,... Antw. Henricus Aertssens. - BJ 8, 1517.

1628. 341. - Apologia... Ghetrouw. verduytscht. Middelb., Hans van der Hellen... - PMl 2196.

[p. 477]

1629. 342. - Het Leven van Joannes Berchmans Nederlander... Beschreven in 't Italiaensch, door P. Virgilivs Cepari, Ende verduytscht door P. Jacobvs Svsivs. Antw. H. Aertssens. - BJ 7, 1719.

ca. 1630. 343. - Ghewin der zielen door de Societeyt Jesu in de provinciën van Paraguay, Parama, Uraguay ende Tape. Inde Spansche Taele gestelt door P. Antonius Ruys ende verduyscht door eenen anderen Pater. - BJ 6, 524.

1630. 344. - Ick zoude hoopen die gunst al te met met wat meus ujt Parnas te vergelden, waer 't dat U E., die der noch etlijke onder zich heeft, my die geliefde toe te zeinden, oft ten minsten de getallen, om te weten wat verduytscht is ende wat niet, Hooft, Briev. 2, 14.

1631. 345. - Verklaringhe des Konings, over het vertreck der Koninginne zijn Moeder,... verduytschet uyt het Fransoys... Middelb. Z. Roman. - PMm 2157.

1632. 346. - Biblia... verduyschet. Met... annot. in het o. test. Eerstmael... overg. door P.H... ende nu op Lieus overs... Dordr. Francoys Boels. - PR 1^1, 21. 347. - Manifeste ende Verklaringe die... tiendrick Grave vanden Bergh... gedaen heeft... Item Twee Missiven van den selven Grave... Verduytschet uyt het Franc. ex... Middelb. Z. Roman. - PTh 1770. 348. - Historie van eene nieuwe Seyndinghe door de Paters der Societeyt Iesv in 't ryck van Cocincina. In 't Italiaens gheschreven door P. Christophorus Borri Melanois.... Ende verduytscht door P. Jacobus Susius. Leuv. W^e H. Haestens. - BJ 7, 1720.

1633. 349. - Croone van XII schoonglinsterende sterren... verduytst... door T.R... Antw., Joan Cnobbaert (herdrukt 1709). - BJ 7, 166.

1633. 350. - Den eewigen brandt der Hellen .. in 't latyn beschreven door P. Hieremias Drexelius, ende verduytst door Franc. de Smidt... Antw. Jan Cnobbaert. - BJ 7, 1311.

1635. 351. - Den Rechter-stoel Christi... verduitst door den E.P. Franç. de Smidt, S.J. Antw. z.d. - BJ 3, 195. 352. - Aendachtighe Bemerckinghen van d'Eeuwicheydt... nu verduytst door MM. W. Antw. Hendrick Aertssens (herdrukt 1676). - BJ 3, 183. 353. - Tractaet vande Tribulatie... Ghemaect inde Spaensche Tale door den E.P. Petrus de Ribadeneira Ende verduytscht door den E.P. Carolus van Houcke... Antw., H. Aertssens. 354. - Hier begint het verduyschte Carmen van Carolus Scribanius... by hem in 't Latijn gestelt, Hofferus, Nederduytsche Poëmata (Amst. Broer Jansz.) 21, kantteekening.

1636. 355. - Twee Brieven van... Mr. Sim. Episcopius, over dese Vraghe: Ofte den Mensch syn Leven can vercorten ende verlenghen, ofte niet... Ende nu uyt 't Latijn verduytscht... Tweeden druck. Amst., Pt. Walschaert. - PMl 2569. 356. - J. van Heemskerk, De volstandighe Evdoxe. De deftighe Diana. De deughdelycke Parthe-

[p. 478]

nia. Verduytst uyt de Fransche Astrea en d'Englische Arcadia. Amst. G. Jansen. - DVNL 111; herdrukt 1640: MPP 22. 357. - Den Hemel, de Stadt der Salighen... verduitst door den P. Franc. de Smidt... Antw. - BJ 3, 197. 358. - Vierslagh der Goddelycker liefden, Getrocken vvt de boecken van... Lud. Blosius... verduytst door P. Franciscus de Smidt... Antw. H. Aertssens (herdrukt: 1750, 1641). - BJ 7, 1311.

1638. 359. - Den ongestadigen Hylas. De veranderlycke Stella. De lichtveerdige Pamphilus. Verduytst uyt de Fransche Astrea en d'Engelsche Arcadia den derden druck. Amst. Nic. van Ravensteyn. - DVNL 112. 360. - De Deuchden van Ferdinandus den II door R.P. Guilielmus Germaeus de Lamormaini, ende verduytst door R.P. Fr. de Smidt... Antw. Wed^e van J. Knobbaert. - BJ 7, 1313.

1639. 361. - Caspar van Baerles Oratie over de Zee-strydt, met de Spaensche vloout in Duyus... uyt het Latijn verduytst. Amst, voor J. Benningh. - PMl 2671.

1640. 362. - F. de Rosset. Waerachtige Treurige geschieddenissen onses tijdts. Verduytst door N.d.C. Amst. Broer Jansz. - DVNL 234.

1643. 363. - Het Parlement van de Devghden... door Humfrey Crouch. Ende uyt het Engelsch verduytst door W.D.B. - PMm 2629. 364. - D'Engelschen Heravlt... Tot onder-richtinge van alle goede Patriotten verduytst... Tot Vryborgh... - PMm 2631. 365. - Het vaghevier bevestight na de leeringhe der Catholycken... Door R.P. Judocus Andries in 't Latyn ghemaeckt ende verduytst door R.P. Franciscus de Smidt... Antw., H. Verdussen. - BJ 7, 1314.

1645. 366. - Famianus Strada Verduytscht door Guilliam van Aelst... Antw. Wed. en Erfgen v J. Cnobbaert (herdruk 1646 (3 uitgaven), 1655, 1666 enz.). - BB, S 72-77.

1646. 367. - Het leven van den H. Franciscus Xaverius... uyt R.P. Horatius Tursellinus, verduytst door P. Franc. de Smidt. Antw. C. Woons. - BJ, 7, 1314.

1648. 368. - Des Conincks Verclaringhe aen alle sijn Onderdanen... Verduytscht naer het Enghelsche Originael. - PMm 2911.

1649. 369. - De dry daghen van Philagia, voor het cleyn Gheestelijck vertreck ofte vernieuwinghe... Door R.P. Paulus de Barry Int Francois beschreven, ende door R.P. Fr. de Smidt verduytst... Antw. J. van Ghelen.

1650. 370. - De Beeldenaer van den geestrijcken Ridder, Cesar Ripa, nu in Nederlantsch verduytscht, Vondel 15, 140.

1651. 371. - Den meester Christus de menschen leerende... Ghemaeckt in 't François door R.P. Joan. Baptista S. Jure, ende verduytst door R.P. Franciscus de Smidt... Antw., C. Woons. - BJ, 7, 1317.

[p. 479]

372. - Den doorluchtigen Winckel van de heilighe ende deughedelycke cooplieden ende ambachtslieden ghemaeckt in 't Francois door R.P. Tossanus Bridoul ende verduytst, en vermeedert door R.P. Franciscus de Smidt... Antw. C. Woons. 373. - Verhael van 't gheen gheschiet is in de Missie van PP. Der Societeyt Jesu, by de Hurons... door R.P. Paulus Rageneau: Ende Verduydst door R.P. Franciscus de Smidt... Antw. C. Woons. - BJ 7, 1317.

1652. 374. - De oeffeninghen der deughden van Philagia, Door den Eerw. P. Paulus De Barry... ende uyt het Fransch verduytscht door G.V.A.... Antw. J.v. Ghelen. - BJ 1, 61. 375. - Voorbeelden der Oude Wysen... Eerst uit d' Indische spraeck in de.. Latijnsche overset, en nu verduyscht. Amst., C. Last... - MPP 392.

1653. 376. - Vijf nieuwicheen. Uyt het Frans verduytst door H.J.T. Amst. G. van Goedesberg. - DVNL 72.

1655. 377. - prorsus ut receptissima loquen di consuetudine verduitschen nobis etiamnum hodie significat In linguam Teutonicam transferre, Junius, Observationes in Willerami C.C. (Amst. Chr. Cunradi 50).

1657. 378. - Batavische Arcadia... De derde Druck, Waer in De Latijnsche aenwijsinghen verduyscht zijn. Amst. J.F. Stam... - DVNL 13. 379. - Op de gulde spreucken van Joseph Hall, verduytscht door V.ab Oosterwyck, Huygens 6, 223.

1658. 380. - Harder van de Goede Nacht... door... D. Joan de Palafox en Mendoça... Verduytst door F. Lazarus Marquis. Antw. A.v. Brakel.

1659. 381. - Hoewel nu in dit tractaetje wel eenige dingen zijn die de rijm-pen lyden kunnen, so sijnder evenwel veele die niet bequaemelijck selfs in ondicht, ick laet staen in dicht, kunnen verduytscht noch geseyt werden Westerbaen, Lof d. sotheyd (Haag 1659), Voorrede.

1663. 382. - Lichte practycke voor alle christene sielen... verduytst Door eenen Priester... Antw. M. Cnobbaert (herdrukt 1704). - BJ 3, 1097.

1667. 383. 'k Hebbe die (t.w. mythologische zinspelingen) in 't overzetten en verduytschen soo veel ghemyt alst mogelijk was, Geulinckx, Van de Hooft-Deuchden (Leid. Ph. de Croy) xvii. Dese versen in de latynse tale, syn te lesen by den Poët Horatius; staen hier verduytscht op de latynsche maet, 60.

1678. 384. - Kort Begryp Vande Aflaten, Voor-Deelen, Ende Gratien, Door veele Pausen vergunt... Verduytst uyt het Originel... Ghendt, de Hoirs van Jan van den Kerchove. - BG 966.

1680. 385. - Leven, daden, naerlof van S. Ferdinandvs, Konink van Castilien benevens d'historie des H. kruys van Caravacha, by een vergadert door P. Daniel van Papenbroeck... eerst in t' latijn uytgegeven, daer naer in 't spaensch... en nu door den Auteur

[p. 480]

selfs verduytst,... Antw. M. Knobbaert. - BJ 6, 183.

1683. 386. - Vier Gront-reghels der Christelijcke wijsheyt... Door P. Joan. Baptista Manni In 't Italiaensch beschreven, ende verduytst door P. Daniel Papenbroeck... Antw. M. Knobbaert, (herdrukt: 1712, 1693, 1701). - BJ 6, 179. 387. - Herodianus acht boeken der Roomsche Geschiedenissen. Uit het Grieks verduitscht door Pieter Rabus. Rott., S. Naeranus... - MPP 325.

1687. 388. - Antwoorde op het Factum Voor de Vrienden vanden... Heer Cornelius Jansenius... Eerst in 't Frans uyt-gegeven... Daer na... verduytst. - BJ 4, 193.

1688. 389. - Gedichten op de Brittanise Krijghs-Tocht van .. Wilhelmus de III...uyt het Latijn Verduytst. - PMl 8702.

1689. 390. - Oeffeninghen van sommige godtvruchtige affectien... verduyst... Mechelen, Jan Jaye. - BJ 1, 677.

1692. 891. - Hand-Boexken van... Pater Ludovicus de Puente... In 't Spaens uyt-gegheven door den Eerw. P. Thyrsus Gonzalez... Verduydst door eenen Priester der selve Societeyt. Brussel, F. Foppens. - BJ 6, 1292. 392. - Kort begryp des levens van den Weerdigen P. Ludovicus de Puente... in 't Italiaens uytgegeven ende verduytst... Antw., Wed. v.J. Willemsens. - BJ 6, 1857. 393. - Lusthof van Christus in 't alderheylichste Sacrament des Autaers, door... Ludovicus de Puente... in t'Spaens uyt-gegeven door den Eerw. P. Thyrsus Gonzalez... Verduydst door eenen Priester der zelve Societeyt. Antw. Wed. v.J. Willemsens. - BJ 6, 1292.

1693. 394. - Verborgen schat in de siekten ende swaericheden ontdeckt door den weerdigen Pater Ludovicus de Puente... In 't Spaens uytgegeven door den Eerw. P. Thyrsus Gonzalez... Verduytst door eenen Priester der zelve Societeyt. Antw. Wed. v.J. Willemsens. - BJ 6, 1293. 395. - Vier Gront-Reghels der Christelycke wysheyt... In 't Italiaensch beschreven... ende verduytst door... Antw. F. Muller. - BJ 3, 397. 396. - Meditatien ofte Soete bemerkinghen op het bitter lyden Christi door P. Henricus Engelgrave... In t'Italiaensch beschreven, door P. Joan. Paptista Manni... ende verduytst door eenen Pater der selve Societeyt. Antw., F. Muller. - BJ 6, 180.

Z.j. 17^de eeuw. 397. - Tractaet van de auctoriteyt der h. schrift. Eerst in 't italiaens beschr. door F. Socinus... naderhant... getrouw. verduytscht... Gedr. tot Rakaw, by Seb. Sternatzki. - PD 1^2, 36.

1701. 398. - Kundschappen van Parnas... Eertijds in 't Italiaans... door... Bokkalini. En nu verduitst door N.J.W. Amst., H, Boom... - MPP 414.

1702. 399. - Soete Meditatiën der Godt-minnende ziele, Overdenckende de honich-vloeynde Mysterien des Levens, ende des bittere Lydens haers beminden Bruydeghom... Voor desen ghemaeckt in 't Latijn door den Eerw. Pater

[p. 481]

P. Servatius van den H. Petrus, ... Ende nu door den selven Verduytst. Gent, M. Maes.

1706. 400. - Engel bewaerder, beschermer der stervende door P. Jacobus Coret, Uyt het Fransch verduytst, door P. Daniel van Papenbroek... Antw. J.P. Robijns. - BJ 6, 181.

1709. 401. - Devotie tot den H. Joseph naer Jesus en Maria... In 't Frans gemaeckt door den Eerw. P. Paulus de Barry en verduytst door P. Franciscus de Smit... Antw. J. Leyssens. - BJ 7, 1315.

1728. 402. - Seekendorf, V.L. van Uitvoerige en onpartydige historie der Reformatie door Martin Luther... Verduitscht door S. Ferickius, Delft. - Cat. R.W.P. de Vries, 3 8 April 1905, 303a.

1764. 403. - Zedelyk Vermaek-veld Vertoonende der Leersamen handel van de onredelijke Dieren... Verduytst in vermakelijke Poësie... Antw. P.J. Parys. - BJ 4, 477.

1780. 404. - Leven der Herderen door Virgilius. Vrijpostig Verduytscht door J. de Wolf. - BG 6581.

Verduitsching.

1551. 405. - Wtlegginghe ende verduytschinghe der latijnschen woerden in desen boeck gheallegiert per A.B.C, Remedie curative... D. Lanfranci (Amst. C. Carelsen), fol. xxviij. - AB 147.

1583. 406. - Bedieninghe der Anatomien... int Nederlants ghedruct... oock by ghevoeght de verduytschinge der Latijnscher namen... Antw. Chr. Plantijn. - VB 75; verg. beneden n^o 503.

1650. 407. - Nederlandtsche Woorden-Schat, Dat is, Verduytschinge van Uytheemsche Woorden... Haarl. Th. Fonteyn - Dierghelijcke verduytschinge is eerstelijck ghedaen door den Heer Jan van den Werve... uit de Voorrede.

1678. 408. - Batavische Arcadia ... Den Vijfden Druck. Door den Autheur meer als een derde deel vermeedert, en verbetert, met eene verduitsching van alle de uytheemsche taelen, behalven yets, dat de Rechtsgeleerdheydt aengaet. Amst., Jan Bouman (evenzoo 1729, 1751). - DVNL 16, 18, 19.

Onduitsch.

1623. 409. - Onduytsche Pleyters swijgt, ghy hebt uw tael vergeten, Vondel 4, 48.

1634. 410. - Al waeren zy (Hooft's werken) ook flux genoegh van lijf en leden, zoo zijn ze echter niet afgerecht op zijn hoofsch, ende schendigh afzichtigh om de ketterye van liever wurghende woorden te gebruiken, dan onduitsche in te ruimen, Hooft, Briev. 2, 356.

[p. 482]

1650. 411. - Wat onze spraeck belangt, die is, sedert weinige jaren herwaert, van bastertwoorden en onduitsch allengs geschuimt, Vondel, 15, 136. 412. - Deze spraeck wort tegenwoordigh... allervolmaecktst gesproken... indien men der hovelingen en pleiteren en kooplieden onduitsche termen uitsluite: want out Amsterdamsch is te mal, en plat Antwerpsch te walgelijck, en niet onderscheidelijck genoegh. 15, 137.

1655. 413. - Aengaende de uytheemsche woorden... moet ghy weten dat het al geen onduytsch en uytheemsch is dat ghy daer voor aensiet, westerbaen, Boden-Brood ('s Gravenh. A. Tongerloo).

Vóór 1658. 414. - Men moet zich hier niet stooren aen een onduitschen term, de decker, Rijmoefeningen, 1, 120 (ed. Amst. 1726).

1671. 415. - Het onduitsch Hof noem' hardt nu dit, dan dat, J. Vollenhove, Poëzy 470.

1731. 416. - Myn Makker... zoude zich by zyn weeten, 't minste Onduitsch woord niet laten ontschieten v. effen, Holl. Spect. 1, 14. Ik zoude het woord reciteeren maar gebruiken (t.w. in plaats van ‘opsnijen’)... Het is onduitsch, gelyk de Heeren gelieven te spreeken; doch ik kan niet zien dat daar zo veel aan verbeurt zy, 1, 16,

1731. 417. - Wat schuild' er noch al een Onduitsch in onze gezuiverde spraak, v. effen, Holl. Spectat. 1, 128.

1733. 418. - Het woord impertinent is onduitsch, en kan niet beter dat ik weet vergoed worden, als door onbehoorlijk, v. effen, Holl. Spect. 7, 175.

1786. 419. - Lees het (gedicht)... bedaard, en zang voor zang, niet over hoop (tumultuair zeggen we in 't onduitsch), bilderdijk, Briev. 1, 143.

1809. 420. - De bepaling... dat ‘niemand, hoe overtreffende zyn werk mocht wezen, met een onduytsch woord zou den eer-prijs kunnen bekomen, aangehaald in Nederl. Dicht- en Kunsthalle 9, 332.

18.. 421. - Elk onduitsch woord, v. lennep, Poët. Werk. 5, 113.

Duitschheid.

1621, 422. - 't gedenckt my der geweten te hebben, die de duisterheit voor de Duitsheit van uitspraeck verkooren, om te beter geesten te schijnen, hooft, Briev. 1, 203. Ick heb... my toegelaeten wat wijder van de woorden des schrijvers af te weiden, om de geur der Duitsheit wille, 2, 21.

[p. 483]

Nederlandsch.

1518. 423. - Dat licht der kerste... Ghecomponeert. bi don Pedro ximenez de prexano... Ende met grooten arbeyde. bi Thomas van der noot ghetranslateert ende ouergheset wt de spaensche tale in onse ghemeene nederlantsche tale. - NB 613*; AB 28.

1532. 424. - Verclaringhe veel wonderliker dinghen der werelt... Hoe die Godlike almogentheyt: den seuen Geesten oft Enghelen der Planeten dye hemelen te regieren beuolen heeft. Ende veel dinghen nyeuwelick geuonden ende haer beghinsel genomen hebben. etc... Wt dye hoochduytche spraeck in dese nederlantsche te drucken gheordineert is. Anno 1532.

1534. 425. - Sinte Athanasius tot Marcellium opt boeck der Psalmen door Joannem Reuchlin wt dat Grieksche int Latijn ouer geset ende nu... in onse nederlantsche sprake verduytscht. achter: Den Psalter... Davids... Leiden, P. Janszoon. - NB 627.

1541. 426. - Titus Livius, Dat is / de Roomsche historie oft Gesten / doer den alderwelsprekensten ende vernaempsten historiscrivere Titum Liuium bescreven... Nu eerstmael in onser Nederlantscher spraken ghedruckt. Tantwerpen An. 1541. in Augusto met keyserlike Privilegie.

1543. 427. - Die Joden biecht is dit boecxken ghenaempt, te kennen gheuende alle hare valsche treken ende hare leeringen... ghetranslateert wt den hoochduytsche in onse nederlantsche sprake. Ant. W.v. Desschel. BB, P 29.

1546. 428. - Den eersten boeck van Architecturen Sebastiani Serlij, tracterende van Geometrye. Ouergesedt wten Italiaensche in nederlandts, duer Peter Coeke van Aelst. - VB 28.

1550. 429. - Néderlandsche Spellijnghe / uutghesteld by vraghe ende andwoorde / duer Joas Lambrecht. Gent [J. Lambrecht]. 430. - Om dies wille, dat ic binnen acht of tien jaren haarwaard, by verzoukijnghe ghewaarworden ben, tmesbruuc, d'onuougheligheit, d'ouerhoapmijnghelijnghe, ende tonachtzaam verschil, twelc alle schoolmeasters, schrivers ende boucprenters ghebruken, in haar spellen van veelderley Nederlandsche, als Vlaamsche, Brabantsche, Hollandsche, Gheldersche, Cleefsche, Vriessche, Gullicsche ende Zeausche taalsilleben, of uutganghen van spraken... zo ben ic van den zinne gheworden... dit bouxkin van der Spellijnghe, an den dagh te brijnghen: op dat van nu voord an, tzelfde in alle scholen van Nederlandscher sprake, den jonghers zoude moghen voorghehauden ende onderwezen werden, J. Lambrecht, Ndl. Spell. Aij. 431. - L. Wat es te zegghen accentus grauis. M. Flauwen opgangh van voaize, maar men moet in Tnederlansche niet zo zear anzien, zinen voais, als zijn beteakenesse, J. Lambrecht, Nederl. Spell. [A vij] b.

1551. 432. - Het is altoos myn sunderlinge voernemen geweest de edele hemelsche konst der musycken in onser Nederlantscher moedertalen oock in 't licht te

[p. 484]

brengene, gelyck deselve in de latijnsche,walsche ende italiaensche sprake seere bekendt ende in allen landen vutgebreydt is geworden. Ende om dit so eer so liever int werk te brengene, hebbic met grooter neersticheit tsamen ghebrocht de beste, constighste, vutgelesenste liedekens, by constighe meesters in onser moederspraken gecomponeert, die my mogelyck syn geweest te gecrygene; biddende hieromme allen ende eenen iegelycken van u, o ghy constighe geesten tot musicale compositie lust hebbende, dat ghy u somtyts begeven wilt uwe konste te thoonene in liedekens oft andere gelycken stucken in rime oft prose, geestelyck oft weerlycke, op onse vorsz. Nederlandsche moedertalen, Tielman Susato, Musyckboexken, ‘Voorreden.’

1553. 433. - Den tweeden boeck van Architecturen Sebastiani Serlij, tracterende van Perspectyuen, dat is, het insien duer tvercorten. Ouergesedt wten Italiaensche in nederlandts duer Peeter Coeke van Aelst. - VB 28.

1554. 434. - Jan Wtenhoue: die dese onse teghenwordeghe ordinantien, in onse Nederlandtsche sprake, wten latyne ouergheset heeft, M. Micron, Ordin. 8.

1556. 435. - Dewyle onse Nederlandtsche sprake, door moeniken, papen, klercken,... in sodane bondeloisheyt... ghekomen is, dat enz. Micron, Kleyne Catech. (Londen 1556) 2a. 436. - Het nieuwe Testament.. Na der Grieckscher waerheyt in Nederlandsche sprake grondlick end trauwlick overghezett... Ghedruckt te Embden by Gellium Ctematium, An. 1556. Novemb. 3. - Pijper, Utenhove 118. 437. - Wy hebben auer in onzer ouerzettinghe dem blooten text, schier van worde te worde, zo ver als het de Nederlandsche sprake lijden konde, oock in den Compositis of t' zamenstellinghe worden... na onzem vermoghen nagheuolght, uit de Voorredev. het voorgaande.

1557. 438. - Op dat het... de kinder onderwysinghe onser Ghemeynten oock niet ghebreken soude, so heeft het den Predicanten ende Ouderlinghen goedt... ghedocht .. dat wy den Catechismus oft Kinderleere, der Ghemeynten souden voerhouden: te weten den selven Catechismum, diemen in Oost Vrieslandt is ghebruyckende, den welcken ick tharer begheerte in onse Nederlandtsche sprake overgheset hebbe, J. Utenhove, Catechismus, 7. 439. - So hebben wy tot nu toe gheen oprechte Kinder leere in onse Nederlantsche sprake ghehadt,welck seer te beklagen is, 9. 440. - Dit boeck is yerstmael in Oostersche sprake wtghegaen, ende is nu in de westersche nederlantse sprake tot nut der aermen eenuoudighe menschen ghetrouwelijck ouerghesedt, Een vriendelijcke tsamen sprekinge... Door eenen Predicant in Oostvrieslant... (Embden, W. Gheylliaert), bl. 18. 441. - Catechismus dat is die somme des Heyligen christen gheloofs... Eerstwtghegheven in latijnschen ende overlantscher spraecken... Ende nu getranslateert in onse nederlantsche sprake. Antw. P.v. Keerberghen. - BJ 2, 631; Cat. R.W.P. de Vries, 3-8 April 1905, 64.

[p. 485]

442. - Die hooft-Artijkelen des Cliristelijcken gheloofs... Wt den Hoochduytschen int nederlandts ouerghesedt... Holed, H. Rhaptos. - DCR 83.

1558. 443. - Catechismus oft die somme der christelycker onderwijsinghen... wtghegheuen eerst int latijn, ende in die ouerlantsche sprake... nu vertaelt .. in die nederlantsche sprake... Leuv. M. Verhasselt. - PMm 89. 444. - Waerachtige beschrivinge hoe dattet met de religie gestaen heeft, ende oock met de gemeyne welvaert, onder den keyser Carolo den vijfste.. door M. Walter Deleen int nederlandts verduytst.

1559. 445. - Nieuwe ende warachtighe tijdinghe vanden deerlijcken Slach gheschiet tusschen den doorluchtigen Coninc van Denemarcken metten Hertoch van Holst... Ouerghesedt wter ghedructer Hoochduytscher Copijen in onser nederlandtsche spraecke. - BB^2 T 112.

1560. 446. - Catechismus dat is die Somme des Heylighen Christen geloofs.. Eerst wtgegeven in Latijnscher ende overlantscher spraeken .. Ende nw getranslateert in onse nederlantsche spraecke. - Antw. J. Verwithaghen.

1561. 447. - Officia Ciceronis, Leerende wat yeghelijck in allen staten behoort te doen, bescreven int Latijn door... Marcum Tullium Ciceronem, ende nu eerst vertaelt in nederlantscher spraken door Dierick Coornhert. Haarl. (herdrukt 1589, 1604 en 1614). - BB C 131. 448. - Acht ende dertich Psalmen, met den ghesanghe Marie ende Zacharie, ouergeset in Nederlantschen dichte, door Joan. Wtenhove. - WSL 147 449. - Hondert Psalmen Dauids, Mitsgaders het ghesangh Marie, t' ghesangh Zacharie t' ghesanck Simeons, de thien Gheboden, de artikels des Gheloofs, t' ghebed des Heeren etc. ouergheset in Nederlandschen dichte, door Jan Wtenhove... Lond. J. Daye (twee uitgaven in één jaar; herdrukt 1566: zie beneden n^o 459). - WSL 147. 450. - Bekentenisse des christelicken gheloofs, na de heylighe schrift, achtervolghende die wtlegginge der oude vaderen, der eerster kercken .. door Theodorum Bezam eerstelick in latyn gheschreven: ende nieuwelyck in Nederlandtsche sprake overgheset. Frankf. a.M., M. Chirat. - DCR 10; herdrukt 1564: DCR 10; Mt 1,354.

1562. 451. - Tgulden Boeck, Van het Leven ende Sendt Brieven van .. Marcus Aurelius, door v. Berensteijn, Amst. 1589; blz. 206: Byden vertaelder wt spaensch in Nederlantsch voleyndt/Anno 1562. 452. - Lucius Anneus Seneca vanden weldaden... Nyeu wten Latijne in nederlantsch vertaelt duer Dierick Coornhert... Haarl. J.v. Zuren. - BB S 85; DVNL 392; Mth 1130.

1563. 453. - Den Spiegel... des houwelicken ordens... Nu eerst wt den Hoochd. ouergheset, in Nederl. sprake... Wesel, H. de Braeker. - DCR 107.

1564. 454. - Hortulus animae dat is Der sielen Bogaert met sonder-

[p. 486]

lijcke neersticheyt vernieut en̄ nu eerst ouergestelt wten Hoogduytsche in onse Nederlantsche tale... Antw. Ameet Tauernier. 455. - Die Hystorie van der Orloghen gheschiedt in Vranckrijck in Prouencen ende Tgraefschap van Venayscin... Bescreuen vanden Heere Lowijs de Perussijs in Fransoysche tale, en nu ouerghesedt in onse ghemeyne Nederlantsche sprake. Antw. A. Tilens. - PMm 108. 456. - Eenen gheestelijcken A.B.C. ghetoghen wt den Psalmen van David; metten Pater noster ende Ave Maria in nederlants dicht. Antw. W. Silvius. - Cat. v. Havre 1905, n^o 761.

1565. 457. - Nieuwe tijdinghe van alle het ghene dat geschiet is tusschen de Christenen ende de ongeloovighe Turcken inde teghenwoordige oorloghe van Malta... Ghetranslateert wten Italiaensche in onse Nederlantsche sprake... Antw. Jan Verwithaghen. - BB T 13.

1566. 458. - Waerachtige nieuwe tydinghe vanden Turck. Hoe dat hy met de Keyserlycke Maiestyt verdraghen is met enen ewigen vrede... Ghetranslateert wt den Hoochd. in nederlansche sprake. Ghedruckt tot Campen. - PMm 8659. 459. - De psalmen Dauidis, in Nederlandischer sangs-ryme, door Jan Wtenhove van Ghentt.. Londen, Jan Daye. - Facsim. bij J. ten Brink, Nederl. Letterkunde, 283; Mt 1,230; WSL 153. 460. - Emblemata I. Sambuci. In Nederlantsche tale ghetrouwelick ouergheset. Antw. Chr. Plantyn. 461. - Den welcken (‘den’ boek van Sambucus) ick door t' verwecken ende vermanen van eenen goeden vrient in onse Nederlantsche tale... na mijn vermogen gestelt hebbe, Everaert, Emblemata J Sambuci (Antw. Chr. Plantijn) 5. tot verbeteringhe ende verrijckinghe van onser Nederlantscher tale, 8. 462. Die psalmen Davids, die ic op die Fransoysche melodien in Nederlandscen dichte gemaect hebbe. P. Dathenus, Psalmen Davids (z.j. 1566), Voorrede. een ghedruckt boexken in Nederlandsche sprake, ald. 463. - Copye van de Requeste ghepres. aen de Hertoghinne van Parma... by diuersche edelmannen van herwaertsouere... Uit de franchoische in onse Nederlantsche tale ghetransl. Bruess. M.v. Hamont. - PMl 66.

1567. 464. - De Psalmen Davids, ende andere lofsangen wt den Franscoyschen dichte in Nederlantschen overghesedt door Petrum Dathenum. - Mt 1,353-4. 465. - Warachtighe beschrijuinghe van den Standt der Religien... onder... Henrico de tweede, Francisco de tweede, ende Carolo de neghende.... Wt den Franchoysche in Nederl. Tale ouergheset. - PMm 177. 466. - Het sermoon vande beelden teghen die beeldtschenders... van... François Richardot,... ouerghestelt wten Walsche in Nederlandsche sprake. Leuv. J. Boogaerts. - PMm 152. 467. - Een claer betooch van den oorspronck der Lutherie.... ghemaeckt in Latine by... Willem Verlinde, ... nv in ons Nederlandsche tale ouer ghestelt by B. Jacop vande Velde... Brugge P. de Clerck. - Aangehaald BG 1, blz. 292. 468. - Eenen kalendier historiael met de jaermercten van

[p. 487]

diuersche landen, steden ende vryheden in Nederlandtsche sprake overghesedt. - Mt 1.354. 469. - Die Psalmen Des Koninklijcken Propheten Dauids ende ander Lofghesangen, Wt den Francoysen dichte ghemaect door Clement Marot ende Theodore de Bese, in Nederlandtsche sprake ouergesedt door Petrum Dathenum. - Mt 1,354: facsimile bij J. ten Brink, Gesch. der Ndl. Lett. 284. 470. - Een schoone ghebedt ghemaeckt door... Jan Hesselius van Loven... Ouerghestelt wt den latijne in onse nederlansche sprake door F.-P. Bacherium... Leuv. J. Boogaerts. 471. - (A. Corranus, ghenaemt Belle rive), eenen Brief ende vriendelycke bewysinghe, van eenen Dienaer des Evangeliums, gesonden aen den Herders der Duytscher gemeynten binnen Antwerpen, die hun noemen vande Confessie van Ausborch, hun vermanende tot eendrachticheyt ende vriendschap te houden metten anderen Dienaren des Evangeliums. Nu eerst in Nederlands overgeset - Cat. V. Havre 1905, n^o 1049. 472. - Een christelijcke noodtwendige Clage des Vreedts, die in allen Natien... verdreuen ende verworpen is: Eerst door Erasmum Roterod. inden Latijn beschreuen, ende nu neerstelijck in de Nederlandtsche Tale ouergeset. - PTh 132. 473 - Een claer bewiis van het heylighe Avondmael onses Heeren Jesu Christi.... Door de Doctoren der H. Schrift in der Universiteyt van Heydelberch. Wt de Hoochduytsche in Nederlandtscher sprake... ouerghesedt. - Mt 1, 355. 474. - Emblemata Adriani Junii Medici. Ouergheset in Nederlandsche tale deur M.A.G Antw. Chr. Plantijn (herdr. 1575). 475. - Huyspostille op de Evangelien van de Sondagen, ende principaelste Heylichdagen doer het gheheel Jaer, van D. Martinus Luther... nu eerst inde nederlandsche tale overgheset... Ursel, N. Hendricks. - Cat. Serrure 257^bs. 476. - Zy (zekere ‘fabulen’) (waren) novt meer in Vlaemsche ofte Nederlandtsche dichte wtghestelt. m. gheeraerts bij De Dene, Fab. 2.

1568. 477. - Vertroostinghe der Cleynmoedighe. Ierst ghemaeckt in Latijn bij... Ludovicum Blosium... Nu in Nederlantsche sprake ouergeset... by Judocum Schellinck.. Bruss. M.V. Hamont (herdrukt 1611). 478. - Corte Ver-antwoordinghe Teghens Die Confessie Ofte leeringhe die onlancx wt ghegheven is van die ministers die hem selven inghesteken hebben in die ghemeente van Antwerpen... Ghemaeckt bij Judocus Rauesteyn van Tielt... ouerghestelt wten Latijn in Nederlantsche spraeke... Leuv. J. Boogaerts. - BB, R 18. 479. - Cort verhael op de middelen die de Cardinael van Lorainen heeft ... gebruyct... om groot te maken zijn huys, .. Ouerghesedt wt de Fransoysche inde Nederlantsche tale. - PMm 192.

1569. 480. - De heylighe Spaensche inquisitie, met haer loosheyt, valscheyt ende arghelisten... nu eerst in onse Nederlantscher sprake door M. Mavlompertum Taphaea... overgheset... Londen, Jan Day. - PMm 201.

[p. 488]

1572. 481. - Het zijn nu al veel jaren gheleden, dat by my gheleghen hebben vele Nederlantsche Rijmen, in Comedien, Sentbrieven, Liedekens, ende anders, Coornhert, Abrahams Uytganck, Voorrede.

1574. 482. - Hortulus Anime, dat is, der Sielen Bogaert... ouergeset wt de hoochduitsch in onse nederlantsche Tale door Broeder Damianus van den Houte... Antw. G. Smits (herdrukt 1596). - VB 102; 124.

1576. 483. - Waerachtich verhael vande Justificatie ofte de redene waeromme ettelijcke Raetspersoonen, .. Ghetranslateert ... wten Fransoysche in onse Nederlantsche sprake. - PMm 284.

1577. 484 - Tot den Neder-lantschen Facteurs, P Heyns, Spieghel der Werelt (Antw. Plantijn. - BB, H 53 485. - Hier volghen de brieven op den wegh afgheworpen... in Spaensch, ende de translatie van dien in Nederlants, om ghesaementlijck d'eene ende d'ander by der handt te hebben. - PMl 160; Cat. Burgersdijk en Niermans, 27 Juni 1906, n^o 1353; 4-15 Juni 1908, n^o 2797.

1578. 486. - Copie van den Aflaet, ghesonden van Rome, voor Don Jan van Oostenrijcke ende voor zijnen Legher: Ouergheset wt de Spaensche in Nederl. sprake. - PTh 251. 487. - Oratie der Ambassadeuren vanden doorluchtighen Prince Matthias... in ons Nederlantsche tale ouergestelt door Jean Baptista Houwaert... Antw. Chr. Plantijn. - BB, H 29. 488. - Wilt die translatie in danck ontfaen. Al en maeckt zy van woorde te woorde gheen vermaen En datter in de penne is bleven wat; Rechts den sin heb ick u willen doen verstaen T' Neerderlants moetmen oock toegheuen dat, Houwaert, Oratie d. Ambass. [88].

1579. 489. - Schoon Oratien van tleven ons Heeren Jesu Christi, van... Ludolphus, en ten profyte der Christenen overgheset in de Nederlantscher taelen duer Joest van Neve. - Hs. Gent 215. 490. - Protocol dat is, alle handelinge des gesprecks tot Embden... met den Wederdooperen, die hen Vlamingen noemen, ghehouden... Wt de Sassensche, in Nederlandtsche sprake, door Dom Julium. Embden 1579. Cat. Burgerd & Nierm. 4 15 Juni 1908, n^r 1822. - Herdrukt 1596: AB 475. 491. - Menno Simons, Een Fundament... van de salichmakende Leere Jesu Christi... ouergeset wt dat Oosters, in dese onse nederlantsche sprake... Door M.S. - DCR 88. 492. - Articlen van de Nederlandsche Pacificatie... Vuyt den Latijn in onse Nederlansche tale ouergheset. - PMl 201,

1580. 493. - Tractaet ofte Handelingen van de Kercke... Eerst in Francoys ende Latijn ghemaeckt by P. van Mornay... Ende nu ouerghestelt in Nederlandtsche sprake... door L. d'Heere... Antw., J. Troyens (herdrukt 1609, 1652). - BB^2, M 250.

1581. 494. - Onse Neerlantse Tale, pontus de Heuiter, Nederd. Orthogr. 29. mijn opreht Nederlants, 30. Nederlants, 32, 33. die

[p. 489]

Nederlantse k, 34. Sijllaben iets betekenende vint t' Nederlants van j. ij. iij. iiij. v. vj. vij. viij. letteren, 36. Die vier en twintich Nederlantse letteren, 36 Deilijnge der Nederlantse letteren. 38. In d' begin der Neerlantse woorden, 42. in d' begin van oprehte Neerlantse woorden, 46.in 't middel en einde der Neerlantse woorden, 46. daer t' Nederlants niet an gebonnen is, 49. zo wel in 't Nederlants... als Latijn 58. in dbegin van Neerlantse woorden, 64. die natuire van gout ront Nederlants, 69. wat kraht... die in t' Nederlants mogen en behoren te hebben, 70. is onnotelic 't Neerlants... te beswaren, 78. Neerlantse woorden, 80. die gout ront Nederlants mah derven, 81. Nederlants, Nederlantsch 87. Nederlantschen / of.. / Nederlantsen / etc. 87. 't Nederlants een gemein gelde Tale makende / volg'ic die nature van alle lants spraken 93 aldus heb ic mijn Nederlants... gesmeet uit Brabants Flaems enz. 93. wel gespelt Neerlants, 101, 103. 't Nederlants... geprent en gedruct, 111. 495. - Tsamensprueken Van de Predestinatie... Eerst ghemaect int Latijn door... Sebastiaen Castellion, Ende nu... in Nederlandtsche Tale ouergheset. - (herdrukt in 1613) BB, C 128; PR 1, 6.

1582. 496. - Vant loeye en leckere leuen... Rijmsgewijs naghebootst in Neerlantsche talen. Door Derick V. Coornhert... Haarl. Ant. Ketel. - BB, C 74. 497. - Proeve Vande Nederlantsche Catechismo... wt gegeuen tot allemans oordeel ende waerschouwinge door D.V. Coornhert. - BB, C 97; Cat. Serrure 250. 498. - Vande Gehoorsaemheyt Geschreuen int Latijn door Sebastiaen Castalio / ende vertaelt in Nederlantsch door D.V. Coornhert... (herdrukt 1613). - BB, C 126. 499. - Historie v. het vagheuier... Int Lat. beschreven door D.M. Chemnicium... in onse nederl. sprake ouergheset Antw. A. s' Conincx. - DCR 37; Cat. De Geer, n^o 1834. 500. - De Nederlantsche dichten, Privilegie van: L. d'Heere, Eerl Incomste v. Fransoys v. Vranckrijck. - BB^2, H 231.

1583. 501. - Remonstrantie Aen mijn Heeren de Staten ... van Hollandt .. Proeue des Nederlantschen Catechismi... Delft, A. Hendricxz. - PMm 562. 502. - Tegenstellinghe oft Verghelyckinghe der Wercken Jesu Christi ende den Paus. In nederlantschen dichte uyten Fransoyschen overgesett. - R.W.P. de Vries, Bullet. XIII-XIV, n^o 3230; Cat. Serrure 277; Cat. R.W.P. de Vries 28 Nov. 1905, 334. 503. - Bedieninghe der Anatomien, Dat is Maniere ende Onderrichtinghe om perfectelyck des menschen lichaem t'anatomizeeren, int Nederlants ghedruct. Deur D. van Mavden. Antw. Chr. Plantijn. - VB 75. 504. - Totten Nederlantschen Poeten op de Françoische Mate, P. Heyns, Spieg. d. Wereldt (Antw. Chr. Plantyn), vooraan; Tot de Nederlandtsche Facteurs ibid., achteraan. - BB, H 54. 505. - Die Remedie der Liefden. In tlatijne beschreven door... Ovidius Naso, ende Nv In onse Nederlansche Tale ... ouergesedt... Bruss. J.v. Brecht.

[p. 490]

1584. 506. - Twee Boecken van de Stantvasticheyt. Eerst int Latijn geschreuen door J. Lipsius;.. nv ouergheset in de Nederlantsche taele door I. Mourentorf. Leyden, Chr. Plantijn. - BB, L 182. 507. - de overvloedighe ryckdommen onzer Nederlandscher talen, Coornhert in Twe-spraack v.d. Nederduitsche Letterk. ix. Waarna ick... beghonnen hebbe ghehad te maken, eenen Nederlandschen Grammaticam, xi. tot beteringhe van onze Nederlandsche tale, ald. Onzer voorouderen Nederlandsche tale, ald.

1585. 508. - De overzetter heeft neerstelijck by hem selven ouerpeyst, hoe dat het comen mach, dat onse Nederlantsche tale also arm, ongheciert oft onbequaem ghehouden wort, Roomsche Historie... door... Titum Livium beschreven (Amst. L Jacobsz.), Voorrede. - AB 444. 509. - Placaet des Conincxk op het vereenighen syner Ondersaten tot de Catholijcke Apostolijcke ende Roomsche Kercke... Al wt den Fransoysche ... in Nederlantscher Spraken trouwelick ouergheset. Dordr. J. Canin. - PMm 633. 510. - Ende aengezien eenige van V.E... vermoeden hadden, dat by my oock eenighe middel ware, om onbevleckt Neerlandsch te spreken ende schrijven; hebben Sy my tot alle meer der voorderinge onser talen zuyveringe, gebeden, yet over te setten in goeden Nederduytsch, dat stichtelyck ware: dit mochte ick niet weygheren, ende verkoor een uytgelesen stichtelycke stof, het boecxken by Boethius in Latijn geschreven De Consolatione Philosophiae, dit was by my al omtrent dertigh jaren nu geleden, verduytscht, uyt oude ende duystere Vlaemsche tale in Nederlandsch, coornhert, Boethius, Voorrede. 511. - De man (C. Plantijn) zo haest niet en hoorde dat ick dit zo Leerlyck ende troostelyck boecxken... overzetten wilde, in Neerlandsch uyten Latyne, zich zelf niet min begheerlyck toonde tot het drucken, dan ick tot het overzetten van dien. 't Was my lief, ick steldet over in Neerlandtsch, ald. 512. - ick (hebbe) niemanden 'tselve voechlycker weten toe te schryven dan V.E... om onder 't geselschappe van u Luyder Letterkunste tot optimmeringe van 't Neerlandtsche welsprekenheyds tempelken te moghen eenighe hantreyckinghe helpen doen, ald. (Werk. I, 520).

1586. 513. - Zedekunst dat is Wellevenskunste .. Nu alder eerst beschreven int Neerlandsch. Ghedruckt inden Jare 1586 (herdrukt 1596). - BB, C 121, 122. 514. - Soo veele de tale by my hier inne gebruyckt magh beroeren, ben ick gedrongen geweest in 't handelen van nieuwe stof in Neerlandtsch, bywijlen oock nieuwe woorden te gebruycken: als die al in mijne jonckheydt, daar ick mochte, vermijdt hebbe vreemde bedel-lappen te brodden opten rijcken mantele der Neerlantscher talen, coornhert, Wellevenskunste, Voorrede (= Werk. 1, 270b). 515. - Conscientie heet in Hooghduytsch Ghewissen ende in Nederlandsch het Gheweten, Coornhert, Werk. 1, 290a. 516. - Tghene wy in Neerlantsch Godsdienst noemen, spreken de Latinisten uyt metten

[p. 491]

name Religio, 1, 302c. Na der Nederlantschen talen aart 1, 323b.

1587. 517. - Verclaringhe des Conincx, voor de executie van zijn Placcaet... Wt den Fransoysche in Nederlandtsche sprake ghetrouwelick ouergheset.... Delft, A. Hendricksz. - PMm 669. 518 - De C.L Psalmen Davids, Wt den Fransoyschen dichte in Nederlandtsche ouergheset, Door Petrum Dathenum. Leid. A. Verschout. - AB 445. 519. - De 150 psalmen Davids. Wt den Francoyschen dichte in Nederlantschen overgheset. Door Petrum Dathenum. Amst. L. Jacobs. - AB 446.

1588. 520. - Huys-tafel Dat is Verscheyden heerlijcke Spreucken wt het oude ende nieuwe Testament te samen ghetogen... Eerst door Balthazar Copius ... inde Hooch duytsche sprake wtgegeuen. Ende nu nieuws... opt Nederlandts in druck verveerdicht. ... Amst. L. Jacobs (herdrukt 1590). - AB 449. 521. - Copye, Ouergeset wt de Engelsche taele in onse Nederlandtsche spraecke... Amst. C. Claeszoon. - AB 305. 522. - Sigismundi de derde ...Incoempste van Cracouien. Ouergheset wt den Latijnsche in onser Nederlantsche sprake. Amst C. Claeszoon. - AB 304. 523. - Ende hadde alreede een goet deel desselfs boexken) in Duytsche oft Nederlantsche sprake ouerghestelt, als opghecomen zijn de droevighe... beroerten, Numan, Leydtsman der Sondaeren Antw. Chr. Plantijn 6.

1589. 524. - Een Pack Spaensche Levghenen, Vutghesonden alomme inde Werelt: Eerst ghedruckt... inde Spaensche taele ende... Ouergheset wt de Engelsche taele in onse ghemeene Nederlandtsche sprake. Amst. C. Claesz. - AB 316.

1590. 525. - De Psalmen Dauids wt den Fransoyschen in Nederlantschen dichte ouergheset, achter: Biblia, Amst. L. Jacobsz. - AB 460. 526. - Leydt-sterre Tot wel ghebieden ende wel ghehoorzamen... int langhe uyt ghebeeldet door een Godlijck man in Griecx / ende... nu in Nederlands verkort door D.V. Coornherts Gouda, J. Tournay. - BB, C 71. 527. - De 150 Psalmen Davids. Wt den Fransoyschen dichte in Nederlantschen overgheset. Door Petrum Dathenum. Mitsgaders den Christelijcken Catechismo, Ceremonien... Amst. W.J. van de Veen. - AB 469. 528. - Oft by auontueren vrempt oft onbequaem duncken mochte, soo hoogen saken... in duytsche Poesye oft Rethorijcke te verhalen: soo bidde ick uwen Eer: ende eenen yegelijcken te willen aenmercken, dat... tselue by meer andere es geplogen: hebbende de Poesye olt dichte (als gaue Gods) een verborghen cracht van beweginghe, ende een soet middele om te doen smaken ende ghevoelen tghene dat men door haer es handelende. Waer toe wy te meer zijn verwect geweest, mits het misbruyck dwelck men tot nu toe inde Nederlantsche Poesye siet: als worden de deselue gebruyckt meest tot dwase rantelinge, ydelheyt ende dorperheyt, Numan, Striit des Gemoets (Bruss. J. Mommaert), bl. 3a.

[p. 492]

529. - Politica Van Justus Lipsius Dat is: Van de Regeeringhe van Landen ende Steden... Ouergheset wten Latijn in Nederlantsche Sprake, Deur Marten Euerart B... Franeker, G. vanden Rade - AB 322; BB L 462; 530. - Theologia Germanica ... nu ghesteltin Nederlantsche sprake. Antw. Plantijn. - Cat. Burgersdijk en Nierm. 3 Juni 1907, n^r 1874; Nov. 1905, n^r 1039.

vóór 29 Oct. 1590. 531. - So daer geen bluschwater op die poppen... en wert ghegoten, ende dat so wel uyt een Latijnsch emmerken. als uyt mijn Nederlandtsch, Coornhert aan L Spieghel, in Werken 3, 147a. 532. - Levende-Kalck... Vertaalt uyt den Latijne in neder-Landts door D.V. Coornhert. - BB, C 145.

1591. 533. - Der ionghe Dochters Tijtcortinghe. Inhoudende vele schoone lustighe oock treurighe seltsame ende wonderlijcke nieuwe gheschiedenisse ende vertellinghe. Noyt voor dese reyse inden Nederlantschen druck ghesien. Amst. C. Claesz. - AB 333. 534. - T'Boeck Vande Vroet-Wijfs... vanden seer vermaerden Jacob Ruffen... Overgeset wtten Hoochduytsche in ons Nederlantsche sprake, Deur Martyn Everaert B... Amst, C. Claesz, (herdrukt: 1604, 1616, 1622, 1633, 1648, 1655, 1668, 1670, 1680, z.j. na 1680). - BB, R 48 vlgg.

1592. 535. - Historie Van B. Cornelis Adriaensen van Dordrecht.... Inhoudende oock twee vermaenbrieven van Stephanus Lindius, aen den seluen B. Cornelis in Latijne ghesonden ende nu ouergheset in Nederlandts... Amst C. Claesz. - AB 337. 536. - Paré Ambrosius (...) De Chirurgie ende alle de Opera... Nu eerst wt de Fransoysche, in onse ghemeyne Nederlantsche sprake... overgheset d. Car. Battum. Dordr. J Canin. - Cat. Burgersd. & Nierm. 7-10 Juli 1908, 121. 537. - Het eerste boeck van den vromen... ridder Amadis... Nu eerst overgheset in onse Nederlantsche sprake... Leiden, J. Cl. van Dorp. - MPP 1.

1593. 538. - Empirica, De derde Centuria, Dat is het derde honderste getal: van elcks hondert diuersche Curatien, ofte Ghenesingen der siecten:... door.... Martinum Rulandum van Frisingen,... Nu eerst uyt den Latijne inde Nederlandtsche Tale overgheset. door M. Ja. Co. van de Camp... Amst. C. Claesz. - AB 344. 539. - Den Slach Van Lepanten Des Conincx van Schotlandt Jacobi des Sesten.. Van hem eerst beschreven in Schotsche Dicht Ende overgeset in Nederlantsche Dicht, deur Abraham vander Myl Middelb. R. Schilders. - BB M 159. 540. - Veldt Boeck van den Chirurgia Scheel-Hans. Overgheset uyt den Hoochduytsche in onse Nederlantsche tale door Jan Pauwelszoon Phrisius..... Amst. C. Claesz. - AB 345. 541. - Der Bussen Meesterye Hier begint een seeruytnemende costelijck ende constich Boecxken.. nu eerst overgheset uyt den Hooghduytsche in onse Nederlantsche sprake... Amst. C. Claesz. - AB 346.

[p. 493]

1594. 542. - Het Leven van de seer heylighe Maghet Catherina van Senen. Nu onlancx overgheset wt den Latijne (van Raimond de Vineis...) in onse nederlantsche tale: Door Philips Numan. Brussel, J. Thimon (herdrukt: 1599 en 1638.)

1595. 543. - tVonnis vanden Houe vant Parlement, tegens Jan Chastel... Wt het Franchoys, .... in Nederlants overgheset. sGravenh. A. Heyndricksz. - PMm 797; PR 3, 71. 544. - D'Historie ofte Beschrijvinghe van het groote Rijck van China. Eerst in Spaensch beschreven door M. Jan van Gonzales van Mendoza, ende nu uyt het Italiaensch nieus in Nederlandtsche tale ghebracht. Alkmaar, Jacob de Meester. - AB 359.

1596. 545. - De beschrijvinghe vant groot ende vermaert Coninckrijck van Congo, ende de aenpalehde oft ommegheleghen Landen.. Beschreven door Philips Pigafetta in Italiaens, ende overgheset in ons Nederlantsche spraecke: Deur Martijn Everart B. Amst. C. Claesz. - BB, P 52.

1597. 546. - Joannes Driander, Schonerus, Gemma Frisius, en in Nederlandtsche sprake Mr. Nicolaus Pietersz., Hondius bij AB 3, blz. 33. 547. - Een Heerlick Sermoen ... Cypriani. beroerende die Sterflicheyt. Nv nieuws wt de Latijnsche sprake, overgeset in onse Nederlantsche tale. Door C.R.B. Amst. L. Jacobsz. - AB 479. 548. - De Roomsche Historie oft Gesten, door ..Titum Livium beschreven. Nu eerst wt den Hoochduytsche overgheset in onse Nederlantsche sprake door ... M.E. Leid. Jan Paets Jacobs zoon. ende Jan Bouwenszoon. - AB 480.

1598. 549. - Van de Merck-teeckenen Der kinderen Gods Ende van de vertroostingen in hare verdruckinghen ..Door Jan Cassin. Wt de Fransche tale in de Nederlandtsche getrouwelijc overgeset. Haarl. G. Rooman. - AB 409. 550. - Het Elfste Boeck van Amadis van Gaule... Nu nieus overgheset wt de Francoysche sprake, in onse neerlantsche Tale. Amst. C. Claesz. - AB 404. 551. - Clare Beschrijuinge vande Stadt Jerusalem met de Voorgeborchten... Beschreven int Latijn door Adriaen Adrichom van Delft. Ende nu getrouwelijcken ouergeset in onse Nederlantsche sprake door Marten Eueraertsz B. Leid. Henrick Lodewijcks zoon. - BB A 114. 552. - Cort Onderwiis Vande Conste der Seevaert beschreven deur.... Rodrigo Zamorano.... Overgeset wt den Spaenschen in ons Nederlantsche sprake Deur Martin Everart B. Amst. C. Claesz. - BB Z 18. 553. - Het eerste Deel vande tragische of klachlijcke Historien... Eerstmael in Italiaenschs beschreven, ende nu wt den Fransoysche in onse Nederlandtsche sprake overgheset. Door M. Merten Everaerts... Antw. J.v. Ghelen.

1599. 554. - De tweede wonderlijcke nieuwe Prophecije vande Nederlanden,... ende nv int Nederl. overgheset. Delff, bij Bruyn Harmanssz. - PMm 905.

[p. 494]

555. - Nederlandsche sprake, Lingua Belgica, Teutonica, inferior Germanica. Kiliaan. 556. - Lingua Belgica, Teutonica. Germanica Infer. nederlandtsche, nederduitsche sprake, Kiliani Synonymia, 2, 197. 557. - De Schildt der waerheydt die in de christelijcke keicke der vereenichde Neerlanden geleert wordt... door Franciscus Gomarus... uyt de latijnsche inde nederlandtsche taele overgheset.De eerste twee boecken. Leid. Chr. Guyot. - BB^2, C 526^4. 558. - Verclaringe van de rechte maniere om te kennen Christum den ghecruysten. Beschreven door Mr. Wilheimum Perkinsum, ende uyt de Engelsche inde Nederlantsche tale getrouwelijck overgeset door Vincentium Meusevoet . Amst. Laurens Jacobsz. - AB 494. 559. - Vertroostinghe voor beroerde conscientien van boetveerdighe Sondaren. In maniere van tsamensprekinghe gestelt door Wilhelmum Perkinsum. Wt de Engelsche in de Nederlantsche sprake overgheset deur Vincentium Meusevoet... Amst. Laurens Jacobsz. - AB 495. 560. - Redenen die de Coninc van Vrancrijck den Ghedeputeerden vanden Parlemente heelt voorghehouden... Wt de Françoysche in onse Nederlantsche Tale overgheset. Amst. Harmen Aldersz. - PMm 895. 561. - Particul. Artijckelen... die den Coninck aen die van de Gereform. Religie heeft toe-gelaten. Ghetransl. uyt de Fransoysche in Nederlandtsche tale. - PMl 418. 562. - Twee Tractaten In de Enghelsche sprake beschreven door Mr Wilhelmum Perkinsum, ende uyt de Engelsche inde Nederlantsche sprake overgeset door Vincentium Meusevoet... Amst. L. Jacobsz. - AB 496.

1600. 563. - Van t' versterven der Menschelijcker affectien, Door P. Jvlivs Fativs... Ouergheset wt het Italiaensch in de Nederlandtsche Spraecke.Door P.Thomas Sailly. Antw. J. Trognesius. (herdrukt 1609). - BJ 7, 405. 564. - Predicatien over de drie eerste Capittelen des hoogen Liedts Salomonis gedaen door Theodorum Bezam... Wt de Françoysche in Nederlantsche Tale ghetrouwelijck overgheset door Vincentium Meusevoet. Amst. Laurens Jacobsz. - AB 498. 565. - Waerachtich verhael van het gruwelijck verraedt twelck voorghenomen is gheweest teghen den Coninck... Wt den Françoysche in onse Nederl. Tale ouergheset. Delft, J.C. Vennecool. - PMm 930.

1601. 566. Het tweede deel vande tragische of klachlijcke Historien... Eerstmael in Italiaenschs beschreven, ende nu wt den Fransoysche in onse Nederlandtsche sprake overgheset Door M. Merten Everaerts... Antw. J v. Ghelen (herdrukt 1608). 567. - Dese twee nieuwe tijdinghen zijn .. in onse Nederlandtsche sprake ouergheset. in Hollandt. Costerus, Corte Antwoorde (Antw. J. Trognaesius), Voorrede. - BB^2, C 574^2. 568. - De Bekeeringe ende wederroepinghe, die Lowys du Bois van Rijssel... openbaerlick binnen Leyden gedaen heeft... Wt de Fraçoysche inde Nederlantsche tale overgheset, - PMl 478.

[p. 495]

1602. 569. - Sekere verclaringhe... uytghegheuen in den naem van Don Juan d'Aguila... Wt den Latynsche in onse Nederl. Tale overgheset... Delft, J C. Vennecool. - PMm 8826 570. - De seven Ghetijden van onse lieue Urouwe... In onser Nederlantsche tale ouerghesedt door den E P. Fr. Arnoldus ab Isca. Leuv. Jan Maes. 571. - Apologia ofte Verandtwoording he des Edicts, het welcke... tegen der Wederdooperen ende andere Secten Onordeningen... ghepublic. is .. nae het Sassische ex. in Nederl. tale ghedruckt. Gron. Ger. Ketel. - PMl 487.

1003. 572. - Den slag van Lepanten, in schotschen dicht beschreven . In nederl. dichte.. overgheset door Abr. Vander Myl. Amst. C. Claesz. en Laur. Jacobsz. - PR 2^2, 244. 573. - Eene vruchtbare overdenckinghe. In de nederl. tale... overghes. door M. Panncel. Amst. C. Claesz. en L. Jacobsz. - PR 2^2, 144.

1604. 574. - Antwoorde Franciscr Costeri.... Veur het eerste deel van sijn Hand-boeck ghenaemt Schild der Catholycken... Wt het Latijn in onse Neder-landsche spraecke ouergheset... Antw. Plantynsche Druckerije. - BB^2, C 582. 575. - Kort ende getrou Verhael van alle 't gene... deur de Ketter-meesters gehandelt is tegens Angelum Merulam... Eerst gestelt in Latijn deur Paullum Merulam. Ende nu in onse Nederlandsche sprake overgeset deur des selfs sone. Leid. Jan Claesz. van Dorp - BB, M 206. 576. - Placcaet des Conincx van Engelandt, nopende het bannissement der Jesuiten... Over gheset uyt den Engelsche in onse Nederlantsche tale... Lonaen by Robert Barker. - PMm 993. 577. - In onsen handen es cortelinge gevallen zekere boecxken int Nederlantsche, Numan, Historie vande Miraculen... op .. Scherpenheuvel (Leuv. J.B. Zangre), Voorrede. 578. - Een sermoon; ghepredickt tot Westminster... uit de Engh tale in de Nederlandtsche overgheset door Vinc. Meusevoet. Amst. J. Ez. Cloppenburch. - PMl 523.

1605. 579. - Den Costelycken Spieghel der Religieuse Volmaeckt neydt.. Gemaeckt in d'Italiaensche spraecke door .. P. Lucas Pinelli... Ende nu in onse Nederlantsche tale overgeset, by de Cartuyseren tot Loven. Antw. Gheleyn Jansens (herdrukt 1632). - BJ 6, 810. 580. - Placcaet des Conincks van Spaengien: Wtghegheven in Valiadolid .. Overgheset uyt den Spaenschen in onse Nederlantsche tale. Enkhuizen, Jasper Tournay. - PMm 1014. 581. - Korte Afveerdinghe des Lasterspiegels Philippi Nicolai... Uyt de Hoochduytsche spraecke, in Nederlantsche tale overgeset. Door W.S. Amst. Ambrosius Jansz. - PMm 1032. 582. - I. Lipsii Heylige Maghet van Halle... Wt de Latijnsche in onse Nederlantsche tale ouergheset... Delft, by Bruyn Harmanssz Schinckel. - BB, L 322. 583. - Een wonderlicke nieuwe Prophecije vande Nederlanden... Door... Jerassemus van Eydenborch... Wt de Hoochd. tale in onse Nederlantsche

[p. 496]

spraecke... overgheset. Embden, Frans de Vlamingh. - PMl 541. 584. - Christelycke aendach op de Wtnementheyt onses Gebedts onses Heeren... Door Gerh. Prouninck .. Eerst in de Fransche tale, daernae... in de Nederlantsche over gheset. Leid. J. Bouwensz. - MPP 618.

1606. 585. - Placcaet oft Mandement der Koninclycker Majesteyt van groot Brittagnien.... Overghezet in onse Nederl. tale wt d'Engelsche copye. Rott. J.v. Waesberghe. - PMm 1045. 586. - Schildt der Catholijcken Teghen de Ketterijen... Ghemaeckt int Latijn door... Franciscus Costerus.. overgheset inde Nederlantse tale. Antw. Gh. Janssens. - BB^2, C 527. 587. - Trouhertighe vermaninghe der Pfaltzischen Kercken Aen alle andere evangelische Kercken in Duytslant... By een Liefhebber uyt de Hooghd. in de Nederl. tale overgheset. PMm 8847. 588. - De Conincklijcke ende Christelijcke magnificentien / ghebruyckt omtrent den Doop van Monseigneur den Dolphin, ende van Madamen sijn Susters. Deur L.S.D.D. ghesteldt in 't Francoys: Ende.. overgheset in onse Nederlantsche spraecke. Delft, Jan Andriesz. - BB, M 8. 589. - Wech-Bereyder Op de Verbeteringhen van den Nederlantschen Bybel die... corts aen den dach sal ghegheven worden door Wilhelmum Baudartiurn. Arnhem, J. Jansen. - BB, B 98.

1607. 590. - Den Zaligen staet der religievsen in dry boeken beschreven door Hieronymus Platvs... overgezet in onze nederlandsche tael door J.V.M. - Antw. H. Verdussen. - BJ 6, 694. 591. - Een warachtich verhael van de schrikelicke springhvloedt... Wt het Enghelsche in 't Nederlantsche vertalet. Amst. C. Claesz. - PMm 1065 592. - Het Leven vande H. Maghet Geertruyt abdisse tot Eisleben... Ouer-ghesteltuyt den Latijne in nederlandtsche tale, door C.D.W. Antw. H. Verdussen. 593. - Onderwys om wel te bidden ende te mediteren.. overgeset in Nederlantsche Tale door A.T. Antw. W^e A. Tielens. - BJ, 1, 853. 594. - Seer treffelycke leeringhe tot een volkomen klooster lyck leven... overgheset in Nederlandtsche Taele door A.T. Antw. W^e A. Tielens. - BJ 1, 853. 595. - Diligam te Domine fortitudo mea.. Die in nederlants aldus luyden: Ic sal u beminnen Heere mijn cracht, de wit, Lev. v S. Geertr. 2. 227 zie n^o 592). 596. - Die Heylighe Maghet van Halle. Door Justus Lipsius... nu onlancx uyt den Latyne int Nederlantsche overghesedt, door Philippus Numan. Brussel, R Velpius. 597. - Een devoot Memoriael, van die heylighe Mysterien vander doot ende Passie ons Salichmakers... Ghetrocken vuyt die... wercken van... Fulvius Androtius S.J. Uuyt Franchois in-Nederlants ghestelt door Philips Numan. Leuv. J. Maes. 598. - Copye eens Briefs gescreven van een backer van Bolongien aen den H. Vader den Paus, ghetr. overgeset uyt het Italiaens in onse Nederlantsche spraecke. Gouda J. Migoen. - PMl 622; PMm 1089.

[p. 497]

1608. 599. - Oratie, of Wtspraecke van het Recht der Nederlandtsche Oorloge teghen Philippum Coningh van Spaengien... In Nederlandsche ghetrouwelick vertalet. Amst. Mich. Colijn. - PMm 699. 600. - Catechismus, ofte Onderwijsinghe in de Christelijcke leere... In Nederl. sprake overgheset... Deventer, B.v. Doetecum. - DCR 7 601. - Trouhertige waerschouwinghe aen alle Christelijcke Potentaten ende Overicheden: Overgheset uyt den Hoochduytsche in onse Nederlantsche Tale. - PMl 693.

1609. 602. - Claghte vanden Cloecken Soldaet, ende vanden Poltron: als oock een Disput van den Soldaet ende Boer. Wt het Fransche in Nederlandsch ghetranslateert. - PMm 743. 603. - Olijf-Bergh ofte Poëma vanden laetsten Dagh. In Nederlandtschen dicht beschreven door Karel van Mander. J. Enkhuizen, J. Tournay. - BB, M 102. 604. - Christelicke Gedichten ghemaeckt tot lof van 't Bestandt ende Vrede. Mitsg. een Echo ofte Wedergalm, op 't Bestandt ende Vrede. Ende noch een Nederlandts Wellecomdicht. - PMm 764; Cat. Serrure 1447. 605. - Nieuwe ende Waerachtighe historie van ses glorievse martelaers die in Japonien... ghedoot zyn in tiaer 1604.... Overgheset uyt het Françoysche in Nederlandtsche, door Pater Ludovicus Makeblyde. Antw. H. Verdussen. - PMm 8861. 606. - Waerachtighe beschrijvinge: Des gherichtlicken Proces... teghen Martijn van Voysin... Wt de Hoochduytsche sprake in onse Nederlantsche tale getrouwelick overgesedt. Door Johannen Coitsum. Arnhem, Jan Janszen. BB, H 203; PMm 778. 607. - Een Cort, ende bundich Tractaetgen,... Ghestelt door Jac. Arminium,... Wten Latijne in Nederlantsche tale... 's Gravenh., H. Jacobssz. - PMl 808. 608. - t' Hoff van den Paus. Dat is: een Register van alle Collegien ende Vergaderinghen des Roomschen Levens. Wt den Italiaenschen... in 't Nederlands over-gheset. - PMl 822.

1610. 609. - Justi Lipsi Oratie, vande Calumni oft Lasteringhe... Wt den Latine, inde Nederlantsche sprake vertaelt, Door C.D.V. Amst. D. Troost. - BB^2, L635. 610. - Cort begrijp vande redenen welcke sy voort brenghen die... Ghemaeckt bij I. de l'Espine. Wt de Franchoysche inde Nederlandtsche spraecke ghetrouwelick over-gheset. Delft, Jan Andriesz. - PMm 1224. 611. - De bedanckinghen der Botter vercoopsters van Parijs, aenden Heere van Courbouzon Montgommery... in onse Nederlantsche tale. Amst. Michiel Colijn - PMm 1231. 612. - Beraedt wat geloove ende religie men behoort t' aenveerden gemaeckt in 't Latyn... ende overgheset in de Nederlantsche Tael door... P. Thomas Sailly. Antw. P.V. Tongheren en Gh. Janssens. - BJ 7, 406. 613. - Copie van het decreet of besluyt vande Sorbonne van Parijs... in Nederlands ghetranslateert... Dirck Pietersz. - BJ 5,559.

[p. 498]

614. - Vierderley Theses of Articulen, teghen t' Pausdom.. by Jacobum Arminium... Wt den Latijne in Nederlandtsche tale... overgheset. 's Gravenh., Hill. Jacobsz. - PMl 899. 615. - Om alle t'welcke .. heb ick goet gevonden .. in onse Nederlandtsche Tale te verveerdighen... d'Articulen... dienende tot verdediginghe van de Gereformeerde kercken, bij Arminius, Vierderley Theses iv (zie 't voorgaande n^r).

1611. 616. - Eenighe schoone ende sekere bewijsredenen om den grondt van den bybel te bevestighen... overg. in onse nederl. tale door een liefhebber der waerheyt. - PR 2^2. 146. 617. - Antwoort op een hebreuschen brief van een jode .. oock in hebr., gryecx, lat. ende nederl. aen malcanderen ghebonden - PR 2^2, 146. 618. - Waerachtighe Tydinghe uyt Prage....uyt den Hooghduytsche in onse Nederl. Tale... over geset. Amst. Paulus van Ravesteyn. - PMm 1241. 619. - De Leere van de Predestinatie, ...door D. Danielem Tossanum. Overgheset uyt de Lat. tale inde Nederlandsche door P.J. An. Amst. Barent Adriaensz. - PMm 1274. 620. - Eryci Puteani Comus, Dat is Bras-Godt Uyt den Latyne in Neder-landtsche taele overgheset, door P.S Leuv. Ph.v. Dormael. - BB^2, P 169. 621. - Het derde deel vande Tragische of klaecglijke Historien, ... Eerst beschreven in Italiaens, ende nu tot de Francoysche in de Nederlantsche sprake overgheset, door Isaac de Bert. Rott., J.v. Waesberghe. - MPP 4. 622. - De Wet Godts... van Thedoro Bezo Vezelio. Ende nu eerst wt de Latijnsche sprake overgheset, in de Belgische oft Nederlantsche. Door Willem Vinck Dircksz. Rott. W^e J.v. Ghelen.

1612. 623 - Antwoort Isaaci Casauboni Op den brief van den... Caerdinael Perronius... Wt de Latijnsche Tale in onse Nederl. over-gheset. Londen by J. Norton. - PMl 1011. 624. - ter handen ghekreghen hebbende de beschryvinge der Nederlanden Ludovici Guicciardini, door Cornelium Kilianum in de Nederlandsche tale overgheset, Montanus bij Kiliaan, Beschr v. de Nederl. (Amst. W. Jansz.) 111. Nederlantsche spraecke uyt de Hoochduytsche gesproten, 27b, kantteekening.

1613. 625. - Corte ende duydelycke Wederlegghinghe, van 't gene door Mr. Johan Calvijn... by gebracht wert: in seker Boecxken... ge-intitul. Wederlegginghe der dolinghen van Michiel Servet... Eertijds int Latijn geschr. door... Sebastiaen Castellio ende nu int Nederlants vertaeldt. - PMl 1095; Cat V. Stockum, 10-12 nov. 1906, n^o 2120. 626. - Calumnia of valschwroegen, ghem. in lat. door... S. Castellion... in nederl. vertaelt. Haarl. P. Arentsz. - PR 1^2, 43. 627. - Waerachtich verhael van de grouwelijcke Moorden... in Duytslant... Eerst ghedruckt int Hoochduytsch ende Francoys... Overgeset in onse Nederlantsche Tale. Utr. J. Amelissz. - BB^2, V 222; PMm 1337. 628. - Een seer Schoone ende ghenoechelike Historie, van

[p. 499]

... Palmerijn van Olijve... Uyt het Castiliaensche in François, ende nu... in ons ghemeyne Nederlantsche sprake. Arnhem, J. Janszen. - MPP 3 629. - A. Thysius, Leere ende order der Nederlansche soo Duytsche als Walsche, Ghereformeerde Kercken... Amst P. Pietersz. - Mth 1454.

1614. 630. - Twee nieuwe Tijdingen. D'eene is een Eeren-Crans der Jesuyten... Die ander Tijdinge is: Hoe dat de Jesuyten een Comedie te Moltzheim hebben ghespeelt... Eerstelick in Hooghduyts ghedruckt te Basel... Ende nu in onse Nederl. Tale overgheset - PTh 1009. 631. - Droevighe tydinghe, uyt het Graefschaep van Lincolne ... hoe dat daer een groote Water-vloet... 5 Dorpen seer jammerlijck overstolpt ende verdroncken (heeft)... Overgeset uyt het Engels in onse nederlantsche tale. Utr. J Ameliss. - BB^2, T 114. 632. - Het tweede deel van de Boersche t' Samenspreeckinghen. Van een Dorp-Pape, Schaepherder, den Pachter. zyn Huysvrouwe, den Ghebure eenen doochnitighen kammer, een out afdanckt soldaet, eenen Schipper, eenen jonghen Jesuit, ende eenen Vlaemschen Boer... uyt de Fransoysche in de Nederl. spraecke... overgheset, door Giellis van Breen... Amst. Ch.v.d. Plasse. - PMm 8885. 633. - Twee T' samensprekingen behandelende de leeringe ende materie vanden mirakelen... Door... Andreas de Soto ... overgheset uyter Spaensche tale int Franchois, ende daer naer int Nederlants, door Philips Numan. Brussel, R. Velpius en H. Antoon. - BB, N 25. 634. - De Fabel van Jeanne de Pausinne van Roomen... Ghemaekt in 't Franchoische door F. de Remond... ende nu in de Nederlantsche tale overgheset door M.M. Antw, F. Fickaert. - MPP 786.

1615. 635. - Appollo Den Voorsangher der Musen, spreeckt tot de Nederlandsche Jonckheydt, Bredero 3, 203. 636. - Antwoorde op dry Vraghen, dienende tot advijs in de huydendaechse swaricheden. Ghetrouwelijck uyt de Fransoyse Tale. in onse Nederlandse Tale overgeset. - PMm 1144. 637. - Wieghe ofte Afbeeldinghe... hoe de Spaensche ende Paepsche Princen tegenwoordelijck .. alle Coningen ende Princen ..in den Slaep Wiegen Over geset uyt het François in Nederlandsche Tale... - BB, B 109. 638. - De dry pelgrims. Een schoone ende nutbaere historie, Van hunne reysen, auanturen, ende meer andere schoone ende notabele dinghen... ghemaeckt int Franchois door... Loys Richeome... nu int Nederlandsch ouergheset. Antw. F. Fickaert. - BJ 6, 1824.

1616. 639. - Beschryvinghe van den Staet ende voortganck der Religie in Nederlant.. Beschreven int Fransois... Ende nu in onse Nederl. tale overgheset. Breda, I. Schilders - PMm 148. 640. - Voor-reden aan de liefhebbers der Nederlandtsche Rijmkunst, Bredero vóór zijn Rodd'rick ende Alphonsus. 641. - Verclaringhe vanden Coninck Van d'Apprehentie gedaen op den Persoon van... den Prince van Condé . Overghesedt wt den Fransoysche in onse

[p. 500]

Nederlantsche sprake. Antw. A. Verhoeven. - BB^2, V 220. 642. - Verclaringhe des Koninckx van Vrankrijck op de saecke die binnen Peronnen ghepasseert is. Wt de Fransoysche Coppije ghetrouwelijck overgesedt in onse Nederlantsche sprake. Antw. A. Verhoeven. - BB^2, V 206. 643. - Neêrlandsche Poëzy, niet minder als de Grieken En 't oude Rome was: roert nu vrij uwe wieken de schrijver vóór D. Heinsius, Nederd Ged.

1617 644. - Cort Begrip vande ghewichtichste ende principaelste Redenen dewelcke... Ghetransl. uyt den Fransoyschen, in onse Nederlandtsche tale. Amst, J. Pz. Wachter. - PMl 1230. 645 - Tractaetgen vande Rechtveerdighe Voorsienigheyt Gods... wt de Fransche in de Nederlantsche Tale overgheset Amst, N. Iz. Brant... BJ 1, 569. 646. - Een Tegensettinghe ende een cort begryp der Evangelischer ende Papistischer Leeringhen... door Henricus Bvlingerivs in Latyne, ende overgheset in Nederl. spraecken. Amst. Broer Janssz PMm 8907 647 - S S. Apollo over de inwydinghe van de Neerlantsche Academia De Byekorf. Amst. 1617. - BB^2, C 671 648 - Also den voorn. Samuel coster een seecker bequaem ghebou.. getimmert heeft.. om aldaer uyterichten een nederlantsche oeffenschool, bij Wijbrands, Amst. Toon. 36. 649. - De Bekeeringhe van Sieur Mestayer... geschiedt in de stadt van Poictiers... Ghetranstateert wt den Fransoysche in onse Nederlandtsche sprake. Antw. A. Verhoeven. - BB^2, B 311. 650. - Van de Eewige salicheyt der Heyligen... In onse Nederlantsche tale over geset door H. JoannesBusius... Antw. G.v. Tongeren. - BJ 1, 1237.

vóór 1618. 651. - Na dien ick, Eerwaardighe Mede-borghers, hebbe vermerckt, dat eenighe van uwe Camer-broeders over eenighe jaren doende waren de Nederlandtsche spraack te verrijcken en te eyghenen, Bredero, Nederd. Rijmen, Voorrede De Nederduytsche Reden-Kavelingh en Neerlantsche Spellingh, en meer andere goede boecken, ald. Maer ghy Toetsers en Proef-Meesters van ons Goude Nederlandsch, die soo vrypostich de Hollandtsche woorden aen den Steen van u sinnelijckheyt strijckt. Bredero, Geestich Liedt-Boccxken, Voorrede.

1618. 652. - Verschillen oft Verscheijden Titels der Calvinisten int Latijn Beschreven .. Ende nu overgheset in onse Nederlantsche tale. Antw. Guillam Lesteens. - PMm 1624. 653. - Waerachtich Verhael / van de Oorloghe in Duytschlandt tegen de Staten der Boheemsche ende der stadt van Praga Antw. A. Verhoeven, blz. 3:Eerst ghedruckt in Hoochduyts Vv (sic, l. Nu) overghesedt in onse Nederlantsche sprake. - BB^2, V^2 226. 654. - Oprecht verhael van de groote Oorloghe in Duytslant... Overghesedt wt den Hooch-duytsche in onse Nederlantsche sprake. Antw. A. Verhoeven. - BB^2, V 228. 655. - Hortulus animae. Dat is der Sielen Bogaert, overgezet ut den hoogduytschen in onse nederlantsche Tael, door H.D.

[p. 501]

van den Houten. Antw. Jan van Keerberghen. 656. - Apologia... waeromme die drie standen des... Coninckrijcx Bohemen... haer hebben moeten defenderen. teghen die schadelicke Secte der Jesuyten. Overgheset uyt den Hoochduytsche in onse Nederlantsche tale. - PMl 1347.

1619. 657. - Verhael vande Puncten ende Articulen van het ouergaen van Graitze... Overghesedt wt de Hooch-duytsche sprake / ... in onse Nederlantsche Tale. Antw. A. Verhoeven. - BB^2, V 234. 658. - Historiale Beschrijvinghe der... Landen in Chili... Overgheset wt de Spaensche in de Nederlandtsche tale, door I.J. Byl... Rott, J.v. Waesberghe. - DCR 37. 659. - Corte ende warachtighe beschrijvinge van de Crooninge des Conincx van Bohemen, Friderici... Overgheset uyt de Lat. spraecke in onse Nederlantsche tale door M.D.S. - PMl 1585.

1620. 660. - Een seer secrete Ja Alder-Verholenste Fransoysche, Engelsche, Hollantsche Onderwysinghe .. Over-gheset in onse Nederlantsche tale. - BB^2, O 41. 661. - een seker Boecxken inde Nederlantsche taele, int Latijn beschreven door den.. Cardinael... Bellarminus... gheintituleert De Conste om wel te sterven, Privilegie achter: De Conste om wel te sterven door J. Stratius Antw. G. Lesteens). 662. - Vertaelinghe van 't voorgaende latiinsch-Dicht ter eeren van de Nederlandsche Goddelicke Lof-Sanghen, S. Vanden Kerchove voor J. de Harduyn, Goddel. Lof-Sanghen (Gent, J.v. Kerchove), x. 663. - Sekeren Brieft gheschrevenaen mijnen seergoeden Vriendt NN tot Amsterdam... Overghesedt in onse Nederlantsche Tale. - BB^2, B 308. 664. - Vanden dolinghen in de Drievuldigheyd seven Boecken eertijds in Latijn beschreven, door Michiel Servetus; ende nu ghetrouweliick overgezet in onse Nederlandsche tale, door R.F. - Cat d'Aguesseau 1735, n^o 898; Cat R.W.P. de Vries, 3-8 April 1905, n^o 96. 665. - Der heyliger Hispanischer Inquisitie etlijcke listighe secrete Consten ende Practijcken ontdeckt... Eerst in Latijn beschreven door Regin. Gons. Montanum, ende... wtghegh. in onse Nederl. sprake.. 's Gravenh. A Meuris. - PTh 1281. 666 - Oorsaecken ende Motiven: waerom de drie Bonden ofte Liguen in Over Rhetien.. Overgheset uyt den Hoochd. int Nederl. 's Gravenh. A. Meuris. - PMl 1703. 667. - Post-ruyter aen de Pausel. Heylicheyt Paus Paulum V... Uyt de Hoochd. inde Nederl. sprake overghesettet. - PMl 1710. 668. - Vale Munde. Ofte Noodigingen tot de Broederschap Christi... Overgheset uyt de Latijnsche in onse Nederl. Tale. - PMl 1775 669. - Den eygen sin, ende meyninghe vande Oorlogen... Overghesedt in onse Nederl. Tale. - PMm 1701. 670 - d'Edictale Cassatie ende Annullatie... Nu overghesedt wt de Hooch-Duytsche sprake in onse Nederlantsche Tale, Nieuwe Tijdinghen (Antw. A. Verhoeven), Jan. 1620.

[p. 502]

671. - Verhael van eenige Articulen van Bethlin Gabor Transilvaen. Ouerghesedt wt den Hooch Duytsche in onse Nederlantsche sprake, ibidem. 672. - De volgende nummers bevatten eveneens ‘Nieuwe Tijdinghen’ overgezet in onse Nederlandsche sprake (of tale): 13 Maart; 28 April, 28 April; 29 Mei; 12, 20 Juni; 3, 3, 10, 17, 21, 24, 30 Juli; 14, 21, 21 Augustus; 12, 23 September; 2. 7, 7, 9. 16, 23 Oct.; 20 Nov.; 1, 11, 11, 22 Dec.; daerenboven in 9 nummers zonder nadere dagteekening (daaronder 1 uit Sept., 5 uit Oct., 1 uit December) - BB^2, V 196.

1621. 673 - Verhoeven, Nieuwe Tijdinghen overgesedt... in onse Nederland, tale (of sprake), n^rs 1, 2, 3, 10, 12, 13, 15, 16, 17, 28, 31, 32, 37, 38, 39, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 57, 60, 61, 64, 65, 68, 70, 72, 73, 74, 77, 79, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 94, 95, 99, 103, 104, 105, 106, 109, 110, 112, 113, 117, 124, 125, 129, 130, 131, 133, 135, 136, 140, 142, 144, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 153, 154, 155. 156, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 167, 168, 169, 172, 176, 179, 181. - BB^2, V 197. 674. - Latijnsche Aenspraeck van M^r Hugo de Groot aen De Kist... In Nederlandtsch Rijm naeghebootst. - BHG 333. 675. - Den Reghel van S. Augustïin Gegeven Vevr de nonnekens. Inde Nederlantsche taele wt-gestelt. Gent, J. van den Kerchove. - BG 12209. 676. - Godt Wonderlick, Machtich, Goedt .. In neerlantsche Rymen. - PMl 1893. 677. - Bartas... Die in syn eerste tyd niet sprack als cierlick Frans, Dat die nu weder komt en spreeckt goed Nederlans, starter bij Z. Heyns, Wercken v Bartas i, viii. 678 - Hy dan, die 't goede suyght uyt and're vremde Talen, En dat natuyrlijck stelt in Nederlantsch ghedicht,... Gheen minder eere kan als Bartas zelfs behalen smyters achter Z. Heyns, Wercken v Bartas 1, [639]. 679 - seker Boeck geintituleert De Weken vanden Edelen Geestrycken Wilhelm van Saluste Heere van Bartas, Inhoudende De Scheppinge des Werelts, etc. Gestelt in Ryme ende Prose, ende .. uyten Françoise vertaelt in onse Nederlandsche sprake, uit het privilege vóór w.s. heere van Bartas Wercken, door Zacharias Heijns. 680. - Den slach van Lepanten. In Schotschen dicht beschreven door... Jacobum.. Koningh van Enghelandt... In Nederlandtschen dichte ghetrouwelijck overgheset Door Abraham vander Mijl, bij Z. Heyns, Wercken v. Bartas 2. 175. 681. - Copie Vanden Keyserlijcken Ban / den 29 Januarius 1621. Binnen Weenen ghepubliceert / Teghen Fredericus Pals-Graue. Ouer-ghestelt uit den Hooch-duytsche in onse Nederlant-sche Tale. - Gent, Joos Dooms. - BG 1055.

1622 682. - Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe.... overghesedt.... in onse Nederlandsche Tale (of sprake), n^rs 9, 14, 16, 18, 20, 26, 27, 28, 29, 31, 34, 41, 44, 49, 53, 55, 56, 58, 65. 66, 70, 72, 78, 79, 80, 85, 87, 90, 91, 93, 94, 95, 98, 99, 101, 104, 105, 108, 109, 110, 115, 117, 122, 154, 162, 175, 176, 177. 178. - BB^2, V 197. 683. Seven meditatien op elcken dach vande weke, ghe-

[p. 503]

maeckt in latijn door... L. van Grenade, overgheset in onse nederlantsche tale door J.B.A. - Cat. della Faille 323. 684. - Maniere ende Practiicke van een geestelijck leuen... overgheset uyt de Italiaensche in onse Nederlantsche tale. Mechelen, C. de Vos. - EM 697. 685 - Laet slapen desen Wolf, en niet denghenen weckt Die 't Neder-lands Tonneel soo bloedigh heeft bevleckt, Vondel 1, 293. 686 - De devcht van stilswijghen Der geestelijcker persoonen, In 't Latijn wtghegheuen door... Andreas Schottvs .. Door M. Joannes Croes Inde Nederlandsche tale ouerghesedt... Antw. J. Mesens. - BJ 7, 895. 687. - Reghel van S. Avgvstiin gegeven vevr de Nonnekens. In de Nederl taele wtgestelt .. door F.G. Spoel Berg. Antw. G v. Wolschaten - Cat. V. Leeuwen 161, 2778.

1623. 688 - Een Prophetie ofte Voorsegginghe ghemaect opte nieuwe Fortificatie van Heydelbergh Anno 1621... Eerst int Latijn ghedruckt, ende daer naer int Nederlantsch dicht over gheset. Utrecht, Abr. van Herwijck. - PMl 1972. 689. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overghesedt in onse Nederlantsche tale (of sprake), n^rs 4, 7, 8, 9, 10, 13, 21, 28, 42, 43, 46, 50, 52, 54. 55, 59, 61, 64, 73, 81, 83, 85, 88, 89, 90, 93. 110, 116, 121, 122, 124, 126. 128, 130, 132, 133, 142. - BB^2, V 199. 690. - Daerom ick eertijdts met de naervolghende proeve getracht hebbe te bewijsen, hoe vloeyenden vall de Fransche dichten, soo wel als onse Nederlandsche hebben souden, indien enz., huygens bij hooft, Briev. 1,438. 691. - Bybelsche Conferentie, in welcke de Nederlandsche Bijbel Lutheri... vergheleken wort met de Latijnsche van Pagninus, van Tremellius... door Sixt. Amama. - Mth 368.

1623-1624. 692. - vuyte Franchoise in de Nederlantsche taele, Rekening van de stad Gent, 1623-1624. f^o 232 v^o.

1624. 693. - A Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overghesedt in onse Nederlandtsche tale (of sprake), n^rs 1, 4. 5, 6, 8, 10, 11, 16, 17, 18, 23, 28, 29, 31, 32, 34, 37, 39, 42, 44, 45, 47, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 61. 62, 63, 70, 74, 75, 76, 82 - BB^2, V 200. 694. - Dat zoude in Neerlands luyden, de brune, Emblem. 272. 695. - Nieuwen Dictionaris om te leeren de Nederlandsche ende Spaensche talen... door Juan Francisco Rodriguez... Antw. C.J. Trognaesius herdrukt 1634). - Cat. Serrure 581. 696. - Hantboecxken der Catholycke Waerheyt.. van P. Josepho Malevalete in Fransche tale beschreven, ende namaels in... onse Nederlantsche tale overgeset Antw W^e J. Knobbaert - BJ 5, 399. 697. - Handt-Boexckin Voor De Broederschap van den Glorievsen Patriarch S Joseph. Inghestelt in de Prochie Kercke van S. Salvator... binnen de stede van Gendt... Over-gheset uyt den Fransoysen in onse Nederlandtsche tale Door Cornelis van der Meeren. - Gent, C.v.d. Meeren. - BG 746.

[p. 504]

698. - de onderlinghe redenen en verantwoordingh, die wel eer tuschen U.E. ende my in geschrifte gegaen zijn, roerende de maet van de Nederlandsche dichten, huygens bij Hooft, Briev 1, 433. 699. - De Nederlantsche Poësie floreert meer als voor desen, A.v. Bleyenborch bij Hooft, Briev. 1, 452.

1625. 700 - Conditien ende Articulen van 't overgaen der stadt Breda . Overghezetuyt de Fransoysche, in onse Nederlandsche sprake. Rott M. Bastiaensz. - PMm 1949. 701. - A Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overgheset in onse Nederlandtsche tale (of sprake), n^o 34 39, 60, 61, 63, 67, 75, 92, 97. - BB^2, V 201.

1626. 702. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overghesedt in onse Nederlandtsche tale (of sprake), n^o 10, 42, 52, 59, 61, 66, 68. 78, 79, 86, 87. - BB^2, V 202. 703. - Oeffeninghe der Volmaecktheyt ende Christelycker deughden... Nu eerst uyt het spaensch overgheset in onse Nedelandsche tale... Antw. J. Cnobbaert herdrukt 1628, 1631, 1643, 1658, 1683 enz.) - BJ 7, 204 704. - Neer-Landers .. brengt t' samen u bedenken, om met volcomen Lof den arbeyt te beschenken Van Heulen hier gedaen, int zouken vanden schat Der Nederlandsche Taal, bij V. Heule, Ndd. Gramm. vii. 705. - De Cantycken, ofte Sanghen van den Wysen-man Salomon, uit-gheleydt in 't Latijn... nu eerst in onse Nederlantsche taele verduytst door Br. Lieven Gillis Gent. J. Van den Kerchove. - BG 771.

1627. 706. - A Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe .. overghesedt in onse Nederlandtsche Tael. n^os 32, 50. 126. - BB^2, V 203. 707. - Inwendighe Oeffeninghen van deuchden der Christelicker Zielen... Deur... P. Blasius Palma. Al uyt het Italiaensch, in onse Nederlandsche Tale overgheset. door P. Jacobus Dyck. Gent, We Gaultier Manilius. - BG 522; BJ 3, 315. 708. Porto ende Scala franca, dat is vrije haven ende aenkomen in Nizza, Villa Franca ende Sant Ospitio... Over-geset in Nederlands uyt het Ital. 's Gravenh. A. Meuris. - PMl 2165.

1628. 709. - De glorie vanden H. Ignatius Fondateur der Societeyt Jesu... Overgeset in onse Nederlantsche tale... Door P.F.D.S.S.J. Antw. J. Knobbaert. - BJ 7, 1311. 710. - Petri Baardt Wapenrock... Op sijn Neerlandts weder geternt .. Leeuwarden, Claude Fonteyne. - PMl 2220. 711. - A Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overghesedt... in onse Nederlandtsche Tale... n^o 105. - BB^2, V 204.

1629 712. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overghesedt... in onse Nederlandtsche Tale .. n^o 13. - BB^2, V 205. 713. - Spieghel van des Keysers Monarchale Regier-sucht; uyt het HoghduytsinNederlants vertaelt. Leeuwarden, Claude Fonteyne. - PMm 2090. 714. - Medidatien op de Mysterien van de Passie onses Hee-

[p. 505]

ren... door... P. Ludovicus de Ponte overgheset in onze Nederlantsche Tael door P. Jacobus Susius. Antw. Jan Cnobbaert. - BJ 7, 1719.

1630. 715. - Consultatie oft Beraedt, hoe den Oorlogh in 't Nederlandt best tot een goet eynde ghebragt sal werden?... Wt de Lat. in onse Nederl. tale overgeset,door Daniel Bredan. Amst. Broer Jansz. - PMl 2379. 716. - Preservatijf-dranck aende Catholycke Borghers van 's Hertogen-bosch, Ouergeset uyt Latijn in de Nederl. Tale.. - PMl 2435. 717. - Heden is my vertoont een geschrift in Hooghduitsch, houdende voorwaerden van 't Verdragh tussen den Kaizar ende de kroonen van Vrankrijk ende Spanjen, waer van hier by een afschrift in Nederlandschen druk gaet, niet al te wel vertolkt, hooft, Briev. 2, 129. 718 - dre t'zedert sijn kinderen in 't Nederlandsch kleed hebben willen steken, zijn de rechte snijders niet geweest, huygens bij Hooft, Briev. 2, 462.

1631. 719. - Artyckelen van Vrede, Trafficque ende Coopmanschap.... Wt het Latijn int Engels, ende nu... in Nederlants overgeset. Amst. Broer Jansz. - PMm 2131. 720. - Copie. Korte ende waarachtighe Aenwysinge, Waeromme hare Kon. Majesteyt van Sweden... de Stadt Maaghdeburch, niet en hebbe konnen ontsetten. Wt het Hoochduytsch in 't Nederlandtsch overgeset 's Gravenh. L. Breeckevelt. - PMm 2152. 721. - Spaensche Doot-steeck voor de Paus van Romen: Nieulijcks uyt het Italiaens in Nederlandts over-geset. Ghedruckt buyten Roomen. - PMm 2170. 722. - Lofredene gesproken in de Artsbischoplijcke Kercke tot Boloignien .. vyt het Latijn in onse Nederlandtsche taele ouergheset door P.J.S.S.J. Antw. - BJ 8, 1720. 723. - Dit Boecxken van de Meditatien des heyligen Out-Vaders Augustini is uyt de Latijnsche in onse Nederlandtsche Tale eertijts overgheset door Antonium van Hemert, P.J. Paedts, bij S. Augustini Vierighe Meditatien... Ende de Alleenspraecken (Antw. P.I. Paedts) 3.

1632. 724. - Waerachtigh ende authentijck Verhael, van den staet ende ghelegentheyt van de Renten... des Conings van Spagnien ... uyt de Spaensche in onse Nederlandtsche Tale getrouwel. overgeset, door Daniel Bredan Amst. Voor Françoys Lieshout. - PMm 2224. 725. - De Goede Conscientie ontdeckt in haar Nature, middelen, merk-tekenen, weldaden en nood-wendicheid... in onse Neederl. Sprake vertaalt door Tobias Tegneius Leeuward. D. Alberts. - PMl 2503. 726. - Basuyne des Ghenaden Jaer voor de Bohemische Natie ... in de Bohemische taele ghebracht door Joh. Amos Comenium. Ende nu in het Nederl. overgheset door Joh, Gajum... Campen, R. Dz. Worst. - PTh 1735. 727. - Vrundtlicke Ghemeene Sendtbrieven van Don Anthonio de Guevara... Wten Spaenschen in Nederlantsche spraecke

[p. 506]

ouergheset, door Cornelis van Berensteyn. Antw. L. Fabricius. 728. - Het leven van de Eerweerdighe Moeder Anna de S. Bartholomeo ongheschoeyde Carmelitersse, uyt het Spaensch in 't Nederlandtsche overgheset. Antw. H. Aertssens.

1633. 729. - Catholycke Uyt-wisspons ... Over-gheset uyt het Latijn inde Nederlantsche Tale. Antw. H.Aertssen. - PMm 2268. 730. - Spiegel Van den Ouden ende Nieuvven Tijdt, Bestaende uyt Spreeck-vvoorden ende Sinne-spreucken,... Tweeden Druck .. met byvoeginge van nieuwe platen en gedichten, alles in de Nederlantsche Tale, door J. Cats. Dordrecht, Hendrick van Esch (talrijke uitgaven). - DVE 136 vlgg.

1634. 731. - Beschrijvinge van 't gheene voorghevallen is inde Oorloghe bij den Koningh van Polen ghevoert .. Uyt de Latijnscheinonse Nederl. Taele Overgeset door Daniel Bredan. - PMm 2270. 732. - Het mergh der zielen of van volcomenheyt alder duechden door Joannes Taulerus uyt de Overlantsche taele in de Nederlantsche overgeset door Anth. van Hemert. Antw. Cat. Emtinck, 1^e deel, blz. 210. 733. - Magh dese vreemdeling soo veel voordeels van sijn Nederlandsch kleedsel genieten... de ruime snyder in andermans leder, die hem uytreedde, salder sich de meeste gunst af toemeeten, huygens bij hooft, Briev. 2, 354.

1635. 734. - Copye van het besluyt des Vredes, tusschen de Rooms Keys. Maj., ende de Chur-Vorstel. Doorluchticheyt van Sachsen. Ghedruckt... inde Nederlantsche Tale, bij de Weduwe van Hillebrandt Jacobssz van Wouw. - PMm 2305. 735 - Ofwy.. de rechte maete houden. dat zal het Groote Vernuft... kunnen oordeelen, wanneer het zich gewaerdige onzen Neerlandschen Sofompaneas in zijn stamelen te berispen. en hem zoo volmaeckt in Duitsch als in Latijn te leyeren, vondel 6, 161, 736. - Op de Nederlantsche Dichten van... Adrianus Hoffesus, D. Heinsius bij Hofferus, Nederduytsche Poëmata, vii.

1636. 737. - Het Leven onzes heere Jesu Christi. Getrokken uyt het Spaensch der EE. Vaderen Petrus de Ribadeneira ende Louys de la Puente. Overgezet in Onze Nederlandsche Taele, door J.D. Antw. H. Bincken. - BJ 6, 1281. 738. - J. de Brune, Nieuwe wijn in oude leer-zacken. Bewijzendein spreekwoorden... 't gheluck van onze Nederlandsche taele. Middelburg 1636. - MNL 253.

1637. 739. - Tragische Historie .. aeng. het ghene in het bloedich Bancquet van den Graef Warfvsée ghepasseert in, nu in onse Nederl. Tale overgheset. Amst. voor J. van Hilten. - PMl 2585.

1638. 740. - Een Oratie, die onlangs ghedaen is in de Ster-Camer, op de Censure van Johan Bastwick... In 't Nederl. overgheset door H. Hexham. Delft, J. Pz. Waelpot. - PMl 2645.

1639. 741. - Oprechte Af-beeldinghe van de Maeghdeliicken staet

[p. 507]

betrocken op het leven van de Edele ende godvruchtigde Sancia Carillo. Eerst beschreven in de Spaensche tale door... P. Martinvs de Roa... nu in het Nederlantsch overgheset. Antw. We J. Cnobbaert - PJ 6, 1889. 742. - Wonderlycke Historye Van de Paepsche Regeringhe in Groot Bretaignen... Overghesetuyt de Schotse inde Nederlandtsche tale. - PMm 2454. 743. - By den Coninck. Proclamatie ende Verclaringe, om onse lieve Ondersaten van onsen Coninckrijcke van Enghelandt te berichten... Over-gheset uyt het Enghels inde Nederlandtsche Tale. - PMm 2456. 744. - De gheestelijcke Leeringhe vanden H. Abt Dorotheus... Over-ghesedt uyt het Griex in 't Françhois door Mr. Paulus du Mont. Ende nu overghesedt uyt het Franchois in onse nederlantsche taele, door... Pauwels Kribbe. Kortrijk, W^e J.v. Ghemmert. 745. - naer dat ick dit boecxken rijpelijck hadde oversien endegecorrigeert, 'twelcke Joncheer Pauwels Knibbe... Commis generael vanden Impost van Vlaenderen int quartier vanden Vryen saliger memorie hadde overgestelt uyt het Françhois in onse nederlantsche taele. Voorreden van 't voorgaande, xii. 746. - Het leven van P. Balthazar Alvarez... door P. Ludovicus de Ponte... In 't Spaensch beschreven .. nu inde Nederlandsche taele overgheset Door P. Lvdovicvs Jacobi. Antw. G. Lesteens. - BJ 4 708. 747. - Pael-steen van den tijt onser levens... In Latijn... geschreven door Joff^r A.M. van Schurman. En nu in de Nederlantsche tale overgeset. Dordr. J. Gorissz. - DCR 104.

1640. 748. - De Spieghel der Volmaecktheyt... door P. Joannus Justus Lanspergius, over-geset in onse Nederlantsche Taele door P.A.V.S. Brussel, Govaert Schoevaerts.

1641. 749. - Drij disputatien d'eerste van de fundamentele articulen ende dwalinghen... Uyt de lat. in onse nederl. tale over geset ... Utr. Esdras Willemsz - PR 2^1, 45. 750. Manifest des Conincks van groot Brittanien rakende de sake van de Paltz... Uyt het Engels in Nederlants vertaelt. Middelb. W^e en Erfgen. van Symon Moolert. - PMm 2544. 751. - Catholijcke Klachte, gedragen aen.. Philippus de Groote, .. uyt het Fransch in onse Nederlantsche Tale getrouwelijck over-geset. Amst. Jan Jansz. - PMm 2549. 752. - Seven Wonderlycke Gesichten van Don Francisco de Quevedo Villegas... In 't Nederlandts ghebracht. Door Capiteyn Haring van Harenxma. Den derden Druck. Leeuwarden voor Gysbert Sybes. (Herdrukt 1654) - DVNL 215.

1642. 753. - Translaet uyt het Latijn inde Nederl. tale. Tractaet van Bestant ende ophoudinge van alle Acten van Vyandtschap ... 's Gravenh. Wed. ende Erfghen. v.H. Jz v. Wouw. - PMl 2827. 754. - Gheestelycken Schat, inhoudende de verbintenissen die alle menschen hebben, om Christus toe te behooren... Ghemaeckt in 't Franchois door P.J. Hugo Quarré... Overgheset in Neder-lantsche taele door

[p. 508]

P. Jan Vernimmen... ende J.V.L. Bruss. G Schoevaerdts. 755. - Een versouck daer ick mede soude syn gebetert ende Ued niet beschadycht dat is dat ick voortaen het geluck mach genieten van mijne Neerlantse brieven met Ued. Latijnsche te verwisselen, N.v. Reigersberch, Briev. 682. 756 - Vermaeckelyke Historie van... Buscon, beschreven in 't Spaensch, door... Quevedo... vertaelt... in onse nederlandsche Tale, door J.d. Lange. Amst. F. Pels. - MPP 39.

1643. 757. - Engelands Petitie Aen den Koninck... Getrouw. overgheset uyt d'Enghelsche in onse Nederlantsche Tale. - PMm 2616. 758. - Een Brief van de Synode van Zeelandt... uyt het Engelsch in 't Nederlants getrouwel. vertaelt. - PMm 2637. 759. - Het Inghewant der bedruckte, lijdende, recht religieuse Engelsche... Wt het Engels in 't Neerlandts - PMl 2879. 760. - Testament ofte Wterste wille van... Louys XIII... Ghetransl uyt het Franc. in de Nederl. Tale. - PMl 2893. 761. - Des Wereldts Proef-Steen... In het Latijn beschreven Door... Antonius a Burgondia .. Ende met Neder-landtsche Dichten verlicht door Petrus Gheschier... Antw. W^e en erfgen. Jan Cnobbaert. 762. - Joh. van Beverwyck Van de Wtnementheyt des vrouwelicken geslachts. Verçiert met ... Nederlantsche Verssen van Mr. Corn Boy... Dordr. H.v. Esch. - MPP 471.

1644. 763. - Nu hebben zommige liefhebbers en Mecenaten der Nederlantse Poesye myne kleine verstrooide gedichten by een versamelt en doen drucken, Vondel, Lrief aan C. Huygens, 10, 118 764. - Aen de liefhebbers der Nederlandsche Poezij, Vondel's Versch. Ged. Voorbericht. 765. - Sijne Koninckl. Maj. van Engelants Oratie, aen de Ledenen... des Parlements... Alles getrouwelijck uyt de Engelsche in onse Nederlandtsche spraecke overgheset Amst. J. Broersz. - PMm 2673. 766. - Korte verclaringhe van 't Koningh-rijck van Schotlandt ... Over-glieset uvt de Fransche in onse Nederlandtsche tale... Amst. F. Lieshout. - PMm 2674 767. - Den Engelschen Mercurius. Eerst ghedruct tot Londen in 't Frans, ende nu in Neerlants Vertaelt. - PTh 2221. 768. - Nu roockt van yver mijn papier; Om dat een hoofdt des lants noch vier In sijn beleefden boesem heeft, En met sijn geest de sporen geeft Aan Nederlantsche Poesy: Na dat hy, als een honighby Nu swanger van het Duitsche rijm, Uit puick van Roomsche en Griecksche tijm Sich vol gesogen heeft en sat, Vondel 10, 145. 769. - Heilsame en onpartijdige Raet aen alle d'Inwoonders van Nederlandt, die onder de Heerschappij van den Koning van Spanien zijn . in de Nederlantse over geset. - PMl 2945. 770. - Translaet uyt den Deenschen in Neederlandts van des coninckx brieven, bij Kernkamp, Sleutels van de Sont, 298.

[p. 509]

771. - Den kreupelen Duyvel... vertaelt uyt de Spaensche in onse Nederlantsche sprake. Door J. de Lange. Dordr. M. Feermans. - MPP 40. 772. - (Het) Boeckxken (is) wel ettelycke reysen in 't Nederlandts vertaalt ende ghedruckt... geweest, Duytsche Theology (zie boven n^r 227), voorrede.

1645. 773. - Duyn-Kerckens Sterff-Tydt... In 't François beschr. ...ende in 't Neerlands vertaelt door C. Fonteyne. Leeuw. Cl. Fonteyne. - PMl 2992. 774. - Translaet uyt het latijn in de nederlantsche tale. Provisioneel en particulier tractaet... beslooten in 's Graven-Hage... tusschen de heer Francisco de Sousa... ende gedeputeerden vande Staten Generael van de Vereenichde Nederlantsche Provincien... 's Gravenh. Hilleb.Jacobsz. - Cat. de la Bibl. publ. de Mons, n^o 6881, 10^e portef. 775. - Droomen... Waer uyt dat men can zijn geluck ofte ongeluck vernemen... uyt het Hoogduytsche in Nederlantsche sprake overgeset. Amst. O.B. Smient. - MPP 544.

1646. 776. - Ick (hebbe) noodig geacht, dese treurige gheschiedenissen, uyt de Fransche in onse Nederlandtsche sprake, door den wel-gheleerde Reynier Telle over gheset, op een nieuw te herdrucken, P.v Waesberghe, Voorrede van zijn uitgave van de Tragische Historien, I, ix. 777. - Als eene andere Eudoxia ende Proba Falconia heeftse ten tijde van Lutherus sesthien gheleerde Boecken teghen sijne valsche leeringhe in Nederlandsclie Dicht gemaeckt ende uyt laeten, Lof-spreucke van A. le Mire vóór Anna Bijns, Ref. 778. - De CL Psalmen Davids, in nederlantschen Dichte door Ph. van Marnix, met den Catechismus. Leyd. P. van Ravesteyn. - Cat. Serrure 32. 779. - De psalmen Davids, ende de Heylige Schriftuerlyke Lofsangen. In Nederlantschen Dichte trouwelyk overgeset. Leyden. - Cat. R.P.W. de Vries 25 Maart 1908, n^o 918. 780. - (Zeker Lat. devies) 't welck ick in ons Nederlandts soo heb soecken naer te botsen: Die staet, en waeght, Blijft selden maeght, Poirters, Mask, 154. 781. - Bona Fides Evangelicorum in S. Romano Principum et Ordinum... Wt het Hoochduytsch in onse Nederl. tale ghetrouw. overgheset. Amst., Joost Broersz. - PMm 2777.

1647. 782. - Een Antwoort aen de Kerckelijcke Vergaderinghe tot Londen gesonden door... Johannes Deodatus... uyt 't Engels in 't Nederlants getrouw. vertaelt - PMm 2824. 783. - Nederlantschen Droom, ofte Wonderlick Visioen, ten toone ghestelt tot opweckingen van alle trou-hertighe Liefhebbers des Vaderlandts, door D.V.B. - PTh 2071. 784. - Bruydegoms Vredekus oft Bemerckinghen vande liefde Godts... door de H. Moeder Teresa van Jesus... Overgheset uyt de Spaensche in onse Nederlandtsche tale door den Eerw. P. Antonius van Jesus. Antw. W^we Jan Cnobbaert.

1648. 785. - Mr. S. Episcopii antwoord op 64 theol. vragen .. uyt lat. in nederl. vert. door N.B. Amst. C. de Leeuw. - PR 1^1, 44.

[p. 510]

786. - Nederlantsche Absolutie op de Fransche Belydenis. Amst. Jac. Nes - PMl 3337. 787. - Het Tooneel ofte Spiegel des Aert-bodems,... Eerst beschreven in de Fransche tale ende nu op nieus overgeset in onze Nederlantsche spraeck. Utrecht, H Specht. - DVNL 58.

1649. 788. - Korte onderrechtinge. raeckende de fondamentale Regeringhe van Engelandt .. Voor desen in het Fransch uytgheg., ende nu in de Nederl. Tale overgheset 's Gravenh. A. Jz. Tongerloo ende J. Verhoeve. - PMl 3436. 789. - Samuelis Ampzingii Taelbericht der Nederlandsche Spellinge. Door Christiaen Vander Heulen oversien en verbeterd. Wormerveer, Willem Symonsz. Boogaert 790 De Reyse Van Den Dolenden Ridder In het Wilde woudt van de wereltsche ydelheyt verdoolt... Door F. Joannes Carthemy... UUt het Francoys in onse Nederlantsche Taele ouergheset. Door P. Stephanus Stapel. Gend, J.v.d. Kerchove. - BG 819; BJ 71490.

1650. 791. - Vale Munde, ofte: Noodinghe tot de Broederschap Christi... Overgeset vyt de Latijnsche in onse Nederlandtsche Tale. - PMm 1747. 792. - Den Boeck Des Levens Jesus Ghecruyst, Ghemaeckt door P.E. Nierenbergh, Ende ghetranslateert uyt het Spaens in onse Nederlantsche Taele... Gent. by de Hoirs van Jan vanden Kerchove. - BG 1027. 793. - Zoo men uit hunne gedichten en schriften (t w van oude schrijvers), oock uit Neerlantsche hantvestboecken, de eige manieren van spreecken by eenzamelt, en zich eigen maeckt; daar is enz., Vondel 15, 137. De Beeldenaer van den geestrijcken Ridder, Cesar Ripa, nu in Nederlantsch verduitscht, 15, 140. Indien ghy eenige bloemen op den Nederlantschen Helikon plucken wilt, 15, 141. om... de Neerlantsche Poëzy haren vollen glans te geven 15, 144. 794. - Bloemaert leert in luttel blaeren U in duytsch het Herders-spel. Wet uw breyn, en luyster snel Hoe hy d'eene spraeck in d'ander Kan vergieten. zoet en schrander, Dat de koelste sich vergeet Aen Guaryn in 't Neerlantsch kleet, Vondel 15, 168. 795. - Nederlandtsche Woorden-Schat, Dat is, Verduytschinge van Uytheemsche woorden, die somtijdts onder het Nederlandtsch gevonden worden. Wt verscheyde Schrijvers vergadert. Haarl. Thomas Fonteyn. 796. - Dierghelijcke verduytschinge is eerstelijck ghedaan door den Heer Jan van den Werve... Doch de Nederlandsche tale is zedert tot meer volmaacktheydt gekomen, uit de Voorrede van het voorgaande. 797. - Den politycken dief. Uyt het Françoys in 't Neerlandts vertaelt, door H.A.B. Amst., J. Colom. - MPP 498.

1651. 798. - Neder-landsche Svvane-sang op de Wtvaert van Syn Hoogheyt.. door P.H van Grevenbroeck. 's Gravenh. Is. Burghoorn. - PTh 2637. 799. - Het groote Woordenboeck, vervattende den Schat der Nederlandtsche Tale, met een Fransche uyt - legginge...

[p. 511]

door Jan Louys d'Arsy. Rotterd. Pieter van Waesberge.

1652. 800. - De Rechte Beschryvingh van alle het gene den Heer Adriaen Paau... het Parlement van Engelant getracteert heeft . Uyt 't Engels in onse Nederlantsche tale... overgeset door D.P. Amst. G. Joosten. - PMl 4007. 801. - Een Recht-tydich Expostulatie ofte klachte over de Nederlanders... Uyt het Engels in 't Nederlants vertaelt door N.P. Rott. J Gerritsz. - PMl 4051.

1653. 802. - H. Buerhusii, predic. tot Mengede, disputatie... in 't nederl. overgeset - PR 3^2, 157.

1654. 803. - Een Woort tot Waerschouwinge... aen allen Heyligen, die Ordinaris tot Blackfryers... by een komen... nu in 't Neerl. vertaelt. Amst., Wed. J. Broersz. - PMl 4286.

1656. 804. - in sekeren brief aen my geschreven, en in Latijn en Nederlants ghedruckt, J.v. Beverwyck, Schat der Ongesontheyt (Amst., J.-J. Schipper) 1, 2 b.

1657. 805. - Academie. Hoogh-Studeer-Schole, Ofte Gheestelicke Oeffenynghen Op de Dry Devotien Gheoeffentin dese Weereldt van d'Onbevleckte H. Maghet Maria... door P.F. Petrus Marchant... Overgheset uyt de Fransche inde Nederlantsche Taele door den Eerw. P.-F. Laurentius De Schepper. - BG 854. 806. - De Heylighe Eenigheyt... Ghemaeckt in 't François door den Eerw. P.-P .. Ende over-gheset in onse Nederlandtsche taele door... Jacobus vander Linden Antw. Erfgn. J. Cnobbaert. - BJ 5576. 807. - Den Verstandigen Vroomen Ridder Don Quichot de la Mancha. Geschreven door M. de Servantes Saavedra. En nu uyt de Spaensche in onse Nederlantsche Tale overgeset door L V.B Dordr. J Savry. - MPP 72 (herdrukt 1609: Amst. Baltes Boeckholt. - DVNL 68).

1658. 808 - De Zedige Werken van L. Annaeus Seneka... Alles door J.H Glazemaker uit het Latijn in de Nederlantsche taal vertaalt. Amst. G. Goedesberg. - MPP 345.

1659. 809. - Een Standaert opgericht ende een Baniere voortgehouden, tot alle Natien... in het Nederlants overgeset. - PMm 3752. 810. - Den Matelyken Ondersoecker voldaen. In een klare beschrijvinge van verscheide tegenwerpingen, aengaende het versmaede volk, dat gemeinlijk Quakers genaemt wort... in het Nederl overgeset. - PMm 9223. 811. - Het woord Adam... is zoo gemeen als homo in 't latijn, of man in 't neerlandsch, De Brune, Wetst. d. Vernuft. (Amst. P. Niellius) 2,95. 812 - Andronicus... in 't Engels beschreven door... Th. Fuller... Ende nu eerst in 't Nederlants vertaelt by Joh. Crosse... Amst. J. Pluymer. - MPP 788.

1660. 813. - Contract van Houwelyck vanden Alder-Christel. Koninck ende de Serenis: Infante ...noyt voor desen inde Nederl. Tale gedruckt. - PMl 4768.

[p. 512]

814. - (Zeker Latijnsch spreekwoord) Waermede schijnt nabuerig te zijn het Nederlandts spreekwoort: Een ouden wolf enz. Cats (ed. 1726) 1,661a. Om dese Italiaensche spreucke regt te verstaen, soo dient men indagtig te wesen dit Nederlants spreeck-woort, 1,663a. 815. - Dit staet my diep, in 't hooft gheprent, dat onze Nederlandsche gheen talen en hoeft te wijcken. om 't ghewighte van de hooghste afbeeldinghen, en ziel-driften, te vatten en te dragen, De Brune, Bancketwerck (Middelb. I. Fierens) 2, 237.

1661. 816. - Iets tot Verantwoordinge van het Volk Gods Quakers genaemdt... Getrouwelyk overgeset uit de Eng. in de Nederl. Tale. - PMm 9242. 817. - Eenige Redenen waarom het volk Gods, genaamt Quakers, hare vergaderingen vreedsamelyk behooren te genieten.. uit het Eng in het Nederl. overgeset. - PMm 9244. 818. - Een Woord voor den Konink, op dat hy mag sien wie die gene zijn die alle Menschen eeren... Getrouwelijk overgeset uit de Engelsche in de Nederl. Tael, door J -F. - PMm 3890. 819. - Palaephatus van de Onghelooflijcke Historien... In het Nederlantsch vertaelt door N.B.A. Amst. J. Hendrickz - MPP 399. 820. - Nieuwe Afbeeldinge van de vier Vytersten in 't latijn beschreven door R.P. Guilielmus Stanihurstus ende nu overgeset in de nederlantsche tale, uit het Privilegie van [Poirters], Vier Uytersten (Antw. C. Woons, 1662); zie ook de approbatie.

1662. 821. - Dry Nederlandsche Dichten... Ghemaeckt, Door P.F.D.R. oudt ontrent 13. Jaeren. Gent, B. Manilius. - BG 1206. 822. - Christelyke Staets-Vorst in Hondert Sinspreuken afgebeeld Door Didacus Saavedra Faxardus... In 't Nederlands vertaelt. Amst. Voor Jan Jacobsz. Schipper, En Borrit Jansz. Smit (herdrukt 1663). - DVE 209.

1663. 823. - Nederlantschen Sterre Kycker Ofte Almanach Van het Jaer... M. DC. LXJJJ.... door Mr Jan van Waereghem Gent M. Graet. - BG 1549. 824. - Copye van een Brief, Geschreven naar Middelburgh uyt Leyden, Overgestelt... uyt het Italiaens in 't Fransch, ende van de Fransche Tale in de Nederlandtsche door D.J A. Middelb. Fl. Misson. - PTh 3334.

1664. 825. - Verhael van de Vredehandelinge gedaen tot Thurin, tusschen den Hertogh van Savoije, en de Gereformeerde van de Valeyen van Piemont... Overgestelt van de Fransche tale in de Nederl. door... Jac. Hanselaer. Middelb. J. Misson. - PMm 9276.

1665. 826. - Een oprechte Prognosticatie over het Jaer 1665 en 1666... door... Matthias Hortenius . uyt het Francoys in de Nederlandse Tale overgeset. - PTh 3403. 827. - Declaratie gepubliceert by ons op 't Slot te Withal, den 22 Febr. 1665...uyt het Engels in 't Nederlandts vertaelt. - PMm 4133.

1666. 828. - Maer saudense misschiên oock wel weeten, wat dat

[p. 513]

Qualiteyt te seggen is? dat woort is al verre gehaelt: 't is oock al van oude Aff-komste: want Qualitas latyn heeft qualité frans geteelt, ende qualité frans heeft qualiteyt bastaert-vlaems voortsghebracht: het welck in platte Neder-lantsche taele hoedanigheydt is te seggen. p. croon, Moy-al (Mech. G. Lints), 227. 829. - Hebreus Psalmboeck, met de Nederl, oversettinge door J. Leusden. Amst., J. Athias. - Mth 32.

1667. 830. - Historie der Antiquityten vande Stadt ende Provincie van Mechelen... beschreven inde latijnsche taele door... J.B. Gramaye .. nu over-geset in onse nederlandtsche taele. Mechelen, J. Jaye. - BB, G 103. 831 - Translaet uyt de Fransche in de nederlandsche taele. Advys... van de... gerenommeerste Advocaten van 't Parlament van Parijs... - Pth 3644. 832. - Nu den quant (t.w. zeker boek) is op syn Neerlants ghedost, guelinckx, Van de Hooft-Deuchden (Leid. Ph. de Croy) v. het (en ghingh) ook niet al soo onfatsoenlijk toe... met myn Neerlants-uyt-rusten, alsmen... hier of daer wel hadde willen wysmaeken, vii.

1669. 833. - Een Standaert opgerecht. ende een Baniere voorgehouden tot alle natien... in 't Nederlants voor de derdemael herdruckt Amst. Chr. Cunradus. - PMm 4591. 834. - Een Papier, in de Wereldt uytgesonden, van de gene, die verachtelijck quakers genoemt zijn . in het Nederlandts overgeset. - PMm 4596.

1670 835. - Leven vanden seer doorlvchtighen... Caesar Gaetano... Beschreven in 't Italiaens... ende in 't Nederlants vertaelt door P. Franciscvs l'Hermite. Antw. C. Woons. - BJ 4, 306.

1671. 836. - Hy (Hooft) zamelt ons een' woordenschat byeen Om Neêrlant... te verryken... Zo lezenwe een histori... Van Nederlant recht Neêrlantsch, J. Vollenhove, Poëzy (Amst. H. Boom) 469.

1672. 837. - A. Trommius, Nederlandsche Concordantie des N. Test. Gron. 838. - Koren-Bloemen Nederlandsche Gedichten van Constantin Huygens... Tweede Druck... Amst J.v. Ravesteyn. 839. - O Neêrlants eeuwige eer, die ons in Nêerlantsch. Dicht Laet hooren gantsch Europe en 't puik van zoo veel talen, Zoo moet geen tael noch tijd uw' grooten naem bepalen, J. Vollenhove vóór Huygens, Korenbl. (= Vollenhove, Ged. 473).

1673 840. - HeyLIghe Weke hebben De soo VeLe De VotIen aLs 'er Daghen In zyn... Eerst... in het Latijn uytghegeven... ende nu in onse Nederlandsche taele voorghestelt. Antw. M. Cnobbaert. - BJ 5, 1530.

1674. 841. - Klaer Bewys dat de Aenhoudinge ende Verseeckeringe van den... Prince van Furstemberg, is rechtmatigh, seer nut en nootsaeckelijck... in het Nederl. vertaelt. - PMl 7037.

[p. 514]

1675. 842. - 't Nieuw Vermeerderde Acerra Philologica... In onse Nederlantsche Tale overgeset... Amst. J.C. ten Hoorn - MPP 410. 843. - H Hexham, Dictionarium ofte Woordenboeck, begrijpende den schat der Nederlandtsche tale Rott.

1677. 844. - De Spreek-kunst van Aristoteles aan Alexander de Groote... Uyt het Griecks in het Nederlants vertaelt door Mr. Willem van Schaep. Leid. Dan. van Gaesbeck. DVNL 355. 845. - Zo uw pen zich eer en duur belooft, Begint toch niet in 't Neêrlantsch zonder Hooft, Vollenhove, Gedr. (Amst. H. Boom) 478.

1678. 846. - Den Job Van Desen Tydt, Gfte (sic) den Gheluckichsten Mensch des Weireldts... Overgheset uyt de Fransche in onse Nederlandtsche taele door ... M.P.V.S . Den zesden Druck. Gent, B. Manilius. - BG 1288. 847. - Kort Begryp Van Het Vaghevier, Door... Vrauwe Catharina d'Adornes .. Overgheset uyt het Fransch in ons Nederlandsch, Door A.B.C.D. Gent. de Hoirs van Jan van den Kerchove. - BG 964.

1679. 848. - Het Leven Ende Wercken Vande Salighe Catharina Van Genua... Door Jan Desmarets. Endeovergheset uyt het Fransch in onse Nederlandtsche taele, door P.C.R. Gent, de Hoirs van Jan vanden Kerchove. - BG 963. 849. - Verborghen Goddelycke Wetenschap... Door... P. Maurus... ende nu overgheset in onse Nederlandsche Taele... Gent, de Hoirs van Jan van den Kerchove. BG 967. 850 - O Vondel! die... De Nederlantsche tael van d'eene aen d'andere as Uitbreidde, Antonides, Uitvaert v.J.v.d. Vondel (Amst. H. Sweerts) vs. 6. 851. - Doen had ick alreeds berouwe, En het speet my wel te kuer... Dat ick om dees aerme reden, Soo veel Wals, en soo veel Frans, Boven soo veel Nederlans, Hadde moeten uyt besteden. l. vossius (Brugge. F.v. Heurck) 236.

1680. 852. - D'argernis van J. Barclai ... Nieuwelijks door J.H. Glazemaker uit de Latijnsche in de Nederlantsche Taal overgezet. Amst. J. ten Hoorn. (herdrukt 1681). - MPP 51, 52

1681. 853. - Pastoreelen Brief Van den.. Heere D. Fr. Alphonsus De St Thomas... Aen de gheloovighe van sijn Bisdom... overgeset uyt het Spaens in onse Nederlantsche Taele... Gent, Wwe M. Graet. - BB^2, A 218 854 - Huidensdaegsche krijgsroman ... in 't Nederlands nagevolgt door M.S... Amst, T. ten Hoorn. - MPP 145.

1683. 855. - Telt Nederlandsch gedicht ontrent de dertigh boecken. huygens, Cluyswerck, vs. 473.

1685. 856. - Korte pratycke ende onderwysinghe der Oeffeningen van eene Christelycke Godtvruchtigheyt... Beschreven in het italiaens, door P. Joannes Manni... overgheset in onse nederlandtsche Taele... Brugge, J. vander Meulen. - BJ 5, 500.

[p. 515]

1686. 857. - Almanach Ofte Oprechten Nederlantschen Hemel-Meter Voor het Jaer... M DC. LXXXVI. Door Mr. Daniel Montanus... Gent, M. Maes. - BG 1696.

1687. 858. - Een Cort Tractaet, Waerinne verclaert wort hoe noodtsaeckelijcken dat is de Vrede der Zielen... door... Joannis de Bonilla... Overgheset uyt het Spaensche in onse Nederlandtsche Taele BG 12692. 859. - Het loffelijk Geselschap van de vetpot... In 't Italiaensch beschreven... in 't Nederlands gebracht door M.S. Amst. T. ten Hoven - DVNL 305. 860. - Oudheit en Afkomst der Dieven... in 't Spaens beschreven door Don Garcia... in 't Nederlands vertaelt door M.S. Amst. Th. ten Hoorn. - MPP 500.

1688. 861. - W.A. Winschootens Letterkonst, sijnde het eerste deel van de Neederlandse Spraakkonst. Gedrukt te Leiden 862 - Het Hebreus Psalmboeck. Met de nieuwe Nederlantsche oversettinge uitgegeven door Joh. Leusden. Utrecht. - Cat. R.W.P. de Vries 25 Maart 1908, n^o 920.

1690. 863. - De Goden en Godsdienst der Heydenen... In de Fransche Talé... beschreeven.. en in 't Neederlands vertaalt door F. Halma. Utr. F. Halma. - BJ 3, 1289. 864. - Decreet Van onsen Heylighen Vader den Paus Alexander VIII... Uyt het François in 't Nederlandsgebracht... Keulen, P. Marteau. - BJ 5, 1472.

1691. 865 - Het proces vanden Lord Preston heeft soo veelgegerugts... gemaekt,... dat ik dit proces in onse Nederlandsche tale heb doen oversetten, Omstandigh Verhael van... de Processen van Mylord Preston ('s Gravenh. M. Uytwert), 111.

1693. 866. - Verhole Wercken Vanden Salighen ende verlichten Leeraer Joannes Vanden Cruyce ... Beschreven in het Spaens, ende nu eerst Over-gheset in onse Neder-landtsche Tale Door ... Servatius Vanden H. Petrus. Gent, M. Maes. - BG 1674.

1694. 867. - Aen-Leyndinghe Tot De Volmaecktheyt Ghemaeckt in 't Latijn door... Joannes A Jesu Maria... Over-gheset in onse Nederlandtsche Tale door den Eerw. P. Servatius Van den H. Petrus... Gent, M. Maes. - BG 1675.

1696. 868. - Tyd-register en tekenen der tyden van den beginne der wereld, tot aan desselfs eynde... door C. Bruske... in onse Nederl. taal overgebragt. - PMm 7057.

1697. 869. - Den Rouw-Suchtighen Sondaer onderwesen om wel te biechten. In 't Italiaens uytghegheven door P Paulus Segneri... Ende nu in nederlantse tale overgeset... Antw. F. Muller (herdrukt 1698). - BJ 7, 1054.

1698. 870. - Verborghen Goddelycke Wetenschap Ofte Wel Het Verborgen Leven met Christo in Godt Door... P. Maurus A

[p. 516]

Puero Jesu... overgheset in onse Nedelandtsche (sic) Tale... Den Tweeden Druck... Gent. Erfghen. M. Graet. - BG 1456.

1699. 871. - Generaele Kronycke van Vlaenderen, Brabandt... Eerst beschreven door... m'Her Joost de Damhouder... Nu alder-eerst in onse Nederlandtsche Taele overgheset... Brugge, I. van Pee. - BB, D 71.

1700. 872. - Lykreden van Petrus Francius over het Afsterven van... Stephanus Morinus... in 't Nederl. overgebragt, door Daniel Ghys Amst. A. van Damme. - PMm 9555. 873. - P. Ovidius Naso. Alle de werken in de Nederlandse taale overgebracht door A. Valentijn. Amst. 874. - Sinceritatis speculum contra improbam amnestiam... in 't nederd. uitgevoert door M.P. Stappenbeck. Leiden, H. van der Boye. - PR 2^2, 107 875. - Vermakelijke Oraculen... Uit den Françoischen in onse Nederlandsche Tale overgeset. Door J.W. Luder... Amst. J. en J. Bouman. - MPP 546. 876. - Nieuw Woordboek der Nederlantsche en Latijnsche tale ... door S. Hannot... Vervolgens overzien... door D Van Hoogstraten. Amst. J. Boom (herdrukt 1729).

1706. 877. - Den Herder vanden gouden ofte Kersnacht... Gemaeckt in het Spaensvan... Don Jan de Palafox, ende Mendoza... Over-geset in onse Nederlantsche Tale. - BG 12877.

1707. 878. - Den Ridder Don Quichot de la Mancha. Uit de Spaansche in onze Nederlandsche Tale overgezet door L. v(an) B(os) 6e druk.. door G.v.B. Amst. J. Graal en J. en W. van Heekeren. - DVNL 68bis.

1712. 879. - Nederlandtschen Sterre-Kycker ofte Almanach voor het Schrickel-Jaer M.DCC.XII. Door Mr. Jacob Mogghe Astronomus. Gent, M. Graet. - BG 2214.

1714. 880 - Nederlantschen Sterre-Kycker... Voor het Jaer M.DCC.XIV. Door Mr. Jan Van Waeregem... Gent, A. Graet. - BG 2360.

1719. 881. - Leeringen der Religieusen ende Godtvruchtighe Oeffeninghen van deughdelijcke Menschen. Beschreven in 't Spaensch door... Don Antonio de Guevara... overgeset in de Nederlandtsche taele... door Fr. Amandus. - BG 1972.

1731. 882. - je weet immers, denk ik, dat schryver ook geen oorspronkelyk Nederlandsch is, V. Effen, Holl. Spectat. 1, 126. 883. - Zuiver en oorspronkelyk Nederlandsch 1, 128.

1732. 884. - Is. Le Long. Boekzaal der Nederlandsche Bybels.Amst. - MTh 375.

[p. 517]

1733-35. 885. - De Boekzaal der Juffers... Nu uit de Engelsche in de Nederlandsche Taal overgezet Amst. A. Wor. - MPP 307.

1733. 886. - Almanach ofte oprechten nederlantschen Hemel-Meter voor 't Jaer... M. DCC. XXXIII.... door Mr. Daniel Montanus... Gent, M. de Goesin. - BG 3397. 887. - Jesus, Maria, Joseph. Het wonderbaer leven van de getrouwe dienaresse des Heere, Anna a S. Bartholomaeo... uyt de Spaensche taele in onse Nederlantsche overgeset. Door eenen Religieus van het selve Order. Tweeden Druck. Antw. P. Jouret.

1734. 888. - Zo ik aan d'eene kant mijn best heb gedaan om aan te toonen, dat het schadelijk is voor de neerlandsche taal, uit de selve de vreemde woorden te verbannen, v, effen. Holl Spect. 8, 145.

1743. 889. - Den Theater des Bedroghs ofte de listige onstantvastigheyt des werelts... voor desen noyt gedruckt in onse nederlantsche Taele... Door M.F. Vermeren. Brussel, Jacob vande Velde.

1748. 890. - Dit Werkjen was ook te voren in 't ligt gegeven in onze Nederlantsche Taele, De eenzame spraeken... v.d.H. Augustinus (Gent, D.v.d. Ween), x. 891. - Christelyke onderwysingen van den heyligen Carolus Boromaeus... uyt de Italiaensche in onse Nederlandsche taele overgeset. Tweeden Druk. Gent, M. de Goesin. - BG 2950.

1756. 892. - Nieuw Woordenboek der Nederlantsche en Latijnsche Tale... door S. Hannot... vermeerdert en verrijkt door D. Van Hoogstraten. De derde druk. Amst. G. de Groot.

Vóór 1761. 893. - Hand-Boekxken van het broederschap van den Glorieusen Patriarch H. Joseph. Overgestelt uyt het Fransch in onse Nederlandtsche Tale, door Cornelis vander Meeren. - BG 3362.

1762. 894. - Het nieuw beknopt Woord-Boek. ofte Dictionnaire der Vlaemsche en Fransche taele, getrokken uyt de beste Nederlandsche Woord-boeken, en namentlyk uyt den genen van P. Richelet. - BG 3799.

ca. 1763. 895. - Het leven Ons Heere Jesu-Christi... Getrokken uit het Spaensch der Eerw. Vaderen Petrus de Ribadineira ende Louis de la Puente... Overgezet in onze Nederlandsche Taele door F.B. - BG 5820.

1763. 896. - Alderdoorluchtigste Broederschap onder den Titel van den lydenden Zaligmaeker Jesus Christus van Gembloux... door Michiel del Meere... Overgezet uyt de Fransche in de Nederlandsche Taele door... V.D. P.P.C. Vierden Druk. - BG 3809.

1773. 897. - Almanach ofte oprechten Nederlandschen Hemel-Meter voor het Jaer... M.DCC.LXXIII... Gent, Judocus Begyn. - BG 5867.

1777. 898. - N. Hinlopen. Historie van de Nederl. overzettinge des Bijbels. Leid. - Mth 373.

[p. 518]

1780. 899. - Nieuw Nederlandsch Treur-Tooneel geopend op het afsterven van Z.K.H. Karel Alexander, Hertog van Lareynen, in Nederduydsche Verzen door eenen geringen Borger. - BG 6492

na 1787. 900. - Het Leven ons Heere Jesu Christi... uyt het Spaensch ... Overgezet in onze Nederlandsche Tale door F.B... Gent, B Poelman - BG 7376.

1790 901. - Vermakelijke oraculen, ofte kortswijlige voorzeggingen. Uyt den Francoijnschen in onze Nederl. Taale overgezet door J.W. Luder... Amst. Erve v.d. Putte. - DVNL 314.

1791. 902. - Vlaemschen Prosodia of Proefstuk van nederlandsche dichtkunde. Door W.J.C. Mechelen, P.J. Hanicq. - EM 688.

1793. 903. - Nieuwen nederlandschen Encyclopedie ofte verzaemeling der oude en hedendaegsche Historien, Konsten en Wetenschappen ... Gent, Emm. t'Servrancx. - BG 7604.

na 1794. 904. - Het leven van ons Heere Jesus Christi... Getrokken uyt het Spaensch der Eerw. Vaderen Petrus de Ribadineira en Louis de la Puente... Overgezet in onze Nederlandsche Tale door F.B. Gent, Wed. Jan Gimblet. - BJ 6, 1743.

Z j., einde 18^e eeuw. 905. - De wonderlycke Historie van den wandelenden Jode... Uyt het Hooghduyts in onse Nederlantsche tale overgeset. Antw. Wed. Thieullier. - MPP 727. 906 - Het leven Ons Heere Jesu Christi... Getrokken uyt het Spaensch der Eerw. Vaderen Petrus de Ribadineira, en Louis de la Puente... Overgezet in onze Neder-landsche Taele door F.B. Gent, W^e de Goesin. - BG 3368, 6761.

ca. 1800. 907. - Waerzeggenden Almanach, vervattende de vermaekelijke Oraculen, of Kortwijlige voorzeggingen, uyt het Fransch en Heydens in onze Nederlandsche Tale overgeset door J.W. Luder. - BG 6605.

Niederländisch.

1566. 908. - Drey Bapstumb, Das ist Ein verklerung vilfeltiger, listiger vnd böser Practicken antreffende die Inquisition vnd Obseruation der Blutgirigen Placaten... Ausz Niderlendischer Spraach newlich in vnser Hochteutsch vertieret, Durch Wilhelmum Klebitium Brennopolitanum. - PTh 114. 909. - Confessio. Der Niderlendischen Christen... kurtze bekentnusz des glaubens aus Niderlend. Sprach... vertieret. Durch Wilhelmum Klebitium. - PTh 119.

[p. 519]

910. - Neuwe Zeitung auss Niderland. Von dem vmmgang oder Procession so in Antorff gehalten mitten im Augsten dieses 66. jars.... Auss der Niderländischen sprach in das hochteutsch gestellet. Durch Wilhelmum Klebitium. - BB, Z 23, 26.

1568. 911. - Warhafftige neuwe zeitung auss dem Niderland... Auss Niderlendischer Sprach fleissig in hochTeutsch verfertiget Durch Jacob Weiss. - BB^2, K 11.

na 1572. 912. - Abrahams Aussgang. durch Djttrich Volckhert Corn-Hertz niederlandisch beschrieben. - BB^2, C 696.

1573. 913. - Warhafrige, und Gewisse Newe Zeitung vonder Belegerung Harlem, in Holland,... Erstlich auff Niderlandisch Sprach zu Delfft gedruckt, jetz aber auff unser Hochteutsch getruckt. - MNT 410.

1576. 914. - Niderlendische Zeittung: Warhaffter Bericht, wellicher gestalt sich die auffrürischen Spanier in Seeland... verhalten... Gedr. in Niderl. sprach, in... Brussel bey Michiel von Hamont ...jetzt aberinn die hohe Teutsche sprach gebracht. - PMm 8691. 915. - Königlich Edict, gebod, und warnung, die... angemaste Regierung der Niderlanden betreffendt. Ausz dem Niderlendischen Exemplar, gedrukt... in... Brussel durch Michael von Hamont... jetzund aber in Hochdeutsche sprach gesetzt. - PMm 8692.

1584. 916. - Niderländische Beschreibung, in Hochteutsch, und Historischer weisz gestelt,... Durch Michaëlem Eyzingerum Austriacum ... Collen am Rhein, bey Gerhart von Campen. (herdrukt 1585, 1587). - PMm 611.

1586. 917. - Erschröckenliche: Zeitung von einem Grausamen Ungewytter den 18. Augusti/Anno 1586. Jar. / zu Gent fürgangen ist. Aan 't slot: Zuvor schon inn der Niderländischen Sprach zu Antdorff Getruckt worden / im Jar 1586. - BB^2 Z 24. 918. - Placcat vonn wegen der Kunglichen Maiestat zu Hispania, ... Disesauss begeren ettliche Liehabbern (sic) der Hoochtheuscher Nation hab ich M. Carel Striittberger solches auss dem nederlandischen getranslatheert. - Navorscher, 1903, 463.

1587. 919. - M. AITSINGER, Niederländ. Beschreibung in Hochteutsch und historischer weiss gesteltauf den Belgischen Löwen der sibenzehn Provintzen. 1559-1584, Cöllen. - Cat Burgersd. & Nierm, 6-18 dec. 1906, 2053.

1589. 920. - Der erst Theil desz Spiegels der Seefart, von Nauigation des Occidentischen Meers, oder der Westseen... Ausz Niederlandischer in Hochteudtscher sprach getrewlich vbersetzt... Durch Richart Slotboem. Amst. C. Clauszsohn. - AB 318.

1594. 921. - Warhaffte vnd eigentliche Beschreibung... Ausz dem Niderländischen... Exemplar auff Hochteutsch vbergesetzt... Münster in Westphalen, Lambert Raeszfeldt. - PMm 791.

[p. 520]

1608. 922. - Festung-Bawung... auss Niderländischer Verzeichnuss Simonis Stevini Brugensis... in hochteutscher Sprach beschrieben ... Getruckt zu Franckfort am Mayn (herdrukt 1623) - BB, S 229.

1611. 923. - Emblemata secularia. Mira et Iucunda... Weltliche lustige newe Kunststück der jetzigen Weltlauff fürbildende mit artlichen Lateinischen, Teutschen, Frantzösischen und Niderländischen Carminibus und Reimen geziert... per Is. Theodorum de Bry. - DVE 50.

1615. 924. - Evangelium Reformatum ... Aus einem kleinen Niderländischen Büchlein in Hochteutsch ubergesetzt... Gedruckt zu Cölln, Durch Arnoldt Kempens. - BB^2, C 614.

1619. 925. - Stamm Buch / Darinnen Christlicher Tugenden Beyspiel / Einhundert auszerlesener Emblemata... Erstlichen in Frantzösischer Sprach... beschrieben Nunmehr mit... Teutschen Englischen und Niderländischen Versen vermehret. Gedruckt in Verlag Johann-Carl Unckels... zu Frankfurt am Mayn. - DVE 113.

1621. 926. - Zwey unterschiedliche nothwendige bedencken und auszführliche resolution... Ausz Niderländischer, unnd... Engeländischer: inn die hoch Teutsche Sprach transferirt. - PMm 8952.

1628. 927. - Simonis Stevini Kurtzer doch grundlicher Bericht von Calculation der Tabularum Sinuum, Tangentium und Secantium ... auss dem Niderländischen transferirt... Nürnberg, Simon Halb Mayern. - BB, S 114.

1631. 928. - Wasser-Baw... Erstlich in Niderländischer Spraach beschrieben durch Simonem Steuinum: Anjetzo... ins HochTeutsch ubersetzt... Franckfurt, F. Hulsij. - BB, S 231.

1647. 929. - Articulen desz Friedens, ... Ausz der Niederländ. Copey ins Hochteutsch über gesetzt. - PMm 2830.

1651. 930. - Wiederruff und Bekehrung P. Petri Jarrige,... auss der Niederländische Sprach in die Hochteutsche versetzet. Cölln. bey Wilhelm Friessheim. - BJ 4, 965.

1652. 931. - Antwort eines Burgers zu Bremen,... betr. die differentien zwischen... der Köninginn zu Schweden und der Stadt Bremen. Vbergesetzt aus dem Niederlandischen. - PTh 2615.

1656. 932. - Kurtze Beschreibung des Lebens der Köningin Christinen ... Erstlich in Frantzösischer und Niederländischer Sprache beschrieben. - PMm 3558.

1663. 933. - A. Rogers, Offne thür dem verborgenen heydenthum... aus dem Niederländischen über setzt... Nürnberg. - Cat. F. Muller, Dec. 1908, 1826.

[p. 521]

1667. 934. - Der Hoch-Teutsch erzehlende Niederländer, wie... das Röm. Reich und die verein. Niederl. Schuldig... seyn; den Spanischen Niederl. zu hulffe zu kommen... Aus dem Niederl. Exemp. uberseizt. - PMm 9294.

1673. 935. - Das Erste cabinet der Frantzösischen und Niederländischen Gesandten, zu Cölln versammlet, wegen der Friedens Handlung, durch Hippophilum Salicetum. aus dem Niederl. ubersetzt. - PMm 5085.

1676. 936. - W. Schouten, Ost-Indische Reyse... Aus dem Niederländischen ... übergesetzet durch J.D. Amst. - Cat. F. Muller, Dec. 1908, 1828.

1679. 937. - P. Ovidii Nas. Metamorphosis, Oder: Des verblümten Sins der Ovidianischen Wandlungs-Gedichte gründliche Auslegung; Aus dem Niederländischen Carls von Mander... ins Teutsche übersetzt. Nürnberg, C.S. Froberger. - BB, M 99.

1684. 938. - Eine jämmerliche, jedoch auffrichtige, und Warhafftige Erzehlung, der... Grausamkeit welche die Frantzosen gegen die Stadt Audenarde... verübet. Aus der Niederländ.... Sprach übersetzet. - PMm 5915.

1695. 939. - Schaw-Bünn der Göttlichen Liebe... aus dem Niderländischen R.P. Henrici Engelgrave S.J. in die deutsche Sprach übersetzt, Cöllen, Friessem, - BJ 3, 397.

1701. 940. - Kirchen-Geschicht der Gantzen Welt... Auss der Niederlandischen und Flamischen Sprach in die Hoch- und Ober-Teutsche übersetzt, Wien, L. Voigt, - BJ 3, 100.

Nederland.

1523. 941. - Eyn brieff an die Christen ym Nidder land M. Luther. (drie uitgaven). - Mt 1, 515 vlgg. 942. - Ayn Sendbrieff an die Christen imm Niderlande. D. Mar. Luth. - Mt 1, 523.

1526, 1527, 1528. 943. - Den spiegel van sassen inhoudende alle Key serlijcke rechten, ende alle lantrechten diemen dagelijcx meest ghebruykende is int Nederlant... Antw. S. Cock; 1528: W. Vorsterman. - NB 359, 360, 376.

1530. 944. - Artickel der Doctorn von Louen zu welchen / Wilhelm von Zwollen... Christlich hat geantwort, Vnd da neben eine Christliche bekentnis gethan, dar auff er zu Mechelen ym Niderlande verbrand ist... Wittemberg. - BB, Z 19; Bt 1,633; WSL 125.

1533. 945. - Dese Melchior Hoffman wort... van zijnen iongheren... voor den alder grootsten propheet ende Apostel wtghegheven, die hem... in nederlant verheffen sal, [Butzer], Die Handelinge van-

[p. 522]

der... disputacie... teghen Melchior Hoffmann [A. i] a. Allen lieuen rechten Christen mennschen in Nederlant, a ij a. Wy hebben goede hopinghe, dat dit recht gheloof ende liefde by u luyden in Nederlant, noch stijf staet... Al ist dat... Melchior Hoffman... beroemt heeft... dat hy sine opinien ende articulen... in handelinghe ende inden loop gebracht heeft... in Nederlant overal, a iiij a.

1554. 946. - d'AEgyptische slauernie des Nederlandts, Micron, Christ. Ordin. (Lond. C. Volckwinner [5]. onse Vaderlandt dat gansche Nederlandt, ald. De genade Godts tot 't Nederlant in een vremdt landt, 7.

1555. 947. - Alhie will ich ubersummen, Was ich in kurtz hab vernummen, Von zweyen Junckfrauwen sagen, Welche seind... Bey Deuenter im Niderlandt, Umb das Euangelij verbrannt, Rabe, Historien (Straatsb. S. Emmel). - Mt 2, 553. 948. - Ein neüw Lied, Von zweyen Junckfrauwen vom Adel zu Delden, drey meyl von Deuenter verbrannt... Bey Deuenter im Niderlandt, waren sie beyd gesessen, ald. - Mt 2, 557. 949 - Want soo waer woeckerije inde landen ingewortelt is daer in can geen ueluaert der gemeynten wesen ende is ooc ten lesten die bederffenisse ende onderganck der landen. Oft Nederlant die niet gewaer geworden en is in xxx. Jaren herwaert dat weten haer inwoonders alderbest, W. de Vriese, Prognosticatie (Antw. J.v. Liesvelt) aangehaald BB^2, V 260^3.

1557. 950. - Newe Zeitunge aus dem Niderlande: welche geschehen ist, im itzigen 67. Jahr zwischen Deffender und Suttffen. - BB, Z 20.

1566-1568. 951. - de lutheranen in Duijtschlandt, de hughenoysen in Vrancrijck ende de gues in Nederlandt, die trecken nu die Roomsche keercke int zant, v. vaernewijck, Beroerl. Tijden 1, 68. zoo dat nu de papen zouden moeten ooc uut Nederlandt rumen, 1, 69 (zie ook 1, 231; 2, 252; 3, 4; 20; 64; 86; 87; 100; 105; 207; 261; 264; 4, 111).

1567. 952. - Dat u de Spanjaerts krenken, O edel Neerlant soet! Als ic daaraen gedenke, mijn edel hert dat bloedt, Marnix, Wilhelmus.

1568. 953. - De Bewijsinghe vande onschult van mijn Heere Philips ... Graue van Hoorne... Admirael ende Capitein Generael van der Zee vanden Nederlande... (door J.v. Wesembeeck). - (Herdrukt 1579). - BB, W 31, 32.

1570. 954. - O Nederlandt, ghy zijt belaen; Doodt ende leven voor u staen, Lied v.d. tienden penning.

1572. 955. - Vermaeledijt is die uer ende tijt dat ic int Nederlant oyt ben gecomen (de hertog van Alva spreekt), L. Reael, Liederen, Hs. Gent 993, 1. Prinslicke Catolicken... wilt mij bijstant zenden, want verliessen wij nu dat Nederlant, in Vrancrijc sal onsse rijc gantslic enden, 4.

1574. 956. - Die Staten van dat Nederlant hebben verworven groote schant, L. Reael, Liederen, Hs. Gent 993, 21.

[p. 523]

1576. 957. - Justificatie vanden aentast en bewaringe van eenighe Heeren vanden Raedt van State ende andere int Nederlant. Bruss. M.v. Hamont. - Cat. Burgersd. en Nierm. 4-15 Juni 1908, 2793.

1577. 958. - Doen Nederlandt was seer ellendich geschonden met doodelicke wonden Deur het Spaensche gebroet, L. d'Heere, Incomste des Prinsen v. Oranje.

1578. 959. - Aershertoghe Matthias ... Die voor Gouverneur van 't Nederlant... Vande Staten en ghemeynten met vreught was ontfaen, Houwaert, Oratie d. Ambass. v. Matth. (Antw. Chr. Plantijn). 9. den wreeden Mars... die in Nederlant dede sijn vileyn devoor, 13 (zie ook 16, 19, 22, 23, 30, 31, 36, 43, 47, 49, 51, 54, 55, 57bis, 61, 70, 72, 74, 79, 80ter, 81ter, 86bis, 87). 960. - Dat dese voorsz. Unie verstaen sal worden sonder prejudicie van de Generaele Unie van alle de Provincien van gans Nederlant by de Pacificatie tot Ghent gemaeckt, Ontwerpen v. de Unie v. Utrecht (Goes, J. Huysman, 1788), 8.

1579. 961. - Deur den Interim blijft Duytslandt in eenichede, Soo sal oock tNederlandt deur den Religionsvrede, L. d'Heere, Pasquillus Testament (Gent, G.Manilius).

1580. 962. - Treuwe Vorwarnung vnd Guthertziger hochzeitiger Raht / an das Beträngte Volk inn Niderland. - BG 14742.

1581. 963. - Tsestih wil deze consonant wa. geheel uit Nederlant bannen, pont. de heuiter, Nederd. Orthogr, 56. Ofmen meer triphthongen vint dan ic stelle, wil ic niet ontkennen, want igelic zal door dezer nature metter tijt gaislaen die zijn lant gebruict, ende meschien noh vinden die t'Nederlant toekomen, 81, gebuiren... wonende tuschen Nederlant en Hoohduitslant, 100. 964. - So wie als Coopman in Nederlandtwilt ruten, In Overlandt, Oostland, ofte Italien,... De wilt hier aensien de maten... De ghewichten, ellen en munte, De Buck, Cooplieden Handtb. (Gent, J.v. Salenson), Tot den... Leser. - aangehaald BB^2, B 337.

1582. 965. - Dies ick ouer Nederlandt oock prophetere Dat haer ouerhooft zijn sal een Prince seer ghenadich, J.V. K, Wonderlycke Prophetije (Antw. W^e Braeckvelt). - aangehaald BB^2, P 108. 966. - Diuersche Refereynen ende Liedekens,.. gesonghen inde Heerlijcheyt van Heenvliet... Ende het Liedeken: Hoe het Nederlant eertijden gefloreert heeft... Antw. F.v. Rauelinghen. - BB, R 35.

1583. 967. - Die Clachte ende troost van Belgica, Vermellende in wat allendich lijden... dit Nederlant geuallen is... by Jehan Babtista. Houwaert... Bruss. J.v. Brecht. - BB, H 32.

1590. 968. - Die böckstinkenden Spanier im Niderlant, Fischart, Geschichtklitterung, 43.

1595. 969. - C. Ens, Mauriciados, Des... Fursten Mauritzen... Kriegsthaten... In gleichem was in obgemeldten Niderlanden ge-

[p. 524]

denckwurdigs verlauffen... hat... Auch... ein kleine Landttaffel... des gantzen Niderlandts... Gedruckt im Jahr 1595. - Bulletin R.W.P. de Vries XIII-XIV, n^o 3331.

1596. 970. - Alsoo en haddent onse spinnen oock niet wel connen becomen... alle goede saken tonder te bringhen, ende te verderuen in dit Nederlant, David, Kettersche Spinnecoppe (Bruss. R. Velpius) 100.

1598. 971. - Wy zijn in dit Nederandt meer dan vier hondert vijftich sterck, Costerus, Antwoorde op de Holl. Sententien (Antw. J. Trognaesius) 20. - BB^2, C 565^3.

1599. 972. - My (was)... eenighe kennis van dese nieuwe Religie ghedaen (want sy in Nederlandt bijnaer onbekent was), Costerus, Tweede Apologie (Antw. J. Trognaesius) 172. - BB^2. C 569^5. 973. - So haest de Romeynen in macht toenamen... woedede sy over t' Christen saet... Maer hier tegen legt t' beschermen en Christelijcke daet Des nederlants, Redenrijke Constliefhebbers Recreatie (Leid. H. Lodowicxz), H iij a.

Nederlanden.

1539. 974. - Bidt dan,.. Dat Christus zijn heylighe kercke spijst... Ende dat hi onsen Keyser maect sterc en crachtich Teghen Gods vianden, en in alder manieren Dees neerlanden rijpen raet (lees laet) voordachtich, De Boom der Schriftueren (Emden, W. Gheiliaert), slot.

1542. 975. - Een warachtighe tijdinghe ... inhoudende een goede mare voor dese nederlanden... Delft, F.E. Sonderdanck. - BB, T 99.

1543. 976. - Eene warachtige blijde tijdinge hoe dat die K.M... af comt na dese nederlanden... Antw., Wed. Christ. v. Remunde. - BB, T 95.

1549. 977. - Up den xv^en jn wedemaent xv^c xlix compareerde jnt collegie van scepenen vander kuere ... meestere Christofels Pyramius, secretaris van de Keijserlijcke Majesteijt, verzouckende... dat scepenen voornomt den zeghele deser stede hanghen zouden an de lettren van consideratien ende concordaet ghemaect tusschen de voornomde Keijserlijcke Majesteijt als erfheere van desen zijne nederlanden ende bourgoingnen ende den kurfursten, princen ende andere staten des heijleghen rijcx, Stadsarchief te Gent, 1^e resolutieboek van de Schepenen van der Keure, f^o 2.

1549-1550. 978. - van den concordate ende confederatie by der Keyserlycke Majesteyt ghemaect van desen zynnen Nederlanden ende van Bourgoingien, Rekening van de Stad Gent, 1549-1550, f^o 210 v^o.

1554. 979. - Cruijde Boeck... Der hoochgheborene... Vrouw Marien ...Regente ende Gouuernante van des K.M. Neerlanden toeghescreuen. Duer D. Rembert Dodoens. Antw. J. vander Loe. - BB, D 1071.

[p. 525]

980. - Marten Microen wenscht allen liethebbers des eeweghen salicheyts ende waerheits over de gansche Nederlanden vrede. Micron, Christl. Ordin. 5. om het lucht des Evangeliums over onse gansche Nederlanden doer scriuen ende andersins metter tijdt te moghen bringhen, 8.

1555. 981. - Bij Preuelegien ons Heeren des Conincks... is eenen yeghelijcken verboden dese Prognosticatie nae te drucken te vercoopen oft distribueren, binnen desen Nederlanden, Privilegie van: Prognosticatie... door Meester Willem de Vriese (Antw. J.v. Liesvelt). - BB^2, V 260.

Niet na 1557, 982. - dat alle Christenen uut nederlanden commende in tland van Pape Jan met hemlieden brijnghende eenighe iuweelen... daer zeer willecomen wezen zouden en blidelick ontfanghen werden. - Aangehaald BB, G 75^9.

1559. 983. - Allen Eerbaren... Ouerheyden... in dese onse Nederlanden van Brabant, Gelderlant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant, etc. wensche ick enz., V, Haemstede, Geschied. d. Martel. - Mt 2, 272.

1564. 984. - Ordinantie Placcaet ende Statuyt, waer by een yegelic verboden word, datmen gheenen goeden, waeren, oft coopmanscepen uyt dese nederlanden voeren oft transporteren en sal. Gent, J.v.d. Steene d'aude. - BG 218.

1566. 985. - Sommighe Psalmen ende ander ghesanghen (diemen in die Christen ghemeynte in dese Nederlanden is gebruyckende... Anno 1566. - WSL 154. 986. - De Psalmen Davids, ende andere Lofsanghen, nu nieu ghecorrigeert, ende vermeerdert, die men in die Christen Gemeynten in dese Nederlande is gebruykende, Ghedruckt Ao. 1566. - WSL 154. 987. - Corte verhalinghe vande Beeldtstormerije geschiet binnen dese Nederlanden. Antw. G. Speelmans. - BB, V^2 192.

1566-1568. 988. - de -, die -, dese -, dees -, zijn -, alle Nederlanden, v. vaernewijck, Beroerl. Tijden 1, 7; 10; 20; 21bis; 36; 40; 53; 69; 78; 183bis; 208; 210; 246; 294; 2, 24; 42; 44; 45; 129; 154; 161; 226; 239; 255; 316bis; 319; 348; 3, 5; 35; 86; 88; 125; 159; 202; 220; 255bis; 256bis; 266; 271bis; 4, 9; 30bis; 35; 112; 171; 213. hoewel datter sommighe Nederlanden zijn als Artoys, Bolonois, Namen. Ludick ende meer andere daer desen reghen niet ghevallen en es, 1, 208. zijne eerf-Nederlanden, 2, 164. die vier principael Nederlanden, 2, 312; in Nederlanden, 3, 86bis; 4, 23; uut Nederlanden, 3, 88; 99; des conincx van Spaengien Nederlanden 3, 125.

ca. 1567. 989. - En op dat de Neerlanden Oock moghen sien en weten enz., v.d. noot, Bosken [F vj] a. 990. - Le Jardin d'Armoiries Contenant les Armes de plusieurs nobles Royaumes et Maisons de Germanie Inferieure. Den Boomgaert der wapenen, Inhoudende de Wapenen van vele Edele Huysen van dese Nederlanden... Gent, G. Salenson. - BG 170.

1568. 991. - Den Spieghel der Nederlandscher audtheyt... Waerinne men zien mach... vele wonderlicke

[p. 526]

gheschiedenissen... geschiet... bysonder in die Nederlanden, als sijn Vlaendren, Brabant, Hollant, Zeelant, Vrieslant, Ghelre, Gulic, Cleue, Westphalen, Henegauwe, Artois ende derghelijcke... Gent, G. van Salenson (herdrukt 1574). - BB, V 63; BG 172.

1569. 992. - De Biënkorf der H. Roomsche Kercke... Toeghescreven.... aenden Eerweerdigen Bisschop Franciscum Sonnium, Vader aller nieuwe Bisschoppen inde Nederlanden. (z.p.n.j.) 993. - Ordinantie... dat gheen Ondersaten van dese landen en moghen gaen studeren, doceren nochte leeren, in eenighe Universiteyten... dan binnen dese Nederlanden. - PMm 195; BG 12081.

1570. 994. - Helpt nu u selfs, soo helpt u Godt Uyt der tyrannen bant en slot, Benaude Nederlanden, Lied v.d. tienden Penning.

1575. 995. - Placcaet by den welcken eenen yeghelicken verboden werdt, in dese nederlanden eenich Zaut te bringhen ofte vercoopen... nochte desghelijcks gheen Zaut alhier in dese Nederlanden te maken ofte zieden. Gent, J.v. d, Steene.- BG 275.

1576. 996. - Alsoo de generaele Staten... aengegeuen ende verthoont hebben onsen... Rade van State, By ons gecommiteert tosten gouvernemente generael van dese onse Erffnederlanden, hoe enz., Pacificatie van Gent (Leiden z.n.) [1]. dinghesetenen van alle dese Nederlanden, 2. dese Erffnederlanden, 4, alle de Nederlanden, 9.

1577. 997. - De Figueren vande nieuwe Goude ende Zeluere Munte, gheordonneert met consent vande generale Staten van dese Nederlanden... Antw. G.v. Paiijs. - BG 289.

1578. 998. - Als ghy sult hooren hoe dees wreede tiranden Tot in den calen gront bederven die Neerlanden, Houwaert, Oratie d. Ambass. v. Matth. (Antw.Chr. Plantijn) 12. die goede Neerlanden, 15 (zie ook 28, 32, 38, 45, 47, 50, 53, 54, 63, 83). 999. - Eerst, dat de voorsz. Provincien om de begoste eenicheyt mette Generale Staten van dese Nederlanden te bat te onderhouden, Ontwerpen v. de Unie v. Utrecht (Goes, J. Huysman, 1788) 1.

1579. 1000. - Al soe men bevindt,dat zedert die Pacificatie tot Ghendt gemaeckt, by dewelcke genouch alle die Provincien van dese Nederlanden hem verbonden hebben, malcanderen met lyff ende goedt by te staen, 11 (zie ook 30). 1001. - Artykelen des Pays Vanden Nederlanden, byden Eerweerdichsten... Commissarissen der Keyseilicke Maiesteyt gheconcipieert, ende beyde de partyen den 18 Julij ghecommuniceert, Gent, J.v.d. Steene. - BG 12160.

1580. 1002. - Corte vermaeninghe aende naerdere ghevnieerde Prouincien ende Steden der Nederlanden... Gent, W^e P. de Clerck. - BG 12159.

1581. 1003. - Angaende die Nederlanden om onze mouder niet ondaincbaerlicte verzaken gebruiken die Latijnsche letteren, pont. de heuiter, Ndd. Orthogr. 35. Ooc

[p. 527]

is waer datmen hoort door die Nederlanden diphthongen spreken en vocalen, die onmogelic waer met onze letteren uit te drucken, 77. oui. (is) den meesten dele der Nederlanden onbekent, 80.

1582. 1004. - Een Wonderlycke Nieuwe ... Prophetije... sprekende van sommige Saecken die inde Nederlanden staen te gheschieden... door I.V.K. Antw. W^e Braeckvelt. - BB^2, P 108.

1583. 1005. - Practica... Vandem Jaer... M.D.LXXXIII... Geuisentiert by den Hochachtbaren Raedt der Stadt Deuenter / ende Gedruckt by Simon Steenbergen .. met zekere Gratie ende Previlegie / der Keyserliker ende Conincklicker mayest. Vryheit verboden binnen X. Jaeren in der selver Over ende Nederlanden niet na te drucken. - BB^2, G 196.

1584. 1006. - Verhael van de rechte middelen om soo wel den standt vande ghemeyne saecke, als de religie, in de Nederlanden te moghen behouden. - Cat. Burgersd. en Nierm. 4-15 Juni 1908, 2808.

1585. 1007. - Vermaninghe tot peis aen d'Overheit ende Volcke van de Stat van Antwerpen ende ander ghealtereerde Nederlanden. - PTh 388.

1586. 1008. - Discovrs Op De Berghen van Caritaten Die in dese nederlanden souden moghen opgherecht worden... Ghemaeckt duer Silvester Scarini. Antw. M. Nuyts. - BB, S 8.

1591. 1009. - de wijse van spreken, die nu heden ten daghe meest gebruyckelijck is in dese Nederlanden, Marnix, Psalmen (Middelb. R. Schilders), voirrede. 1010. - Catechismus oft Onderwijsinge inde Christelijcke Religie, welcke inden ghereformeerden Euangelischen Kercken ende Scholen der Nederlanden gheleert ende geoeffent wert. Middelb. R. Schilders.

1594. 1011 - Ephemeris Meteorologica. Groote Prognosticatie... van de wonderlijcke Reuolutien der gantscher werelt: ende meest der goede inclinatien onse Nederlanden. - BB^2, F 41.

1596. 1012. - Translaet van sekere Spaenschen brief geschreven by Johan Baptista de Tassis... Daer uuytclaerlijck blijct, dat den Spangnaert... alsnóch volherden... om met gewelt... hare tyrannie... inde Nederlanden te verzekeren. 's-Gravenh. - Cat. Burgersd. en Nierm. 4-15 Juni 1908, 2817. 1013. - Ghi heeren, die pais en oorlogen hebt in handen Herbarme ten lesten eens dees Nederlanden, J.v. Hout in Tijdschr. Ndl. Letterk. 23, 204. 1014. - nademael uwer E. niet onbekent en is, dat in dese Nederlanden, de Rethorijcke Een vande oudste Conste is, gelyctmen uyt vele oude Boucken... genouchsaem kan bewysen, Lusthof v. Rethorica (Leid. F.v. Ravelengien) 3. 1015. - Prologe van twee personagien... bewysende. dat de conste der Reden-rycken niet alleen in de Nederlanden, maer... in veel conincrycken in groter Reputatien ende Eeren is gehouden en over duysent jaren bekent is geweest, Bijdragen v.h. Histor. Genootsch. te Utrecht 1904, 476, noot 2.

[p. 528]

1598. 1016. - De Vytspraecke Van Anna Vyt den Hove... Aen de Heeren Staeten Van dese vereenighde Nederlanden... Beschreven Door JacobvmViverivm. Leid. Chr. Guyot. - BB, V 146.

1599. 1017. - Den Nederlandtschen Landtspiegel... Door Z.H. Waer in dat... de gheleghentheyt, aert ende nature van de Nederlanden... beschreven wordt. Amst.Z. Heyns - BB, H 61.

Nederlandsch als topographische, geographische en ethnographische benaming.

1549. 1018. - Het heift den Keyser belieft te gheuene Om drucken Manilio, diet maecte, consent. Ghij nederlandsche druckers pijnt eerlic te leuene, Dat ghy hem dit niet naer en prent. Declaratie v.d. Triumphe bewezen den... Prince ... Philips (Gent, C. Manilius), Octrooi. - BG 113.

1554. 1019. - De Christlicke Ordinancien der Nederlantscher Ghemeynten Christi... door Marten Microen. Waer toe ghedaen is t' Priuilegium... ter opbauwinghe der voernoemder Nederlandtscher ende andere Vutlanaischer Ghemeynten... London, z.n. (herdrukt 1563, 1582). 1020. - Wy dan, als Dienaren der voerseider Nederlandscher Ghemeinte, micron, Christl. Ordin. 8.

1566. 1021. - Alle de Psalmen Davids. Ende andere lofsanghen wt den Fransoyschen dichte in Nederduytsch overghesett / Door Petrum Dathenum De welcke men voortaen inde NederlandscheGhemeynten ghebruycken zal.

1566-1568 1022. - Mits dat hij vise-admirael es van dees. Nederlandtsche zee, v. vaernewijck, Beroerl. Tijden 2, 154; hetzelfde 3,88; 4, 156. Nederlandtsche ruteren, 3, 208. Nederlandtsche peerderuters, 3, 209. Nederlandtsche princen ende heeren, 3, 256.

1568. 1023. - Corte Apologie ofte ontschuldinge der Nederlantsche Christenen tegen de beschuldingen haerder vyanden. Anno 1568. - Handelingen v.d. Maatsch. d. Nederl. Letterk. te Leiden, 1898/99, blz. 125. 1024. - Den Spieghel Der Nederlandscher audtheyt... (door M.v. Vaernewijk). Gent, G.v. Salenson. - BB, V 63, BG 172.

1569. 1025. - Desen nieuwen Nederlantsche Bisschoppen, die meest tusschen de keucken ende de Bottelrije ter Scholen gelegen hebben, [Marnix], Biënkorf d.H. Roomsche Kercke 206a.

1573. 1026. - Een claechliedt der Nederlandtsse verdrevenne chrystenen, L. Reael, Liederen, Hs. Gent 993, 9. 1027. - Wy arme Nederlandsche natie, G. de Coninck bij Wynkius, Hymni (Gent, C. Manilius) 199.

[p. 529]

1574. 1028. - Sekere brieven waer inne den aenghevanghen vredehandel dezes jaers lxxiiii van het Nederlandtsche oorloghe vervaetet is. Delft.

1578. 1029. - Neerlantsche vassalen, Houwaert, Oratie d. Ambass. v. Matth. (Antw. Chr. Plantijn) 3. Neerlansche Generael Staten, 11. d'auteurs vanden Neerlanschen strijt, 12. Al waren die Spaignaerts uyt die Neerlansche percken, 38. tvolck van die Nederlansche Provincie, 60. Al waren die Neerlansche republijcken Ten tijde van Carolus Quintus wel geregeert, 67, Die Nederlansche ordenarische benden, 72. d'meeste paert vanden Neerlanschen pleyn, 79. Neerlansche Staten, 80. Neerlansche landouwen, 80. Nederlandsche lantsaten, 83. Nederlansche steden, 85.

1579. 1030. - Pasquillus Testament ten zijn Fablen noch droomen Deur den Paus toegelaten ende ghedruct in Roomen Aen v Nederlants Volck, ghesonden voor memorie (door L.d'Heere). - [Gent, G. Manilius]. - BB^2, H 230.

1581. 1031. - au. Dees is den Hoochduits, dan Nederlander gemeender, hou wel veel Neerlantse plaetsen die zelve hart gebruiken, Pont. de Heuiter, Nederd. Orthogr. 71. In welke woorden gout te mercken is dat zij vander Nederlantsen gebuiren... zonder noot genomen zijn, 100. Dit is tgene dat mij notelic heeft geduinct onze Neerlantse Gemeente voor d'eerste te vermanen, 105.

1586. 1032. - Trouhertighe Vermaninghe aende verheerde Nederlantsche provintien: Ende het alghemeyne eynde ende voornemen d. Spaengniards 't welck is d'oprechtinghe van een vijfde monarchie. - Cat. Burgersd. en Nierm. 27 Juni 1906, 1362.

1588. 1033. - Een nieu Geusen Lieden-Boeckxen Waerinne begrepen is den gantschen Handel der Nederlandtscher geschiedenissen. - Facsimile bij J. Ten Brink, Gesch. Ndl. Lett. 289.

1590. 1034. - Wortel Der Nederlantsche oorloghen... (door D.V. Coornhert.). Gouda, J. Tournay. - BB, C 119.

1591. 1035. - Also de Staten-Generael vande vereenichde Nederlantsche Provincien gegunt hebben B. Vulcanio de Smet Privilegie, dat hy alleene soude mogen doen drucken... de Psalmen Dauids... bij Philps van Marnix... in Nederduytsche rijme overgheset,... met interdictie dat niemandt... de voirsz Psalmen ende Lofsangen int geheel ofte deel in dese vereenichde Nederlantsche Provincien nadrucke, Privilegie voor: Marnix, Boeck d. Psalmen (Middelb. R. Schilders). 1036. - H. Bastingius, Verclaringe op den Catechisme der Christel. Religie, so die in den... Nederlantschen Provintien geleert wort. Dord. J. Carin. - Mth 1380. 1037. - Den verstroyden Nederlandtschen Gemeynten Iesu Christi, Marnix, Schriftuerl. Lofsangen (Middelb. R. Schilders), Voirrede.

1595. 1038. - Copie van seker refereyn by de overheerde Neder-

[p. 530]

lantsche Provintien aen Hollant gheschreven beroerende den vrede... Amst. L. Jacobsz. - BB^2, C 566^5. 1039. - C. Ens, Mauriciados. Des... Fursten Mauritzen... Printzen zu Oraniën... Statthalter... von Hollandt, Zeelandt und andern.. verbunden Niderländischen Provintzen dapffere Kriegsthaten... Gedruckt im Jahr. 1595. - Bulletin R.W.P. de Vries XIII-XIV, n^o 3331.

1596. 1040. - Daer (‘in Bresilien’) haddeic de Nederlantsche waren .. ten duyrsten vercocht, J.v. hout in Tijdschr. Ndl. Letterk. 23, 220.

1599. 1041. - Den Nederlandtschen Landtspiegel In Ryme Gestelt Door Z H. Amst. Z. Heyns. - BB, H 61. 1042. - E. van Meteren, Belgische ofte Nederlantsche Historie van onsen tijden. Inhoudende hoe de Nederlanden aenden anderen ghehecht ende aen Spaengien ghecomen zijn. Delft, Vennecool, 1599. 1043. - Eyghentlijck ende treffelijck bewijs... van alle... grouwelijcke daden... welcke des Spaensche Coninghs krijghsvolck in de Nederlantsche Westphaelsche Kreijs... volbracht hebben... Amst. H. Allertsz. - PMl 429.

Nederduitsch.

1551. 1044. - Het ierste musyck boexken mit vier partyen daer inne begrepen zyn xxviij nieuue amoreuse liedekens in onser nederduytscher talen, gecomponeert by diuersche componisten, zeer lustich om singen en spelen op alle musicale instrumenten. Ghedruckt Tantwerpen by Tielman Susato.

1554. 1045. - Tpalays der gheleerder ingienen, oft der constiger gheeste... Nv eerst in nederduytsche Rethorijcke ghestelt. Antw. W^e Jacob van Liesveldt (herdrukt 1556 en 1564). - DVE 5, 6, 7.

1557. 1046. - Het gheuoelen Joannis a Lasco... Of het den christenen... eenighszins verorloft is, dat zy zick in den Pauwstlicken godsdiensten, ende in zonderheit inder misse, vinden laten.Wt den Latijne, in Nederduydsche sprake ghetrauwelick ouerghezett door J. Uthenhove, Emden. 1047. - Zo heb ick voor goedt anghezien, dit teghenwoordich tractaatken... int Latijn voortijden wtghestelt, door zommighe onzer broederen in nederduydsche sprake te laten overzetten, J. Utenhove, Het gheuoelen Joannis a Lasco (zie 't voorgaande nummer), voorrede.

1558. 1048. - Die Confessie oft Belydinghe des Gheloofs... Keyser Karolus de V. in den Rijcsdach te Ausborch overghegeven, 1530. Nu eerst wten Latyne int Nederduytsch.. ghetrouwelijcste overgheset. Wesel, Hans de Braeker. - Mth 1481 (herdrukt 1566: zie Cat. R.W.P. de Vries, 25 Maart 1908, 713). 1049. - G. Meurier, Tsamencoutinghen, oft nieuwe inventie van ghemeyne redenen: niet min profijtelick dan noottelick, om lichtelick ende correctelick te leeren françois, ende nederduijtsch. Antw. Chr. Plantijn.

1559. 1050. - Brentius. Den Catechismus, Inhoudende die... Artyckelen

[p. 531]

ons Christelijcken Gheloofs... Nu eerst inden nederduytsche overgeset... Wesel, H. de Broeker. - DCR 31.

1560. 1051. - Broederiicke vereeninge van sommige kinderen Gods... Aan 't slot: Ghetranslateert wt den Hoochduytsche in Nederduytsche. - Mt 1, 338.

1564. 1052. - Het ghevoelen Jeronymi Zanchi Bergomatis... aengaende den handel des Nachtmaels... Wt den Latijne in Nederduytsch. - DCR 5. 1053. - Het nieuwe Testament... In Nederduytsch na der Griecksche waerheydt overghesett... Ghedruct te Embden. - DCR 25.

1565. 1054 - Hippocrates, Van Die Wonden int Hooft. Nu eerst wten Latijne int nederduytsch overgheset. Door M. Peeter Hassardus. Antw. W. Silvius. (herdrukt 1629). - BB, H 74, 75.

1566. 1055. - Alle de Psalmen Davids. Ende lofsanghen wt den Fransoyschen dichte in nederduytsch overghesett/Door Petrum Dathenum. 1056. - De Landtwinninge ende Hoeve van M. Kaerle Steuens... Wt de Fransoysche sprake in de Nederduytsche ouergheset... Antw. Chr. Plantijn. BB, E 38. 1057. - Ick hadde het voorleden Jaer gedruct eenen Boeck genaemt La maison Rustique de M. Charles Estienne, int Fransoys, welcken van yegelicken seer begeert is geweest. Maer vele... baden my daerom, dat icken inde nederduytsche sprake wilde doen ouersetten... Ende hoe wel dat hen redene warachtich was, nochtans en wilde ick den last niet geerne aenveerden, gemerckt dat ick dese Nederduytsche sprake niet so wel en verstae als ic wel wilde... Maer... hebbe ten laetsten met grooten cost ende arbeyt, de copye te wege ghebracht, ouergestelt in deser duytscher talen, Plantijn, bij Stevens, Landtwinninge, opdracht. 1058 - Magia, oft de wonderlicke wercken der naturen... door Jan Baptiste Porta Napolitaen. Nu eerst ouerghestelt wten Latijn in de Nederduytsche snrake... Antw., Chr. Plantijn. - BB, P 55. 1059. - Aenmerckende... dat de Emblemata des edelen H. Io. Sambuci... int Latijn den geleerden lieden seer aengenaem zijn gheweest,... soo heeft my goet ghedocht... de selue te doen ouersetten op mijnen cost in de Nederduytsche sprake, Plantijn, bij Sambuci, Emblemata, 3. 1060. - Kerckenordeninge... Wt den Hoochduytschen nu niews in Nederduvtsch neerstelick Overghesedt. - DCR 75.

1567. 1061. - Vincentius Lirinensis. Een seer schoon boecxken voor die outheytende waerheytdes ghemeene christen gheloofs,... wt den Latijne in onse nederduytsche sprake ouerghestelt.... Leuv. J. Boogaerts (herdrukt 1578? Zie VB 104). 1062. - Bullinger, H., De Openbaringhe Jesu Christi... Eerstmael in Latijn wtghegaen ende nu in Nederduytsch... overgheset. (Emden, L. van der Kinderen). - Mth 1111. 1063. - Nieuwe Testament. In nederduytsche, na der Griecscher waerheyt overgeset. Met de annotatien Aug. Marlorati. - Mth 119.

1568. 1064. - G. Meurier. Corte instructie inhoudende de maniere om wel te prononceren ende te lesen franchois, italiaensch, spaensch ende nederduytsch. Antw. J. Waesberghe. 1065. - Anatomie, oft Levende beelden vande deelen des mensche-

[p. 532]

licken lichaems: Met de verclaringhe van dien, in de Neder-duytsche spraecke... Antw. Plantijn. - BB, V 103. 1066. - Voorreden van de noodichende nutticheit der Nederduytscher taelkunste. - Handschrift n^o 15 van de Maatsch. d. Nederl. Letterk. te Leiden.

1569. 1067. - Historie vande Spaensche Inquisitie... Wt het Françoys in onser Nederduytscher Talen overgesett, door J.D.R. - PMm 202. 1068. - Dat Epitome... der Anatomien, andr. Versalii. Wt het Latyn in neder-duudsch... ouer-ghestelt, door M. Jan Wouters. Brugge, P. de Clerck. 1069. - H. Bullinger, Teghens de Wederdoopers, sesboecken, nu eerst wtde Latijnsche tale in nederduytsch overgestelt, door Gerardum Nicoly... Embden, 1569. - Mth 2192.

1570. 1070. - Bres (Guy de). De Wortel... der Wederdooperen... Wt der Franchoyscher talen in onser Nederd. spraken eerst overgheset, door J.D.R. - DCR 31.

1573. 1071. - Schat der Neder-duytscher spraken. Inhoudende niet alleen de nederduytsche woorden, maer oock enz. Antw. Plantijn.

1576. 1072. - Sexagius.Ortographia van de Nederduytsche Tael. Leuven, J. Maes. 1073. - Eene forme ende maniere der coniugatien in nederduytsch ende Fransoys... Un formulaire Des Coniugaisons Flamen-Francoyses... par P.A.H.G. Rott. D. Mullem. - BB, Z 4.

1577 1074. - Een schoon bewijs ende vermaninghe... Wte Franchoysche taele in nederduytsche ghetranslateert. - PMm 307.

1578. 1075. - Historie Van Coninck Lodouick van Vranck-rijck den elfsten... ende van Hertogh Carle van Borgondien... Beschreven in de Fransoissche taele door Mijnheer Philips van Commines... Ouergheset in de Nederduytsche spraecke door Cornelis Kiel. Antw. F. van Rauelenghien. - BB, C 232. 1076. - Van het Gheluck ende ongheluck des Houwelicks seer orborlick te lesen allen menschen... Overgheset wt t' Franssoysch int Nederduytsch. Antw. F.v. Ravelinghen.

1580. 1077. - Het Boeck der Psalmen. Davids wt de Hebreische spraecke in nederduitschen dichte... overghesett doir Philips v. Marnix. Antw. Gillis van den Rade (herdrukt 1591). 1078. - Acten vanden Vredehandel gheschiet te Colen,... overgheset in de nederd. sprake. Leiden, Ch. Silvius. - PMl 215. 1079. - Een Nuttelijcke... wtlegghinghe... vande Predestinacie of Verkiesinghe Gods... Dorch Sebastiaen Castellion in Franchoys beschreuen.Unde nu aldereerst getrouwelcijk ouergeset in onse Nederduytsche sprake. Rees, Derick Wylicx van Santen. - BB, C 478. 1080. - De zeeuaert / oft Conste van ter zee te varen, vanden Excellenten Pilote M^ter Peeter de Medina... Wt den Spaensche ende Fransoysche in onse nederduytsche tale ouergheset... by M. Merten Eueraert. Antw. Hendrick Hendricksen (herdrukt 1509, 1592, 1598). - BB, M 187. 1081. - Tot het gezelschap ende de vergaderinge der gener, die hem

[p. 533]

inde nieuwe universiteyt der Stad Leyden ouffenende zyn inde Latynsche of Neder-duytsche poëziën ende allen anderen liefhebberen der Nederlandsche sprake. J.v. Hout, aangeh. Tijdschr. Ndl. Lett. 22, 219.

1581. 1082. - Een Saechtmoedige tsamensprekinge van Cephas ende Arnolbius... Door den Aucteur selve wt den Latijne in nederduytsch ghestelt. - BB, Z 6. 1083. - Nederduitse Orthographie, Dat is: Maniere houmen oprecht Nederduits spellen ende schriven zal... door Pontus de Heuiter van Delft. Antw. Chr. Plantijn. 1084. - Te verhalen waer in gelegen is onzer Nederduitscher Talen schoonheit, is mijns voornemens werc niet, maer zoude een bouc op zijn zelven eissen, P. de Heuiter, Ndd. Orthogr. 13. In Nederduits alzo wij die bezigen waer z. ooc komt, ist geen doubbel consonant, 60. S... in Nederduits haer geluit verliezende z. meestendeel plaetse maect, 62. Letters zelden inden beginne van oprehte Nederduitse woorden te komen, zijn f.j.u. 64. die Nederduitse diphthongen eu. ende ou. 65. zij (de lezers) zullen... beliden dat zij (de triphthongen) ons Nederduits zoo notelic zijn, als die diphthongen. 79. t'Gelders en Cleefs is rijc, en naerstich in tzouken van eigen woorden, geen vreemde onder 't Nederduits beminnende, 95. Mij verstout hebbende t'oirdelen van wel Nederduits te schriven ende spellen, 100. zo int Latijn als Nederduits, 111. 1085. - Christelycke ende ghetrouwe Vermaninghe, aende Evangelissche Ghemeynten in Vranckrijck ... Eerstmael inden Latijne gheschreuen, door Lucam Osiandrum D. ende nv niewelijck ouergeset inde Nederduytsche Sprake. - PMm 496. 1086. - Acten vanden Vredehandel gheschiedt te Colen... beschreven tot den Protocolen der ghesanten vande Staten, ende overgheset in de Nederd. sprake. Leiden, Charles Silvius. - PMm 493.

1582. 1087. - Des grooten Turckschen keysers ontsegbrief, twelck... Onsen duytschen keyser Rodolphus... heeft gesonden... nu ouergheset in nederduytsche sprake... Amst. Cornelis Claeszoon. - AB 276. 1088. - Afgheworpen brieuen Van den Cardinael van Granvelle ende andere. Overgheset inde Nederduytsche spraecke wt de originale copijen. Antw. Chr. Plantijn. - PMm 535. 1089. - Cort verhael van het Moordadich Feyt bedreuen in den persoone vanden... Prince van Orangien ... Ouergheset wt den Fransoysche in neder Duytsche. - PTh 333.

1583. 1090. - [Willem v. Haecht]. De Psalmen Davids in nederduytschen dichte ghestelt... Antw. A. s'Coninx. - Cat. Serrure 28.

1584. 1091. - Het Doop-Boeck der Roomscher Kercken... In Nederd. spraecke... overghestelt. - PTh 387. 1092. - Twe-spraack van de Nederduitsche Letterkunst òfte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals... Leiden, Chr. Plantyn (herdrukt 1614). - BB, T 16. 1093. - Eender van d'onze zich onlanx beklaaghde... dat de grondlike onderghang des Nederduitschen taals te beduchten is, Twe-spraack6. 1094. - DeNederduytschespraack ... besmet is Met menigh uytheems onduyts wòòrd, 7. 1095. - De Ghemene print-letteren houd ick voor eyghen Nederduytsche letters, 14.

[p. 534]

1585. 1096. - Dialectike ofte Bewysconst... Beschreven int Neerduytsch door Simon Stevin. Leiden, Chr Plantijn (herdrukt 1621). - BB, S 126, 127. 1097. - Ende aengezien eenige van V.E... vermoeden hadden, dat by my oock eenighe middel ware, om onbevleckt Neerlandsch te spreken ende schrijven, hebben sy my tot alle meerder voorderinge onser talen zuyveringe, gebeden, yet over te setten in goeden Nederduytsch, dat stichtelyck ware, Coornhert, Boethius, Voorrede. 1098. - Ruygh-bewerp vande Redenkaveling / òfte Nederduytsche Dialectike... Leiden, Chr. Plantyn. - BB, R 15.

1587. 1099. - Wonderlijcke Nieumaren wt Calabren... Beschreuen door Mr. Jan Doleta... ouergheset wt het Enghels in 't Nederduytsch door P. Straetman... Gouda, Jan Zas Hoenz. - PTh 444. 1100. - Het Boecxken der Broederschap... Eerst int Latijn gheschreven door den E. Heere Franciscus Costerus... ende nu ouergheset in onse Neder-duytsche tale... Antw., Chr. Plantiin (herdrukt 1596, 1604, 1646). - BB^2, C 506-509.

1588. 1101. - Brutum fulmen, dat is: crachteloose blixem... in nederd. tale vry al wat langer ende breeder uytgestrect ende verlichtet, door P. Hackium. Leiden, J. Paedts Jz. ende J. Bouwensz. - PR 1^1, 22. 1102. - 54 Predicatien over den Christelijcken...Catechismum...Door Balthasar Copius... in de Hoochduytsche sprake uytghegheven, ende nu op het Nederduytsch ghetrouwelijck over-gheset... Amst., L. Jacobsz. - AB 447. 1103. - Van de Merck-teeckenen Der kinderen Gods... Deur Jan Taffin, ... Wt den Fransoysche in Nederduytsche sprake ghetrouwelijck ouergheset. Amst. L. Jacobsz. - AB 451. 1104. - Warachtighe Relatie, overslach ende jnhout der Krijchsrustinghe ofte Armade... Wt het Spaensch exempl... in Nederduyts overgeset... Delft, A. Heyndricxz. - PMl 343. 1105. - Warachtich Verhael van de Afcoomste der groote Vloot afgesonden, ... Ghetransl. wt den Enghelsche in Nederd. Tale. Alkmaar, Aris Duecht Adriaensz. - PMm 701.

1589. 1106. - Een Missiue... gesonden aen de drie Staten van Vranckrijck, ... Wt den Franschoysche in onse nederduytsche spraecke... ouergheset, door Frans V. Corenhart. Amst., Barent Adriaensz. - PMm 716. 1107. - Copye van zekere Brieff van Justificatie, ... Ghetransl. wten Francoysche int Nederduyts. Utr. S. Aertsz. en J. Coenraetsz. - PMm 708. 1108. - Copie vant ghene... gheresolveert is ter vergadering van de Faculteit der Allerheylighste Theologie van Parijs... Wt de Latijnsche sprake in de Nederduytsche ghetrouwelick overgheset. - BB, C 1.

1590. 1109 - 54 Predicatien over den Christelijcken.... Catechismum.... Door Balthasar Copius.... in de Hooch-duytsche sprake vytghegheven ende nv voor de tweede mael ende van nieuws op het Nederduytsch ghetrouwelijck overghesett door Joannem Gerobulum... Amst., Laurens Jacobsz. - AB 454. 1110. - Biblia: Dat is De gantsche Heylighe Schrift. Ghedruckt voor Laurens Jacobszoon Boeckvercooper... tot Amstelredam. 1590. Dan volgt een Titelblad: Het Nieuwe Testament. In Nederduytsch

[p. 535]

nae der Griekscher waerheyt overghesett. - AB 459. 1111. - Biblia enz. (zie 't voorgaande nummer). Na fol. 84 begint de pagineering weer op nieuw, met den titel: Het nieuwe Testament. Dat is, Het Nieuwe Verbondt onses Heeren Jesu Christi. In Nederduytsch na der Griecker waerheydt ouergheset. - AB 460. 1112. - Vijftich Meditatien van het leuen ende lof der Moeder Godts ende Maeghet Maria. Eerst int Latijn gheschreuen door... Franciscus Costerus... ende nu overgeset in onse Nederduytsche tale. Antw., W^e Chr. Plantijn. - BB^2, C 538.

1591. 1113. - Schildt der Catholijcken Teghen de Ketterijen... Ghemaeckt int Latijn door den E. Heere P. Franciscus Costerus... Ende... in Nederduytsche taele overgeset door M. Godevaert vanden Berghe. Antw. Jan Mourentorf. - BB^2, C 526. 1114. - H. Bastingius, Verclaringe op den Catechisme der Christel. Religie... Nu eerst... in de Nederd. sprake ghebracht door H. van den Corput. Dordrecht, J. Canin. - Mth 1580. 1115. - Het boeck der Psalmen Wt der Hebreisscher sprake in nederduytschen dichte... overgeset. Mitgaders de heylige schriftuerlicke lofsangen, uyt den ouden ende nieuwen Testamente by een getogen, ende oock in nederlantschen dichte, ... Mit elck sijnen text van woirde te woirde daer tegen ouer, int duytsche gestelt, Doir Philips van Marnix... Middelb. R. Schilders. 1116. - de Psalmen Dauids voortijts by Philips van Marnix... uyt der Hebreissche sprake in Nederduytsche rijme overgheset... mitsgaders xxij. Schriftuerlicke Lofsanghen, oock by den seluen in duytsche rijme ouergeset, Privilegie van het voorgaande. 1117. - Bulle... van de heylighe Cruysvaert... tegens de... vyanden onses Cath. gheloofs... Getransl. uyt de Soaensche in onse Nederd. tale. - DCR 32.

1592. 1118. - De Zeevaert oft Conste van ter zee te varen vanden Excellenten Pilote Meester de Medina Spaignaert Uyt den Spaensche ende Fransoysche in onse nederduytsche tale overgheset ende met Annotatien verciert by M. Merten Everaert Brug. Amst. C. Claesz. - AB 339. 1119. - Val. Cordus, Dispensatorium... dat is de maniere van de medicynen te bereyden... Overgheset in neerduyts, deur Marten Everaert B. Amst. C. Claesz. - BB, C 301^2.

1594. 1120. - Flavii Josephi Des hooch. beroemden Joodschen Historischrijvers Boecken... Nu eerst in nederduytsche tale overgheset wt de Hoochduytsche sprake... Leiden. J. Paedts Jz. en J. Bouwens z. - AB 467. 1121. - Constighe ende aerdighe Vuerwerken van Triumphe ende ghenoegte... Beschreven in Hooghduyts deur Jan Schmidlao van Schorndorp. Ende in ons Nederduytsche sprake overgeset Deur Marten Everart B. Amst. C. Claesz. - BB, B 151^5; AB 350. 1122. - De Conste van Busschieten, ... Beschreven in Hooghduyts deur Jan Schmidlap van Schorndorp. Ende in ons nederduytsche sprake overgeset. Deur Marten Everart B. Amst. C. Claesz. - AB 350.

1595. 1123. - Het Nieuwe Testament: Dat is Het Nieuwe Verbondt onses Heeren Jesu Christi. In nederduytsch nae der Griecxscher waerheyt overgheset. Alkmaar, Jacob de Meester, voor Laurens Jacobsz. - AB 468.

[p. 536]

1124. - Olevianus (Casp.) Den Vasten Grondt... van het... Christelick Gheloove... nu in Nederduytsch overgheset. Door W.v.N. Leid. J. Paedts. - DCR 93.

1596. 1125. - Biblia: Dat is, De gantsche heylighe Schriftuere grondelijck ende trouwelijck verduytschet. Met seer schoone Annotatien nae den Geneefschen exemplaer wt de Fransoysche tale in de Nederduytsche sprake overgheset... Leyden. By Jan Paedts Jacobszoon ende Jan Bouwenszoon. - AB 472. 1126. - Biblia... Het Nieuwe Testament... In nederduytsch, nae der Griekscher waerheyt, overgheset. Delft, B.H. Schinckel. - AB 473. 1127. - De 150 Psalmen Davids ende der andere Propheten in vijf Boecken Onderscheyden. Aldus in Corpus tsamen ghebracht, ende wt de Latijnsche inde Nederduytsche sprake ghetrouwelijck ouergeset. Door Joannem Gerobulum... Leid. H. Lodewijcksz. - AB 474. 1128. - Wat begint die sottinne hier te raesen. tZyn goede nederduytsche tarmen, J.v. Hout in Tijdschr. Ndl. Letterk. 23, 231. 1129. - Aenvechtinghen des Duyvels... Door Mr. P. Claser... in nederduytsche... overgeset. - DCR 38.

1597. 1130. - Copie des Brieffs vanden Coninck van Vranckrijck ende Navarre, ... Alles wt den Francoysche in Nederduytsche overgheset. s' Gravenh. A. Heyndricksoon. - PMm 851. 1131. - Een waerachtighe Verschrickelijcke Nieuwe Tijdinghe van Bloet ende Sulpher... gedruckt tot Amsterd., In nederduytsche sprake, by Peeter Gevaerts... Aan 't slot: Ghetranslateert oft over gestelt wt de Hooch-duytsche sprake in onser neder-duytsche sprake. - BB^2, T 141. 1132. - Tractaet ofte handelinge van het gebruyck der hemelsche en de aerscher globe... In 't Latijn beschreven door Robertus Hues, ... nu in nederduytsch overgheset... Amst, C. Claesz. - AB 379.

1598. 1133. - Articvlen ende conditien van den Pays... wt het François in het nederduyts overgheset. - PMm 869. 1134. - Een excellent Tractaat van de conscientie.Wt de Engelsche in de nederduytsche sprake ghetrouwelijken overgheset door Vincentium Muesevoet. Haarlem, G. Rooman, voor Laurens Jacobsz. - AB 491. 1135. - Tractaet paraeneticq... Ghetranslat. wt de Castil. sprake in Franç. tale door J.D. Dralymont, Heere van Yarleme Ende nu in nederd. overgeset, door C.P. Boeyt. - PMl 401. 1136. - Eenen brief van Theodorus Beza, gheschreven aan Joh. Guilielmus Stuckius... tot Zurich... door eenen liefhebber der waerheyt int nederduytsch overgheset. Haarl. G. Rooman. - BB^2 C 563^12-13. 1137. - Hondert Fabulen van Aesopus. In neder-duytschen rijm vertaelt naert Latijn van Gabriel Faërnus... Leyden, By Christoffel Guyot. - DVE 19. 1138. - Bulle ofte Aflaets-brief vande Heylighe Cruysvaert... Ghetranslateert uyt de Spaensche in onse nederd. tale. - PMm 8779. 1139. - De gheluckighe Incomste des Hooghgheborene Coninghinne van Spaengien, ... Ouergheset uyt het Italiaens in nederduijtsch. - PMm 881; PMl 428. 1140. - Historie Naturael ende Morael van de Westersche Indien:... uyt den Spaenschen in onser nederduytsche tale overgeset: door Jan Huyghen van Linschoten... Haerlem, by G. Rooman (herdrukt 1624). - BJ 1, 35.

[p. 537]

1599. 1141. - Copye. Ghewisse verbontenis des Paus ende Conincx van Hispangien, ... wt den Hoochduytschen in nederduytsch overgheset. - PMm 880. 1142. - Piaccaet of Gebot vanden Coninc ende verclaringe op de voorgaende Gheboden van den Vredehandel. Overgheset wt de Fransche tale in ons nederduytsche sprake... Amst. C. Claesz. - AB 409. 1143. - Eyghentlijck ende treffelijck bewijs van alle... grouwelijcke daden... welke des Spaensche Conlnghs krijghsvolck in de Nederl. Westphaelsche Kreijs... volbracht hebben... Uyt de Hooge in Nederd. tale... overghesettet. (Amst.) Herman Allertsz. - PMl 429. 1144. - De Oorlogen van Italien beschreven door Francoys Guicciardin... Wt de Italiaensche, in onse nederduytse Tale... overgheset... Dordrecht, Isaack Janssz. Kaen. - BB, G 161. 1145. - Ontschuldinghe gestelt... door P.v. Marnix... Op een schimpschrift uytghegheven in zijn afwesen... Wt den Fransoischen in onse Nederduytsche tale overgheset door R.C.B. Leid. J. Paedts. - DCR 86. 1146. - Waerachtig Verhael... eenes Pausschen Ezels... inden... Tiber... Beschreven... door D.P. Melanthon... Wt de Fransoysche Tale in Nederd. overghezet... Genève, J. Crispin. - DCR 56.

1601. 1147. - Tafereel der Religions verschillen... door Ph. van Marnix van S. Aldegonde. Overgeset uyt den Fransoyse in nederduytsche tale door B.N. Amst. J.E. Cloppenborch. 1148. - Van het Gheluck ende ongheluck des Houwelicks. Overghesedt wt 't Fransoysch int Nederduytsch. Delft, Bruyn Harmanssz. Schinckel. - DVNL 187. 1149. - Tleven ende vrome daden vande Doorluchtige Griecsche ende Romeynsche mannen... Deur Plutarchus int lange beschreven... In onse Neerduytsche sprake ouergeset, door M. Everart. Leiden, Jan Claesz. van Dorp. - BB, P 54.

1603. 1150. - J. Verheiden, Afbeeldigen van... ervarene mannen, die bestreden hebben den Roomschen Antichrist. In Neer-Duytsch overgheset door P. de Kempenaere. 's Grav. B. Cz. Nieulandt. - Cat. F. Muller, Dec. 1908, 1091.

1604. 1151. - Dan alsoo 't selve (werk) was in Latijnsche spraecke, soo is terstondt naer het uytgeven vernomen, dat daer eenighe waeren, die 't Werck wilden oversetten in Nederduytsch, Kort Verhael van alle 't gene... gehandelt is tegens Angelum Merulam, Opdracht. Zie boven n^r 575. 1152. - Placcaet van den Con. van Vranckrijck Henricus IV... Overgheset wt het Franchoys in Nederduytsch. - PMm 992. 1153. - Articulen van het Contract ende Accoort ghemaeckt tusschen Jacobus I... ende Philips III... Wt het Enghels in het Nederduytsch overgheset. - PMl 536.

1605. 1154. - Verhael van de Staet der overheerde Nederlandtscher Provincien... In de Fransoysche tale beschreven, ende uyt de selve in Nederduytsch overgheset. - PMl 543.

1606. 1155. - Historisch verhael vant ghene... inde Stadt Marburch int Lant te Hessen geschiet is. 1605. In onze Nederd. tale overgheset wt het Hoochd. Amst. Corn. Claesz. - PMl 556.

[p. 538]

1156. - Historisch verhael vanden Oproer in naest-voorleden Oogstmaent binnen Marburch in Hessen-landt geschiet. In onse Nederduytsche tale overgheset wt het Hoochd. Amst. C. Claesz. - PMm 8838. 1157. - S. Serlius, Den tweeden boeck van architecturen... In Nederduytsche sprake door P. Coeke van Aelst. Amst. C. Claesz. - Cat. F. Muller, Dec. 1908, 1480.

1607. 1158. - Theylich Mysterie van die gheesselinghe ons Heeren Jesu Christi... door... Bernardin de Balbano... Ouerghestelt uutet Franchois in Nederduytsch door Philips Numan. Leuv. J. Maes (herdrukt 1611). 1159. - Een waerachtigh ende volcomen verhael, van de gheheele Procedueren, ghehouden teghen de laetste Barbarische Verraders, ... Wt de Engelsche in Nederd. tale... overgeset door Vincentium Meusevoet... Alkmaar, D. de la Tombe. - PMm 8851.

1608. 1160. - Conjugatien in Nederduytsch ende Fransois, van Gabriel Meurier... Rott. J. van Waesberghe. 1161. - Een supplement... van eenighe Martelaren nu op een nieu overgeset so wt de Franchoysen als wt Engelsche noyt te voren in neder duysche tale, [V. Haemstede], De Historien der vromer martelaren, 292b. 1162. - Justi Lipsii Sent-brief... Ghetrouwelijck uyt den Latijn in Nederduysche tale over-gheset... Dusseidorp, W.v.d. Horst. - BB, L 266. 1163. - Dialogus oftTzamensprekinge ghemaect op den Vredehandel. Ghestelt by Vraghe ende Antwoordt. Overgheset wt de Fransoysche in onse Nederduytsche tale. - PMl 667. 1164. - Generale Vermaninghen aen den Switseren... Wt den Francoisschen in Nederduyts... overgheset. Middelb. Adr. v.d. Vivre. - PMl 695. 1165. - Argument van een Tragische comedie Prophetique... Wt den Griecsche in onse Nederduytsche Tale... overgheset. - PMl 709.

1609. 1166. - Corte ende grondighe verclaringhe... vande Cracht ende Rechtvaerdicheyt der Voorsienicheyt Godts ontrent het quade... int Nederd. overgheset. Leid. I. Paets. - PMl 805. 1167. - Waerachtich verhael eener wonderlijcker ghedaente eenes Pausschen Ezels... Wt de Frans. tale in Nederd. overghezet. Geneve, by Jan Crispin. - PMl 824. 1168. - De Historien der vromer Martelaren... Hier by ghevoecht Het tweede deel der Martelaren. Vervatende ontrent twee hondert 't sestich Martelaren, die noyt in eenighe van onze Nederduytsche Martelaerboecken ghedruckt zijn. Amst. J.E. Cloppenburch(herdrukt 1612, 1616). - Mt 2, 316 vlgg. 1169. - Het leven van de Moeder Teresa van Jesus... Overghesedt wt het Spaensch int Nederduytsch. Bruss. R. Velpius. - BJ 9, 743. 1170. - Boven dat hy(C.v. Mander) daer in... overal onghescuymt Nederduytsch gebruyckt heeft, P.v. Westbusch bij V. Mander, Olijfbergh (Haarlem, P.V. Westbusch), iv. 1171. - Korte overdenckinghe Op den Olijf-bergh... door K.V.M. in Nederduytschen dicht beschreven, bij V. Mander, Olijfberg, vii. 1172. - Missive ofte Placcaet van den Con. van Spangien ghesonden aenden Hartoch van Lerma... Wt den Spaenschen in onse Nederduytsche tale overgheset door J.H. van

[p. 539]

Linschoten. Enkhuizen, J.L. Meyn. - PMl 790.

1610. 1173. - Cort Onderwiis vande ware kennisse Gods... door Dan. Tossanum... nu nieulincx... in Nederd. gestelt, Door A.V.V. Middeib. Rich. Schilders. - PMl 896. 1174. - Aff-ghebeelde Narren Speel-schuyt... Beschreven int Latiju ende Hooch-Duytsch door... D. Sebastiaen Bandt Getrouwelick overgheset in onse Nederduytsche sprake door A.B... Leid. H. Lodewicxsz. van Haestens. - DVE 3. 1175. - De Historien Jvstini... Getranslateert uyt den Latijne in onse Nederduitsche tale door Florens van Wee... Arnh. J. Janszen. - MPP 336.

1611. 1176. - Wtlegghinghe C. Vorstii over sommighe schriftuer-plaetsen... In 't lat. ghestelt ende nu tot dienst der ghem. Godts int Nederd. overghebracht. - PR 1^2, 8. 1177. - De Peys van Roomen... Alles inde Nederd. tale overgeset... door Daniel Castellanos... Leiden, Thomas Basson. - PMm 1283. 1178. - De eerste 12. Boecken vande Ilyados... in Nederduydschen Dicht vertaeld, door Karel van Mander. Haarlem, A. Rooman. - BB, M 93. 1179. - Bekeeringhe ende afsweeringe der dwalinge vande Roomsche Kercke... Door Charles D'Amour... Overgheset uyt de Françoysche sprake in onse nederduytsche tale, door P.R. Dordrecht. Adriaen Jansz Bot. - BB^2, A 221. 1180. - Beraedt wat gheloofende Religie men behoort t'aenueerden. Ghemaeckt in 't Latijn door den Eerw. P. Leonardvs Lessivs... ouerghesed in 't Nederduytsch, door den Eerw. P. Thomas Sailly, ... Antw. Weduwe ende Sonen van Jan Moerentorf. - BJ 7, 406. 1181. - Die ordonnantie Godts... door Melchior Hoffman... wt het Oostersche in Nederduytsche ghetrouwiijcken overgeset... Amst. Cl. Gerretsz. - Biblioth. Reformatorica Neerland. 5, 145. 1182. - Nicolai Hemmingii Tractaect vande alghemeyne... Ghenade. Wt de Latijnsche in onse Nedereuytsche (sic) Sprake overgheset, door B.H. Rott. Mt. Bastiaenssz. - PMl 965. 1183. - De Conincklicke wech tot den Hemel... Tsamen ghevoecht... in de Engh. tale door Thomam Tuke, ende nu in de Neder-duytsche overgeset door Henricum Hexham. Dordr. J. Waters. - PMl 969. 1184. - De tweede Ontdeckinge der Jesuiten... Eerst in Italiaens ghedruct, ende nieulicx in Nederduyts overgheset. - PMl 984.

1612. 1185. - Eenighe goddelijcke stellinghen van de volherdmighe der heylighen. Wt den lat. in onse nederd. tale ghetrouwelije overgh. Rotterd. Fel. van Sambix. - PR 2^1, 19. 1186. - Parasceve, Dat is: Voorbereydinghe van Conr. Vorstivs... Overgheset uyt den Latyne in onse Nederd. tale, door Reinier Telle. Amst. W. Jansz. - PMm 1310. 1187. - Playdoyé, of t'Ghepleyt van Mr. Pieter de la Marteliere... Wt de Franç. originele Copije... in Nederd. overgheset. s' Gravenh., Hill. Jacobsz. - PMl 991. 1188. - Beschrijvinghe van alle de Nederlanden... door M. Lowijs Guicciardijn, ... overgheset in de Nederduitsche spraecke door Cornelium Kilianum. Amst. W. Jansz. 1189. - Die sprake ende tale deser Nederlanden... is meest Nederduytsch, gheen ghemeynschap met de Fransoische ofte Walsche spraecke hebbende, naer schijnt meer uyt de Hoochduytsche tale oorspronck te hebben, Montanus bij Kiliaan,

[p. 540]

Beschr. v. de Nederl. (Amst. W. Jansz.) 27b. 1190. - Dat wonderlijcke... Leven van Esopus in nederduytsche sprake... Amst. Barentsz. - MPP 739. 1191. - My is leet dat sy (t.w. de Martelaren) niet al volcomelick met hare belijdenissen ende brieven, gelijc sy in het Francoys Martelaer-boeck gestelt waren, oock also in Neder-duytsch over-geset zijn: Het is my leet om twee redenen, de eerste is nu alreede hier over verhaelt, te weten, om dieswille dat dit een teecken is, dat andere Natien als Francoysen, Enghelschen ende Hooch-duytschen neerstigher zijn in het beschrijven vande vroome daden haerder Martelaren, als wy Nederlanders. Hexham bij [V. Haemstede], Historien (Dordrecht 1612), dl. II, Voorrede. - Mt 2, 328. 1192. - Brief D. Conradi Vorstii aenae... Staten Generael... Wt het Latijn int Nederduytsch overgeset. Delft, H.B. Schinckel. - PMl 1003. 1193. - Overlegginghe ofte proeve van t' ghevoelen Jacobi Arminij, van de predestinatie... Door Danielen Tilenum... Wt de Lat. sprake in de Nederduytsche tale... overgheset. - PMl 1031. 1194. - Schriftuerlijcke onderwijsinghe in de leere vande Goddelijcke Predestinatie. Eertijds in Hoochduytsch beschr. door... Wilhelmum Zepperum... alsnu wt den Latijne in onse Nederduytsche tale overghezet door J.G.O. Rott. F.v. Sambix. - PMl 1040.

1613. 1195. - Colloquien oft sprekinghen met een Vocabulaer in acht spraken Latijn, Francoys, Neerduytsch, Hoochduytsch, Spaensch, Italiaens, Engheis ende Portugysch; van nieus verbeterd end vermeerdert van vier Colloquien, seer nut ende profytelick tot Coopmanschap, reyse ende handelinghen Hag. Com. 1196. - Copye, van een schriftlijck Antwoordt. Vande Con. Maj. tot Dennemarcken... Ende nu ghetransl. in de neder-duytschespraecke, Door J.H.V. Amst. Michiel Coiyn. - PMm 1338. 1197. - De beschrijvinghe vande oorloghen van Italien, door Fransoys Guicciardin in Italiaens beschreven, ende onlanghs door my overghezet in ons nederduytsche sprake, hoe wel dat een ander met myn pluymen terfeesieis gekomen, M. Everaert vóór zijn vertaling van J. Simler, Helvetior. republica (Delft, A. Gerritsz.). - BB, G 161^3. 1198. - Hymenaens desertor. Ofte: Twee Vraegh-stucken van den Afval der Heylighen... Beschreven in Lat. sprake door... Petrus Bertius... Ende nu... overgheset in onze nederd. tale. - PMl 1084. 1199. - Wederlegginghe S. Casteliionis teghen een boecxken vande predestinatie... Wt den lat. in het nederd. overgh. door Honoricum Macherium. Haarl. P. Arentsz. - PR 1^2, 43. 1200. - Veiclaringhe ofte wtlegginge van S. Casteilio op dat negende Cap. Paulij totten Rom... uyt den frans. in onse nederd. sprake. Haarl. P. Arentsz. - PR 1^2, 43. 1201. - Sommighe uytgelesene Colloquia... Desideni Erasmi... In de nederduytsche sprake overgeset door Andream van Oosterbeeck. Utr. J. Amelisz. - BB^2, 757. 1202. - Accoort van de recht-sinnige Leere der Voorsienicheyt Gods. In 't Latijn beschreven door... Franciscus Gomarus... ende in de Nederduytsche tale... overgheset. Delft, J. Andriesz. - PMl 1086.

1614. 1203. - Meditatien vande principaelste misterien ofte verholentheden van ons gheloove, ... overgheset in onse nederduytsche sprake door...

[p. 541]

P. Joannes Mons... Ipre, François Bellet. - BJ 5, 505. 1204. - Grotius, Vrije Zeevaert ofte Bewys van 't recht dat den Hollanders toecompt over de Indische coophandel Overghestelt uyt het Latijnsche in onse Neder-Duytsche sprake. Leiden, Jan Huybertsz. - BHG 28. 1205. - Resolutie van de Doorluchtige Moghende Heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt. Tot den vrede der kercken... overgheset uyt het Latyn int Nederd. 's Gravenh. Hillebrant Jacobsz. - BHG 77; PMl 1107. 1206. - Grondelycke ende bescheydelycke antwoorde, op drie Papisten Vraech-Liedekens aen den Ghereformeerden ghesonden. die onlangs uyt het Hoochduytsche in het nederd. zijn overgheset, door den Rhijmverciert... Enkhuizen, Jacob Levaertsz Meyn. - PMm 1384. 1207. - Corte belijdenisse des gheloofs der gheref. euang. kercken in Duytschlandt, ... uyt de hoochd. in onse nedeid. tale overgeset. Amst. A. Boumeester. - PR 1^1, 41. 1208. - Den Leytsman ende Onderwijzer der medicijnen... Onlancx in Nederduyts gebreckelick ende onclaerlick vol ontelbaer fauten overgheset. Daer naevan meus overleyt., Door Matthias De L'Obel. Amst. Hendrica Laurensz. 1209. - Valerii Maximi... gheschiedenissen der Romeynen... Overgheset uyt de Latijnsche in onse nederduytsche tale, door Conradum Mirkinium. Rott. J. Leendertsz. - MPP 338. 1210. - Vertoogh der Princen van den bloede, aen de Koninginne regente van Vranckrijck. Overgeset uyt h. Franscys, in Nederduytsche tale. - PMl 1099.

1615. 1211. - Emblemata Volsinnighe uytbeeiseis by Gabrielem Rollenhagius... Gestelt in Nederduytsche Rijme door Zacharias Heyns. Arnhem, Jan Janszen. - BB, H 64. 1212. - Celestina. Tragicomedia van Calisto ende Melibea... Getranslateert wt de Spaensche in onse Nederd. sprake. Antw. H. Heyndricsx.

1616. 1213. - Dan. Heinsii Nederduytsche Poemata; By een vergader en uytgegeven Door P.S. Amst. Willem Janszen. 1214. - Verclaringhe, op het negende Capittel Pauli tot den Romeynen... inde Nederduytsche tale... gestelt, Door Theod. Bomium. Utr. J. Amelissz. - PMm 1459. 1215. - De proceduere ende Sententie gehouden en wtgesproken... teghens Marcum Antony de Dominis... Wt de Lat. tale inde Nederd. overgeset. Delft, J. Andriesz. Kloeting. - PMm 8894. 1216. - Een schoon Tractaet vande Eendragtigheydt Claghe des Vredes... Eerst door Erasmum... ende nu... in de Nederduytsche Tale overgheset. Rott. Matthijs Bastiaensz. - PMm 1643. 1217. - De Maniere om Godt te bidden. Gestelt int Latijn, door... Des. Erasmus... ende nu in onse Nederd. Tale overgheset... Rott., M. Bastiaensz. - PMm 1464. 1218. - Bereydinghe totter Doot... ghemaeckt van... Erasmo van Rotterdam... int Latijn eerst wtghegheven, ende nu... int Nederduytsch overgheset. - PMm 1467. 1219. - Eenige Tractaetkens van... Erasmo... Uit het Latijn overghezet int Nederduvtsch. Leiden, M. Bastiaensz. - MPP 567. 1220. - Onderwysinge eens Christelycken Prince... door Erasmus... in nederduytsch vertaelt... Rott. M. Bastiaensen. - MPP 568. 1221. - Axiomata concionandi practica... Eerst in 't Latijn beschre-

[p. 542]

ven door A. Scultetum... ende nu in Nederduytsche Tale overgheset door J.V.D. Haarl. A. Rooman. - DCR 105.

1617. 1222. - Zedich ondersoeck d.J. Arminn, ... op het boecxken, welck d. Guiln. Perkinsius... uytgegh. heeft, van de maniere ende ordre der predestinatie. Wt het lat. in nederd. tale overgeset... Gouda, J. Tournay. - PR 1^1, 28. 1223. - Bekentenis D. Jacobi Arminii vande vrye wil des Menschen ende zyne krachten. Wt de Latijnsche in onse Nederd. Tale overgheset. - PMm 1494. 1224. - Petrus Messias, De Verscheyde lessen, waerinne beschreven woraen de weerdichste gheschiedenissen aller Keyseren, Coninghen ende loflijcker mannen... overgheset uyt den Fransoysche in onse Nederduytsche tale. Amst., Pieter Jacobz Paets. - DVNL 193. 1225. - Kerckelijcke Ordonnancien der Ghemeynte van Geneven... Overgeset in Nederd. uyt de Fransche Copie. Amst. Broer Jansz. - PMl 1236. 1226. - Eryci Puteani... Burgerlijck Discours over de Nederlandsche Treves... Wt t' Latijn in onse Nederduitsche Tale overgheset door E.M.F.L. - BB^2, P 213. 1227. - Nederduytsche Epigrammen door R. Versteganus. Mechelen 1617. 1228. - Copie eens briefs D.P. Molinaei... aen eenen synen Vriendt in Hollandt. Wt het Fransch int Nederduytsch over-gheset. Schiedam, A. Cornehsz. - PMl 1305.

1618. 1229. - Discouis Fr. Campanellae hoe het Nederlant te brengen onder de macht des Conincx van Spagnien. Wt Latijn in Nederd. overgheset... Franeker, Jan Lamrinck. - PMl 1362. 1230. - Krijgh boeck des vredes... in nederd. overgh. door David Willemsz Camerlinck. Gouda, J. Tournay. - PR 2^2, 145. 1231. - Goede tydinghe uyt Canaan... in nederd. overgh. door J. Lamotium... Delft, J. Andriesz. - PR 2^2, 149. 1232. - Conjugaisons Flamen-Francoises... Coniugatien in Nederduytsch en Fransoys, van Gabriel Meurier... Antw., Hendrick Aertssens... (her drukt 1637, 1655). 1233. - Openinghe ende aenwysinghe van bequame Middelen, omme... alle de Ghereform. Kercken van Christenrijck met malkanderen te vereenigen... door P.du Mouiin... Wt het Fransch in Nederduyts... overgheset. 's Gravenh. H. Jacobssz. - PMl 1381. 1234. - Wy opper Broederen der Duytscher Academie hebben toeghelaten ende ghegheven aen onzen eyghen Drucker Nicolaes Biestkens, te drucken 't Geselschap der Goden, op de Bruyloft van Appollo ende de Nederduytsche Academie, bij Wijbrands, Amst. Toon. 40. 1235. - Samuel Costers Ithys Treur-spel Vertoont inde Nederduydtsche Academie... Amst. Nic. Biestkens, Drucker der Duytsche Academie (herdrukt 1619: Amst. C.v.d. Plassen). - BB^2, C 660, 661.

1619. 1236. - Oratie over het synodi nat, geh. binnen Dordrecht... Uyt den lat. in nederd. over geset... Leiden, Isaac de Beer. - PR 1^2, 49. 1237. - De verborghentheyt van seifsbedrieghlickheydt... in de nederd. vertaelt door J. Lamotium... Delft, Jan Andriesz. - PR 2^2, 149. 1238. - Oordeel des Synodi Nationalis... ghehouden binnen Dordrecht... Over de bekende Vijf Hooft-stucken der Leere, daer van inde Gereform. Kercken deser Vereen. Nederlanden verschil is geval-

[p. 543]

len... Vyt het Latijn ghetrouw. in 't Nederd. overgheset... Dordrecht, Isaac Janssen Canin. - PMl 1601. 1239. - Hebbe hier in de nederduytsche tael, de proprieteyten oft eyghendommen van verscheyden persoonen... in sekere Characteren oock beschreven, R.V. Characteren (Antw. Guihiam Lesteens), 2. 1240. - Soo ick onlancx inde Nederduytsche taele eenighe recreatrue boecxkens hebbe laten wt-gaen... Ick laete my duncken, dat het een subiect is waer van tot noch toe / niemant inde Nederduytsche taele gheschreven heeft, 5. 1241. - De practycke vande Goede meyninghen... Gemaect int Fiançois... overgheset in onse Nederduytsche taele. Mechelen. Hendrick Iaey(herdrukt 1622). - BJ 8, 1514.

1620. 1242. - G.A. Brederoos Nederduytsche Rijmen... Amst. K.L.v.d. Piasse. 1243. - (Ick) houde my voor ghenoodsaect... dese zin-rijcke geschriften van uwen eenigen Nederduytschen Rijmer G.A. Brederode... in Druck te verhaesten, v.d. plasse vóór Brederoos Nederd. Rijmen. 1244. - Nederduytsche Academijs Niemant Ghenoemt, Niemant Gheblameert... door S. Coster. Amst. C.v.d. Plassen. 1245. - Der Jesuijten Spieghel... inde Nederd. tale ghetranslat... 'sGravenh. A. Meuris. - PMl 1795. 1246. - Godt de wraeck: Ofte: Troost der Schrifturen in teghenheyt... op Nederd. rijmen ghestelt. - PMl 1768. 1247. - Nu gebeden synde van sommige vrienden, over te setten wten latyne in onse Nederduytsche tale, twee boecxkens die onlancx den alderdoorluchtichsten Cardinael Bellarminus gemaeckt heeft, Stratius, De Conste om wel te sterven (Antw. G. Lesteens), Voorrede. 1248. - Den uyt-toght van Spinola... Eerst int Hooch-duytsch beschreven door Johannes Thuryn... In 't Nederduvtsch overgheset. - BB^2, T 130. 1249. - Een kort tractaet... vande devotie tot de H. Maget Maria... ouergheset in onse Nederduytsche tale, door den E.P. Gerardus Zoes... Mechelen, Hendrick Iaey (herdrukt 1623). - BJ 8, 1515. 1250. - Het 14^e boek van Amadis de Gaule... Uyt de Fransche in onse Nederduytsche tale overgheset. Amst. H. Barentsz, 1620. - MPP 2.

1621. 1251. - Twee Tractaten, beschreven door den heylighen Oudt-Vader Augustinum... Wt het Latijn in Nederd. overgeset door D. Vlack de Joughe... Amst., J. Ez. Kloppenburgh. - PMl 1898. 1252. - Wie lust heeft den Gascon in Nederduyts te hooren, Die lees dit Godlick boeck, Vondel bij. Z. Heyns, Wercken v. Bartas, 1, vii (= Vondel 4, 2). 1253. - Hier op Heyns nemende zijn yvrich ooghemerck, Ons stelt in Nederduytsch een soo uytmuntend' werck, Smyters achter Z. Heyns, Wercken v. Du Bartas, 1, [639]. 1254. - Oratie, welcke de Coninck van Groot Britannien ghedaen heeft, op de by-eenkomste des Parlements, ... in Nederduytsche sprake overgneset... Franeker, Jan Lamrinck. - PMm 1756. 1255. - Een Ghebed tot onsen Heere... voor de Vrede der Kercke. Uyt den Latijne in Nederd. overgheset door Adr. Hofferum. Middelb. H.v.d. Hellen. - PMm 1798. 1256. - Heylige Oeffeninghen van eene Devote Siele... Ghemaeckt in 't François... Ende over-gheset at (sic) onse Nederduytsche tale, Door P. Gerardus Zoes... Antw., Hendrick Aertssens. - BJ 8, 1516.

[p. 544]

1257. - Kort begryp vande meditatien van 't leven... van... Jesvs Chiistvs... over-gheset in onse Nederduitsche tale, door den E.P. Gerardus Zoes... Antw., Heyndrick Aertssens. - BJ 8, 1516.

1622. 1258. - Christelijcke Bedenckinge Voorslach en Raedt... Gestelt int Hooch-duyts... in onse Neder-duytsche Tale overgheset... Vtrecht, Abr. van Herwijck. - PMm 1839.

1623. 1259. - Bedenckingen op de handelinghe van 't Huwelijck tusschen Engelandt ende Spaignien. Overgeset uyt d'Engelsche spraecke in de Neder-duytsche... 's Gravenh., A. Meuris. - PMl 1968. 1260. - De Leere der Synoden van Dordrecht ende Alez ghestelt op de proeve... uyt het Franscois in nnse Nederd. Tale overgheset. - PMl 2021. 1261. - Grotius. Request... Ghetrouwelijck uyt het Fransch overgheset in onse Nederduytsche Tale. - BHG 101. 1262. - Oorloghs-practijck Beschreven door den Heere van Praissac, in Fransche sprake ende Overgheset in Nederduijts door Zacharias Heijns. Amst. Harman Janssen Brouwer. - BB, P 41. 1263. - Sylben, kort genoegh om in Latijnsche veersen daervoor te strecken, vindt men weinigh in Neerduitsch, Hooft, Briev. 1, 442. 1264. - het rechte gevoelen van de langhe, kortte, ende gemeene silben; daerin ick mijns deels verre van anderen verscheyden ben, die sich onderwonden hebben in Fransch, Italiaensch, Engelsch ende Nederduytsch, den aert van dichten te beproeven, huygens bij hooft, Briev. 1, 442.

1624. 1265. - Vox Regis of de Stemme des Conincks van Enghelant:... in Nederd. ghetrouw. overgheset. Utr. Abr. van Herwijck. - PMl 2051. 1266. - Den Gheestelycken Strydt... Eerst ghemaeckt in 't Spaensch door den E.H. Joannes Castaniza... ende daer naer in verscheyden talen; Ten lesten oock in ons Nederduytsch over-geset Gent, Jan vanden Kerchove. - BG 765. 1267. - Politycke redenen, waerom dat de Koning van Engelandt alle handelinge soude nalaten... Getranslat. uyt de Engelsche Spraecke in Nederd. tale. 's Gravenh., Aert Meuris. - PMm 9016. 1268 - Incogniti Scriptoris Nova Poemata, ante hae nunquam edita. Nieuwe Nederduytsche Ge-dichten ende Raedtselen Voor de derdemael oversien, ver-meerdert ende verbetert (herdrukt 1642). - DVE 110, 111. 1269. - Laurentius Surius... (heeft) de boecken vanden weerdigen Ruysbroec... wt het Nederduytsch ouergeset int Latijn, bij Ruysbroeck, Cieraet der gheestelycker Bruyloft (Bruss. J.v. Meerbeeck), 63.

1625. 1270. - Predicatie ghedaen in de Francoysche kerk tot Amsterstam... Wt de francoysche in onze nederd. tale... over-gheset. - PMl 2105. 1271. - De CL Psalmen Davids in nederduytschen dichte gestelt door Willem Van Haecht... Amsterdam, 1625. - Cat. Serrure 29. 1272. - De discoursen van Nicolaes Machiavel florentijn, over de eerste thien Boecken van Titus Livius... uyt den Italiaenschen in onze Nederduytsche Tale overgeset door A. van Nievelt. - DVNL 423. 1273. - Het Leven Vande wonderbare Maeght S. Amelberga... uyt de Latijnsche inde Nederduyt-

[p. 545]

sche tale vertaelt, Door... H. Jacob Heyndricx... Gent, Alexander Sarsanders. - BG 1039.

1626. 1274. - Het derde deel der Meditatien des Eerw. P. Ludovici de la Puente... uyt het Spaensche des Autheursin de nederduytschesprake over-ghestelt door Fransois Bellet, Ipre. Jan Bellet. - BJ S, 505. 1275. - Bedinckinghen den staet betreffende... Ghetrouw. uyt 't Fransche in nederd. over-gheset. sGravenh. Wed. en Erfgen. van H. Jz. van Wouw. - PMl 2116. 1276. - Artijckulen vanden Vrede geaccordeert door den Coninck aen de Inwoonderen van Rochelle. Na de Fransche Copye over-geset in nederd. Delft, J. Andriesz. - PMl 2119. 1277. - De nederduytsche Grammatica ofte spraec-konst waer in de gemeyne deelen der Nederduytsche spraeke (nae de manier der Grieken ende Latijnen) beschreven zijn. Door Christiaenvan Heule, Mathematicus. Leiden, Daniel Roels. 1278. - Practycke In Civile saecken... Beschreven Door Joost de Damhouder... Vyt de Latijnsche inde nederduytsche taleovergeset... 's Gravenh. W^e en Erfgen, van Hillebrant Jacobssz van Wouw (herdrukt 1649, 1660). - BB, D 57. 1279. - Waert saken, dat de voors. certificatien waeren in Hoochduytsche taele, deselve doen oversetren in 't francois oft wel Neerduytsch, Placc. v. Brabant 1, 391.

1627. 1280 - Censure ofte Oordeel vande Professoren der H. Theologie... tot Leyden... Door Antonivm Walaeum... inde nederduytsche sprake uytgegeven. Leiden, B. en A. Elzevier. - PMm 2019. 1281. - Manifeste off ontdeckinghe der oorsaecken die van Rochelle moverende de wapenen te gebruycken... Int nederduytsch over-gheset. - MNT 525. 1282. - Tractaet vande Bekeeringhe des Aposteis Petri. Eerst inde Engelsche tale beschreven door... D. Charles Richardson, ende nu in het nederduytsch overgesett, door T.W... Leiden, David Jansz. van lipendam. - PMm 2030.

1628. 1283. - Kort Verhael, van de gheleghentheyd des Koninghs van Spaignien. Getransl. uyt het Hooghduytsch in de Nederd. tale. 's Gravenh., A. Meuris. - PMl 2219. 1284. - De Piopositie des Coninghs van Groot Brittagnien in ende aen het Parlament ghedaen... Overgheset... uyt de Engh. Tael in 't Nederduytsch... Delft, Jan Pietersz Waelpot. - PMm 2034. 1285. - Eenig onderwijs van onse Nederduytsche Sprake, ende spellinge, in desen gebruykt, Ampzing, Beschrijv. v. Haarlem (Haarl. A. Rooman), Voorrede.

1629. 1286. - Natuyrlycke ende Politique Prognosticatie... gemaeckt by Reyneer Bougharman van Dockum. eerst in het Latijn, ende nu overghesettet in Nederd. Rymen. - PTh 1556. 1287. - Naszousche Lauren-Kranze... In Nederd. rijm gevlochten... door Samuel Ampzing... Haarlem, H.P.v. Wesbusch. - PMl 2298. 1288. - De catechismus... is genomen uyt den groten catechismo, bij a Lasco gestelt, daeruyt ick meene noch meer stoffs te zullen crijgen, te meer dewijl ick uyt de Engelsche, Nederduytsche... veel tot der Remonstr. gevoelen bevestinghe in mijn Antibogermanno alreede hebbe bijgebracht, Corvinus bij Wtenbogaert, Briev. 3^2, 501.

[p. 546]

1630. 1289. - De Treurighe, doch Blyeyndighende Historie van onzen Tydt... Eertyds in 't François ghestelt door den Heer Daudiguier, ende nu in Nederduyts vertaalt door J. Heerman. Amst. Jac. Heerman. - MPP 60. 1290. - Het zal onnoodigh zijn op morghen de loopmaren (= couranten) herwaerts te zeinden, alzoo mon frère Bartolot my heden... een' zak met tijdingen over heeft gebraght,daer tweederley Nederduitsche onder waeren, hooft, Briev. 2, 57. 1291. - Alexipharmacum dat is tegen-gift voor de catholijcke borgherye der stede 's Hertoghenbosch.... Over-geset in... nederd. taele door Justus Harduynius. Loven, Jan Oliviers en Cronesteyn. - PR 2^2, 118.

1631. 1292. - Copie van 't gheene op den Rijcxdach tot Reghensborch by den Keyser Ferdinandus... in onse Nederd. tale... te doen oversetten... 's Grav., Lud. Breeckevelt. - PMl. 2441. 1293. - Toneel van Europa... Uyt den Lat. in Nederduytschen Rijm over-geset door Samuel Ampzing. Harderwijk, Nic. van Wieringhen. - PMl 2443. 1294. - Daghelycksche Oeffeninghe voor alle Christenen Geschreven eerst int Fransois... daer naer int Nederduyts door P. Lodovic. Jacobi... Antw. Hend. Aertssens. - BJ 4, 708.

1632. 1295. - Theod. Schrevelii Jambi Morales, ofte Seden-Gedicht... In Nederd. Rijm vertaeld door Sam. Ampzing... Haarlem, Adr. Roman. - PTh 1866. 1296. - Der Herdooperen Anslach, beschreven met Latynsche versen door M. Jan van Nieueveen. Nu in Nederd. rym gesteld door C.G.P. Haarlem, Adriaen Hoflant. - PMm 9074. 1297. - Sendbrief geschreven aen... Tohannes Maldervs Bisschop van Antwerpen... Ende nu int Nederduytsch overgheset. - PMm 2232.

1634. 1298. - Den Wech der Vol. maectheyt, ... Ouerghestelt uyt het Spaensch in onze Nederduytsche Taele, door P. Rolandvs Ouerstrativs... Antw. Hendrick Aertssens. - BJ 6, 41. 1299. - Verklaringhe van de redenen, dewelcke Don Emanvel gheboren Prince van Portegael etc... Overgheset uyt de Fransoische tale in de Nederduytsche, door F.V.S... Rott. Is. van Waesberghe. - PMm 2300.

1635. 1300. - Aff-ghebeelde Narren Speel-schuyt... Beschreven int Latijn ende Hooch-Duytsch / door den Hoochgheleerden D. Sebastiaen Brandt. Getrouwelick overgheset in onse Nederduytsche sprake door A.B. Amst. J.E. Cloppenburch. - DVE 4. 1301. - Andtwoorde van eenen goeden Vassael van den Catholycken Koningh, ... Over-gezet uyt 't Fransoys in 't Neder-duyts. - PMm 2317. 1302. - Nederduytsche Poëmata van Adrianus Hofferus. Amst., Broer Jansz. 1303. - Drie boecken van Hugo de Groot, nopende het recht des oorloghs ende des vredes... In 't Nederduyts vertaelt door H.V... Haarl. A. Roman. - BHG 51.

1636. 1304. - Tafel, Vertoonende de voortgang ofte ordre van het laetste Godlycke strenghe oordeel... Ende

[p. 547]

in Nederd. overgezet door Petrum Deylium. Amst. Broer Jansz. - PMm 9095. 1305. - Den Neder-Duytschen Helicon ofte den Hoogen Raedt der Negen Sanghgodinnen... 's Gravenh. J. Burchoorn. - PTh 1951. 1306. - Beschrijvinge van den Ouden, Ouden, heel Ouden man: ofte den Ouderdom ende 't Leven van Thomas Parr Enghelsman... Overgeset uyt 't Engelsch in Nederd. door H.H. Delft, J. Pz. Waalpot. - PMl 2578.

1637. 1307. - Een Vermaeckelyck Proces: tnsschen Fluweele-Broeck... ende Laken-Broeck... Gheschreven int Engelsch door Robert Greene, ende in het nederd. overgeset... s'Gravenh. Aert Meuris. - PMm 9103. 1308. - Proeve van de... oprechtigheydt... G. Voetii ende... sijne medestanders... In 't nederd. uytgheg. - PR 1^1, 134. 1309. - Proclamatie des Con. Maj. van Enghelandt, van de Macht der Gheestelijcke Hoven onder zijn Rijck... In 't Nederd. over-gheset... - PMl 2612. 1310. - Hier, wat nieuws, ontdeckende eenighe nieuwe, grouwelijcke, ende onghehoorde praktijcken... In het nederd. over-gheset, uyt den 4^den druck van het Eng. ex. - PMl 2613. 1311. - Het Jesuitsche Mom-aensicht... in nederd... door D.L.R. overgeset. - PMl 2617. 1312. - D. Mostart. Nederduytse secretaris oft zendtbriefschryver: Met een Tytelboexken. Amst. Dirck Pieterz. - DVNL 501. 1313. - Journael ofte een ware ende kort verhael van 't vermaerde belegh van de stadt Breda... Gheschr... door Henri Hexham, ... endeuyt Engelsch indenederduytsch tale getransl... Delft, Henr. Hondius. - PMl 2627. 1314 - Verklaringhe des Kon. van Groot Brittanien... Getr. uyt het Eng. in nederd. overheset. 's Grav. A. Jz. Tongerloo. - PMl 2648. 1315. - De Sonne-bloeme oft vande Over - een-cominge vanden Menscheliicken wille met de Godtliicken... In 't Latyn ghemaeckt door... H. Drexelius ende nu in de Neder Duysche tale overgheset door... F. de Smidt... Antw. W^e J. Cnobbaert. 1316. - Zoo wy best konden, op het Nederduitsch tooneel gebrogt, Vondel 7, 28.

1639. 1317. - Simon Gakels Oratie ter eeren den... Prince Bernhard... uyt het Latijn in Neerduyts overgheset. Leiden, W. Christiaens. - PMl 2663. 1318. - Sekere on-weder-leggelijcke Propositien door... Joseph Hall Biss. van Exeter... Aengaende Eeden ende Verbonden.Getransl. uyt het Eng. in Nederd. door H.H. 's Grav. I. Burchoorn. - PMl 2687. 1319. - Ph. Sidney. D'Engelsche Arcadia van de Gravinne vam Pembroeck. In de Nederduytsche tale door P. V(an) S(ambix) de Jonghe. Delft. - DVNL 10.

1640. 1320. - Informatie ofte Bericht van 't Koninckrijck Schotlandt aen 't Kon. van Engelandt. Ende nu uyt het Engels in 't Nederduytsch overgheset. - PMm 2509. 1321. - Kort verhael vanden staet van Fernanboc... Wt het Francois int Nederduytsch vertaelt. - PMm 2516. 1322. - Henrick Laurens Spiegel (heeft) het andere (stuk)... begonnen in een Nederduitsch kleet te steecken, Vondel 8, 129.

[p. 548]

1641. 1323. - Seigneur ofte den groten Meester van Castilien... int Neerd. door C.P. Boeyt. - PMl 2762. 1324 - De twee laedtste Oratien Ghedaen, ende de Wereldt naer-ghelaten Door... Thomas Wenthwordt... uyt de alder-laetste Engels-Gbedruckte Copye... in 't Nederduyts vertaelt. Leiden, Willem Christiaens. - PMm 2542.

1642. 1325. - Verclaringhe Toe-ghestaen by den Gecommitteerden van 't huys der Gemeynten... Wt het Engels overgheset in 't Nederduyts. Middelburg, Wed. ende Erffghen. van Symon Moulert. - PMm 2533. 1326. - De Boodtschap ende brief... Tot London, gedruckt by Robert Barcker; ende nu in 't Nederduyts overgeset. - PMm 2582.

1643. 1327. - Verbondt ende Heyligh Verdragh, om de Religie te Reformeren... Ghedruckt in 's Graven-Hage, by Ludolph Breeckevelt, in Latiin. François ende Nederduyts. - PMm 2619. 1328. - Het groot Woordenboeck gestelt in 't Frans en Neder-Duyts, alsoock in 't 't Neder-Duyts en Frans. Rott. P.v. Waesberge.

1644. 1329. - Balsem Gileads... Uyt de lat. tale in het nederd.... overg. door E. Vlasmannum... Middelb. Hans v.d. Hellen. - PR 2^2, 159. 1330. - Een Moordadich... Secreet, in Engelandt ontdeckt... Ghedr. in 't Nederd. - PMl 2909. 1331. - Mathematische vermaecklyckheden... Ghetranslateert uyt het Fransch in Nederduytsche tale... Arnhem, Jacob van Biesen. - BJ 4, 1760. 1332. - Spiegel der quade vrouwen... Door P.B... nu uyt het Fransch, in 't Neerduyts vertaalt. - MPP 472.

1645. 1333. - Scriverii vasten-avondspel... Uyt het latijn in 't nederd. vert. door S.A... Leiden, W. Christiaensz. - PR 2^2, 155. 1334. - De Propositie van... de Heeren Ambassadeuren Extraordinair, vande... Staten Generael... uyt de Eng. inde Nederd. Tale getrouw overgeset. - PMm 2729. 1335. - N. Breton. Nederduytsen Briefdragher... Wel-eer gestelt in 't Engels (Vertaald door) W. Chr. van der Boxe. Amst. Jan van Hilten. - DVNL 504. 1336. - Een Historische Beschrijvinge Van Switser-landt... Beschreven in 't Latijn, door Josias Simler.... En nu in 't Nederduyts uytghegheven By Coraelis Danckaertsz. - BB, M 191^5. 1337. - De H. Nederlandsche Susanna ofte het leven van de H. Princesse Genoveva... Ghemaeckt in de fransche spraeke door den E.P. Renatus de Ceriziers ende inde Nederduytsche vertaelt door P.V.H... Ypre, Philips de Lobel (herdrukt 1713, 1743). - BJ 4, 484.

1646. 1338. - Request van Gys sonder Ghelt... Dit sinrycke Discours, is weleer beschreven int Engels, door den vernuftigen Thomas Nasch... in 't Nederd. vertaelt door een Patroon van 't Broederschap van Gys sonder Ghelt. - PMm 9148. 1339. - Resolvtie vande... Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt; tot den vrede der kercken... Dit leste overgeset, uyt het Latyn, in Nederduytsch. Rott., Joannes Naeranus. - PMm 8884. 1340. - Manifest door d'Inwoonders van Parnambuco uytgegeven... uyt het Portugies overgeset in onse

[p. 549]

Nederd. Tale... Antw. P. van den Cruyssen. - PMm 2804. 1341. - Waarschuwing om 't onderscheyt tusschen d'oude overzetting van Titus Livius histori in 't Neerduits, en deze na te speuren. - aangehaald AB 444. 1342. - Onzen Parnasheiligh... in een Nederduitsch pack gestoken, Vondel 12, 4. 1343. - Ick neem de vrymoedigheit om den Ridder... wat outs en wat nieuws t'effens aen te bieden, dat is, den Poeet in het Nederduitsche kleet, 12, 16. 1344. - Ghy doolt dikwijls in 't spellen van uw Neederduitsch. Let op het mijne; hooft, Briev. 4, 219.

1647. 1345. - Extract wt het Project van de Vredes-Handelinge:... Getransl. in Neder-duytsch... Amst. J. van Hilten. - PMl 3120. 1346. - Brief van... den Prince Eduward... Uyt het Fransch overgheset, ... nu in 't Nederduytsch ghedruckt. - PMm 2894. 1347. - Nederlantsche Oorloge Int Latyn Beschreven door... Famianus Strada... in onse Nederduytsche Taele overgheset door Hubertius Neefs... Roermond, Caspar du Pree. - BB, S 98. 1348. - Uytvaert van Sijne Doorluchtige Hoogheyd Frederik Hendrick... Voor desen in Latijnsche Verssen beschreven door... D. Caspar Barlaeus: ende alhier in Nederduytsche naegevolgt. westerbaen, Ged. 1, 267; verg. PMm 2883.

1648. 1349. - Verklaringe van den Heer Pieter Jarrige, voor desen Jesuijt... in Nederduyts vertaelt door J.V.S. Leiden, Jan du Pré. - PMl 3364; BJ 4, 755. 1350. - Syne Maiesteyt van Engelandts Antwoordt... Wt Engelsch over-geset in 't Nederduytsch. 's Gravenh. S. Brouw. - PMm 2822. 1351. - Den geestelycken onderwyser der devote Zielen... uyt de Françoise tael in 't Neder-duytsch overgestelt. Antw. Coinelis Woons (herdrukt 1661, 1662). - BJ 6, 15.

1649. 1352. - Voorreden Aen den... Liefhebber van onse Nederduytsche Moederlyke Tale, S. Ampzing, Taelbericht 3. 1353. - Kort Begrip Leerende recht Duidts spreken... Bestaande in 4. Deelen, Ten 1. Tweespraack van de Nederduytsche letterkunst... Ruygh-bewerp vande Redenkaveling ofte Nederduytsche Dialectike... Wormerveer, G.S. Boogaert. - BB, B 43. 1354. - De passie ons Salighmaeckers Jesv Christi... Beschreven in 't Latijn... Ende nu overgheset in onse Nederduytsche Tale. Antw. François le Chien. - BJ 7, 1175. 1355. - Bedenckingen aengaende de Successie ende het Recht der Oudtsgeborene... door... M.Z. van Boxhorn. Uyt het Latijn overgeset in 't Nederduvts... Gedruckt in 't jaer 1649. - PMl 3439.

1650. 1356. - Aenleidinghe ter Nederduitsche Dichtkunste, Vondel 15, 136, 144. 1357. - Neemt hy (de dichter) voor in nederduitsch, zijn moederlijcke tale, te zingen, ald. 1358. - Beschryvinghe van het casteel oft wooninghe vande ziele door de H. Theresa van Jesus, in nederduytsch ghestelt door P. Guilielmus Spoelbergh. Antw. Fransoys le Chien. - Cat. Serrure 183. 1359. - Joannis Barclaii.Vermaening aen de oncatholijken deeses tijds... uyt het Latijn, in 't Neerduytsch over-geset door N.S.P.A... Keulen, J. Kinckium.

[p. 550]

1651. 1360. - Verscheyde Nederduytsche Gedichten, van Grotius, Hooft, Barlaeus, Huygens, Vondel en anderen. Amst. L. Spillebout (herdrukt 1659). 1361. - Dit zijn de Verscheyde Dichten die ick u opdraegh, en onder uwen naem den dagh laet sien; niet soo seer om al wat Neêrduytsch spreekt genoegen en vermaek te geven, als om niet ondankbaer te schijnen by uw beleeftheyt, Versch. Nederd. Ged., Toeeygeninghe. 1362. - Tractaet nopende de navigatie ende Commercie van de zee, Tusschen... den Koninck van Hispangien. Ende Heeren Staten der vereenighde Provintien..., in 't Nederduyts Getranslateert. - PMm 3212. 1363. - Tafereel der Fortune... Door Mr. Chevreau, eertijds, in de Fransche Taal, beschreven... In het nederduyts vertaalt. Amst. G.v. Goedesberg. - MPP 776. 1364. - Paolo Servita. Historie vande Inquisitie... uyt het Italiaens in onse nederduytse tale overgeset... Utr. G.v. Zyll. - DCR 106.

1652. 1365. - De tien ghebode des Parlaments... Nu eerst uyt het Engels in 't Nederd. overgeset... Rott. Jan P. Verhagen. - PMm 3338. 1366. - De Zee is de Helena waerom de Enghelse den onrechtveerdighen Oorloch de Vereen. Nederl. Provintien aendoen... int Nederd. overgeset. door A.V. 's Gravenh. Adr. Vlack. - PMl 4081; PMm 3340. 1367. - De eerste Hollandsche Martelaer... Jan De Backer... Eerst in 't Latijn beschreven Door Guilielmum Gnaphaeum... In 't Nederduyts vertaelt door M^r Jacob Verwey... Leiden, W. Christiaens vander Boxe (herdrukt 1657). - Mt 1, 295. 1368. - Bewys van den waerachtigen Godtsdienst Midtsgaders de Nederduitsche Dichten... van Huigh de Groot... Amst. A. de Wees. - BHG 353. 1369. - Konst-spigel der Weereldlikke vermaken... In 't Hoochduyts beschreven door Georgium Cieglerum. En nu in 't Nederduytsch overoeset. t' Amst. Niclaas Franzen. - DVNL 73. 1370. - Vijf boecken der gewijsder saecken voor den hove van Vries-landt. Eerst-mael int latyn beschreven... door... Johan Van den Sande... Nu op 't Nederduitsch vertaelt. Leeuwarden, Sydtse Rinnerts. 1371. - Het Leven... van Klaas Nar... in 't Hoogduitsch beschreven. Doch nu... in 't Nederduitsch vertaalt... Amst. C. Last. - MPP 356. 1372. - Sesthien Boecken van... Hermes Fris-Megistus... uyt het Griecx ghebracht in ons Nederduytsch... Amst. P. La Burgh. - MPP 332. 1373. - Leytsman der Hovelingen... In 't Spaensch beschreeven, door... Antonis de Guevara... Nu eerst in 't Nederduyts vertaelt. Door E.E... Amst. N. Fransz. - MPP 581. 1374 - Afgedwongene Eers Verantwordinge van... Corvitz Ulevelt... Uyt het Deensch in 't Neder-duyts vertaalt. Gedrukt in 'tjaar 1652. - PMl 3967. 1375. - 't Waerachtigh Vertoogh van alle de Proceduren in 't Tractaet tusschen den Heer Paauw... ende 't Parlement van Engelandt... Uyt 't Engels in 't Nederduyts vertaelt. Rott. W. Willemsz. - PMl 3995. 1376. - Het Manifest van Engelant... om ons rechtvaerdighlijck

[p. 551]

den Oorlogh aen te doen... Uyt het Engelsch... overgeset in onze Neêrduytsche Tale. Amst. K. de Pas, - PMl 4055.

1633. 1377. - Lyck-Oratie... van... M. Hr. Tromp... Door... Prof. Anthon. Thysius, Ende vertaelt uyt 't Latijn in onse Nederd. Spraecke door Th.S.Ch. Amst. J. Pietersz. - PMl 4192. 1378. - Justificatie voor de Vereenichde Nederlantse Provintien... onlanghs in 't Engels ghepubl. in een Tractaet welckers titel in 't Nederduyts aldus luyt enz. - PMl 4204. 1379. - Onpartydige Examinatie... vande Tweedracht dieder is tuss. de Vereen. Provintien aeng. het verkiesen van een Capiteyn Generael... in 't Françoys beschr., ende... in 't Nederd. overgeset. - PMl 4239; PMm 3436. 1380. - Engelsche Printe, waarin alle de Nederlanders, voornementlijck Hollandt, naacktelyk (quansuys) werden Ontleedet... in 't Nederduyts gebraght. - PMm 3424. 1381. - Politijck Discours, ... bewijsende dat een wijs... Onderdaan Gheluckiger geregeert werdt door... de Maght van Een, dan staande onder de Heerschappije van Veele... Eerst beschr. in 't Latijn door... L. de L. Ende nu vertaalt in 't Nederd. door A.I.V.W. Leiden, W.C.v.d. Boxe. - PTh 2713. 1382. - Verscheyde Nederduytsche Gedichten van P.C. Hooft, C. Huygens, C. Barlaeus, Tesselschade, Vondel, Vander Burgh, en anderen. Het tweede Deel, Verzamelt door j.v.m. Amst. L. Spillebout.

1654. 1383. - Historie van den Tartarschen Oorloch... uyt het Latyn over-geset, in onse Nederduytsche Tael. Door G.L.S. Delft, Jacob Jacobsz Pool. - BJ 5, 648. 1384. - Algebra... nu eerst in onze Neêrduitze Taal, vertaalt... door Frans van der Huips. Heusden, H. Troyen (herdrukt 1661). - MPP 1011 en 1012.

1655. 1385. - Davids Psalmen in nederduytsche rymen gestelt door Jacob Westerbaen. 's Gravenhage, 1655. - Cat. Serrure, 34. 1386. - Waerachtich Verhael van 't gene... in Piemont is voor-ghevallen. Over-geset uyt de Françoysche in onse nederduytsche Tale... Gedr. in 's Graven-Hage. - PMl 4389.

1656. 1387. - Vermeerderde Nederduytsen secretaris oft zendbriefschriiver. Amst. J. van Ravesteyn. - DVNL 503. 1388. - Historia nostri temporis dat is: Geschiedenis onzes tijdts, door Adolphus Brachelius... uyt de Latijnsche in de nederduytsche taele overgeset door L.V.B. Rott. A. van Hoogenhuyse.

1657. 1389. - Den Spieghel der Maeghden... over-gheset in onse Nederduytsche tale door den E.P.L.J. Antw.. W^e en Erfg. Jan Cnobbaert. - BB, S 15; BJ 4, 907. 1390. - Wy wyden... in Neêrduitsch aen uw voeten Het Harpgezangk, Vondel 18, 215. 1391. - Hoe kleyn en slecht de Nederduytsche Dicht-kunst wel eer geweest zy, Westerbaen, Ged. ('s Gravenh. J. Tongerloo 1672) 1, xi. 1392. - Mettertyt hebben sommighe... liefhebbers om haere moeders taele beginnen te dencken, of men in de Nederduytsche Dichtkunst tot sodanige verbeteringh niet behoorde te arbeyden, 1, xii. 1393. - Dese dan hebben... alle... uytheemsche woorden en termen verworpen, ende haere gedachten, vonden en verdichtselen in goed

[p. 552]

duytsch beginnen uyt te spreken... Ick heb dan mede somtijds een nederduytsch rijm geschreven, xiiii. 1394. - Historie van 't Landt van Pruyssen... Nu eerst uyt 't Hoogh in 't Nederduyts... verzaemelt... Haarl. P. Castelein. - Cat. F. Muller Dec. 1908, 1157.

1658. 1395. - Nieuwicheyt des pausdoms, gestelt tegen d' oudheyt van 't rechte christendom... in de nederd. sprake overg.... Utr. Gijsbert van Zijll en Dirk van Ackersdijck. - PR 2^2, 151. 1396. - Acte tot ondeckinghe, overtuyginghe ende bedwinginghe der Paepsche Recusanten. In het Parlament... In 't Nederduyts over-gheset. - MPm 3588. 1397. - Reyse Van Joncker Vincent Stochove... In het François door Hem, ende nu in het Nederduytsch vertaelt... Door Prosper de Vynck... Brugge, Alexander Michiels (herdrukt 1681). - BB, S 164. 1398. - Het Boeck Jobs, Den Predicker, Spreucken en Hooghe-Liedt Salomons, midts-gaders De Klaeghliederen Jeremiae. In Neder-duytsche Rijm na de Nieuwe Oversettinge gestelt door Henrick Bruno... Hoorn, J.v.d. Beeck. 1399. - Senecaes Troas... In Nederduytsche Rijmen nae-gevolght. Door J. Westerbaen... 's Gravenh. A. en J. Tongerloo. 1400. - Appollos Harp, bestaande in Nederduytsche mengelrijmen van C. Huygens, J.v. Vondel enz. Amst. J. Rieuwertsz.

1659. 1401. - Lof der Sotheyd, Eertijds in 't Latijn geschreven door... Erasmus... ende nu In Nederduytsche rijmen naegevolgt Door Jacob Westerbaen... 's Gravenh. Anthony, Johannes ende Pieter Tongerloo. - BB^2, E 956. 1402. - De ontschakinge van de schoone Clarinde... Door den Heere des Escuteaus. In nederduyts vertaelt door F.V.S.D.J. Utr. Lucas de Vries. - MPP 85.

1660. 1403. - O licht der Nederlanden, laet (nu myne nederduitsche maet Uw oor behaeght) my dan volstaen met dezen wensch, dat ick enz. Vondel 11, 204. 1404. - Rampsalige Geluksaligheden... van sekere Cathaansche Vrouwe... In de Fransche Tale gesteld door P. Matthieu, overgestelt in de nederduytsche door P. de Decker. Amst. A.v. Blancken. - MPP 113. 1405. - 't Leven...van Clement Marot. Uyt het Fransch in het Nederduyts vertaelt... Amst. A. de Wees. - MPP 437. 1406. - Publius Virgilius Maroos Wercken in Nederduytsch dicht vertaelt door J.v. Vondel. 1407. - Zy (‘Myn Zangheldin’) komt Mecenas Graeff dit Nederduitsch gezangh In zijne schaduw dan voorzingen, Vondel 22, 4. 1408. - Propositie by H. Exc. de Heeren Otthe Kragh ende Gosche van Buchwalt... Gedaen inde Vergad. van... de... Staten Generael... Uyt de Franse inde Nederduytse Tale overgeset. - PMl 4784.

1661. 1409. - Een verklaringe van het onschadelijke ende onnoosele volk Gods quakers genaemt... uit het Eng. in het Nederd. overgeset. - PMm 9243.

1662. 1410. - Dictionarium ende t'samenspraeken in acht talen, Latyn, Françoys, Neder-Duyts, Hoogh-Duyts, Spaens, Italiaens, Engels ende Portugies... Antw. H. Aertssens.

[p. 553]

1411. - Een roep, van de Doot, tot het Leven... In 't Nederduits overgeset. Amsterdam. J.J. van Hoore (sic) 1662. - PTh 3280.

1663. 1412. - Godts Ooge over sijn Israël... in de Nederduytse Spraecke overgebracht door Bernhardus Keppel... Amst. J. Benjamin. - PMm 4006.

1664. 1413. - Roomsche Historie van L. Julius Florus... Alles uyt de Fransche in de Nederduytsche tale gebracht door Abr. de Decker... Amst. H. Sweerts. - MPP 339.

1665. 1414. - Afkomst, Regeeringe, Leven en Sterven, van alle Koningen van Schotlant... in 't Nederduyts overgeset. Amst. J. Venckel. - PMm 4185; PTh 3404.

1666. 1415. - Een Trouw Verhael van het Gevecht... Begonnen den 1 Juny 1666... in 't Neder-Duyts vertaelt. - PMl 5391; PTh 3537. 1416. - Engels Verhael vande Zee-slagh... begonnen den 1 Junii o. st. 1666... En nu in 't Nederd. vertaelt. - PMl 5392. 1417. - Verzameling van eenige gewichtige Gront-regels der Christelycke Leere... in 't Nederduytsch vertaalt door Petrus Heringa... Amst. Joannes van Someren. - PMm 4338. 1418. - F. Socinus van Siena, schriftuurlijke lessen, ... Door D.R. Kamphuysen uyt het lat. vert... Noyt... in het nederd. gedrukt. - PR 1^1, 160. 1419. - Den Inwendighen Christenen, ... Overgheset uyt de Françoische tale, in 't Nederduyts, door Heer Barth. de Lara... Gent, Jan Bapt. Graet. - BG 14696.

1667. 1420. - Brief van een Hooghduyts Edelman... In het Nederd. overgeset. - PMl 5507. 1421. - Cleopatre. In 't Frans beschreven door de Heer Calprenède... En nu in 't Nederduyts overgeset... Amst. G.v. Goedesbergh. - MPP 100. 1422. - Hugo de Groot Voor de waerheyt des christelycken godsdienst... daer by gevoegt alle des selfs aenteekeningen, tot noch toe noyt in Nederduyts gedruckt. Haarlem, A. Casteleyn. - BHG 221. 1423. - Haegh-sche Coeckoeck... door een Over-Rijnsche Dijstelvinck... uyt het Italiaens in de Nederduytsche Tale overghebracht. - PMl 5592. 1424. - Hy wiste wel, dat ik den beste suyder in de Neerduytse mode niet en was: dat ik mij met de Latynsche sny-gereetschap... vry beter generen kon, Geulinckx, Van de Hooft-Deuchden (Leid. Ph. de Croy) vi. 1425. - Om dat het eenichsins 't selve Boekje in 't Latijn en Neerduytsch soude zijn, soo enz., xvii.

1668. 1426. - 't Verheerlikte... Nederland. Door Jacobus Lydius... Tot Dordrecht, N. de Vries... Achterin een By-voegsel: 't Monstreus Neder-land... in sijne quade oversettinge daer van uyt de Latijnse in de Neder-duytse tale. - PMm 4475. 1427. - Vrouwen Spreecken gerechtvaerdight... Overgeset uyt het Engelsch in de Nederduytsche Tael. Amst. - PMm 4540.

1669. 1428. - Schatkamer der Nederduitse en Fransche Talen... Insgelijks de Spraakkonst der Fransche Tale in 't Nederduits verklaart, door Kasparus vanden Ende... Rott. Joannes Noermanus.

[p. 554]

1429. - Den Matelijcken Ondersoeker... nu de derde mael in het Neder-duyts herdruckt, in Amsterdam, by Steven Swart. - PMm 3819. 1430. - Cassandre. Uyt de Francoische in onse Nederduytsche Tale overgeset door F.V.S. Amst. J. Vinckel. - MPP 101. 1431. - Historie van de instellinghe... van het... Broederschap van de Bermhertighe Broeders van den H. Eligius... overgheset in het Nederduyisch... Antw. J. van Montfort. - BJ 3, 9. 1432. - Tafereelen van Boete in 't François beschreven door Antony Godeau... En nu in Nederduyts vertaelt door E. van H. Leuven.

1670. 1433. - Korte Overweginge van het synode van Dort... Vertaelt in 't Nederduytsch, en gedruckt tot Amsterdam. - PMm 4627. 1434. - De Waerheydt Triumpherende over Valscheyt, overgeset in de Nederduytsche Tael door Josua Sanderus... Amsterdam, Christoffel Cunrades (sic). - PMm 4643. 1435. - De Heerlijckheyt der Waere keick... door Francis Howgil. Overgeset uit de Engelsche in de Nederduytsche taele. Amst. Chr. Cunradus. - PMm 4644. 1436. - Publius Ovidius Nazoos Herscheppinge, door J.V. Vondel, in Nederduitsch vertaelt, Vondel 28, 264. 1437. - Faems Weer-Galm der Neder-duytsche Poësie van Cornelio De Bie... Mechelen, Jan Jaye. - DVE 219.

1671. 1438. - Een schoon Tractaetken van 't inwendigh Gebedt... door den Doctor Don Anton. de Roxas Priester... nu overgeset in onse Nederduytsche taele door E.L.G. Gent, Françoijs d'Ercle. - BG 1568. 1439. - Joh. G. Bruchius. Grondige Beschrijving vande Edele en Ridderlijcke Scherm ofte Wapenkonste. Noyt diergelijcke in dese Nederduytse Tale in den Druck uytgegeven. Leid. Abr. Verhoef. - Cat. R.W.P. de Vries, 12 Dec. 1906, 299. 1440. - 'k Lees Cicero in Nederduitsche brieven. Plutarchus les, eer Hooft zijn Grieksch vergoot in Neêrduitsch, kon geen hoven zo gerieven, J. Vollenhove, Ged. (Amst. H. Room 1686) 471.

1672. 1441. - Het leven en Bedrijf van Barlaäm... en Josaphat... in Nederduits vertaelt door J.v.H. Rott. F.v. Hoogstraten. - DVNL 177. 1442. - Tractaet van Het Alderheyl: Sacrement Des Autaers... Beschreven in 't Italiaens..., ende nu in onse nederduytsche Tale overgheset. Gent, A. Sersanders. - BG 1698.

1673. 1443. - De Lydende kercke in de Psatmen van... David... In nederduyts Rijm... Door Mr. Cornelis Gravesteyn... Haarlem, Abr. Casteleyn. - MPm 5125. 1444. - Een kort en Merck-weerdigh Tractaet, van den bedroefden toestand der H. Theologie... uyt het Latyn in 't Nederduyts... vertaelt. - PMm 5159. 1445. - Melk voor Kinderkens; ende spijse voor de starcke... Voormaels in 't Engels gedruckt, ende nu in 't nederduyts overgeset, door J.C. Amst. C. Conradus. - PMm 5164.

1675. 1446. - Een Declaratie... van de Getuyge Gods, en 's Menschen inwendige deelen. In 't Engels geschreven door Willems Ames. En nu in 't nederduyts overgeset. - PMm 5478.

[p. 555]

1447. - Bemerckinghen Op het Leven ons Liefs Heeren Jesu Christi... Eerst beschreven in de Fransche Taele, en daer naerovergeset in onse nederduytsche. Gent, Robert Walker. - BG 1700. 1448. - Leer-wegh Om t' ondersoecken... den gheestelijcken voortganck van de ziele... In 't Spaensch gemaeckt door den Eerw, P.F. Thomas à Jesu... in het nederduyts vertaelt door H. Petrus Mallants. Gent, F. d'Erckel. - BG 12627.

1676. 1449. - Cyffer-Boek... Uit de Fransoische sprake... overgeset in het neder-duitsch. Door Daniel van Houcke... Rott. B. Wagens. - MPP 1054. 1450. - Het onbekent... Eyland Utopia... beschreven door... Thomas Morus... In nederduits vertaelt door F.V.H. Rott. F.v. Hoogstraeten. - MPP 110; DVNL 196.

1677. 1451. - Handboexken van den Christelyken Ridder... In 't Latijn beschreven door... Erasmus... Nu nieulijks in nederduits vertaelt door F.v.H... Rott. F.v. Hoogstraeten. - MPP 578. 1452. - Gylevert ons,'t geen niemant kon beseffen, verwachten in de Nederduitsche spraak, J. Vollenhove, Ged. 477.

1678. 1453. - Den Catechismus der Jesuiten... Uyt de Fransche en de nederduytsche Tale gebracht. - BJ 6, 1821.

1679. 1454. - De wonderlijke Werkingen der Liefde... In de Fransche Taal beschreeven door... De Segrais en in 't neder-duitsch gebracht door G.v. Broekhuizen. Amst. Th. ten Hoorn. - MPP 139. 1455. - Den boeck des levens van den lydenden Christus... In 't Latijn voor-ghestelt door... Pater Placidus a S. Theresia... Overghestelt in de nederduytsche Taele door F.A.A.M.C... Keulen, G. Frissen. 1456. - Uitvaert van den Heere Joost van den Vondel Agrippyner, vader der Nederduitsche Dichtkunst, door Antonides van der Goes. Amst. H. Sweerts. 1457. - De Getische oude tael blaest hem een yver in, Om van het Neerduitsch mee het rechte pit en zin te weten, Antonides, Uitvaert v.J.v.d. Vondel, vs. 206.

1680. 1458. - Waerachtigh Verhael Vanae Aentocht Der Krys-Benden Vanden Grooten Sophy... overgheset in 't neder-duytsch. Gent, d'Hoirs van M. Graet. - BG 1547. 1459. - Oprechte Salighe Beweegh-redenen Tot Verheffinghe Vanden H. Ivo... Uyt het Latijn vertaelt in het nederduyts. - BG 12633. 1460. - De zeldzame... Jalouzy... in 't Spaansch geschreeven, en nu... in 't neder-duitsch gebracht door D.E.V. Amst., J. Bouman. - MPP 144.

1681. 1461. - De Ware Bekeringe en Violente vervolgingen van Eva Cohen, ... getranslat. in het Nederduyts. - PMm 5841; PTh 4523. 1462. - Joh. de Mey, Nederduitsche Wercken. Middelburg, J. Meertens. - Mth 1316.

1682. 1463. - J.v. Vondels Poëzy of verscheide gedichten... Mitsg. een Aanleidinge ter nederduitsche dichtkunste en het leven des dichters. Franeker, Leonard Strik. 1464. - Noch voor zyn doodt beleefde (Vondel), dat alle de Nederduitsche Dichters zyner eeuwe...

[p. 556]

van zelven voor hem weeken, Brandt, Lev. v. Vondel 5. 1465. - de Heer Antonis de Hubert... door de Psalmen, bij hem in Neêrduitsch dicht vertaalt, 16. 1466. - Barlaeus zagh buiten twyffel op de volmaakte kunst der Latynsche vaarzen, die in Neêrduitsche prose onnaavolghbaar zijn. Ook hadde Vondel... al voorzien, dat den Latynen deeze vertaalinge min zou behaagen dan den Nederduitschen... Maar die grondige kennis hadden van de Hollandtsche taale en haare eygenschappen oordeelden, dat zyn taal in dit werk onverbeterlyk was; en dat men nergens, daar Duitsch gesprooken wordt, iemant vinden zou, die Hollandtsche woorden en spreekwyzen zou weeten te vinden, de kracht van Maroos Latyn zoo naa uitdrukkende, als hy doorgaans hadt gedaan, 1467. - De schimpdichten van D.J. Juvenalis... en Aulus Persius Flaccus in 't Neerduyts vertaeld door A. Valentijn. Leiden, Joh. van der Linden. - DVNL 369. 1468. - Ik spreek goed Hollandsch, maar die taal is wat plat, daarom moet men ze zo entrelarderen met Fransch, 't is doucer, en aangenamer, als men een woord Uit een vreemde taal onder de nederduitschen hoord, Bernagie, De belachchelijke Jonker, bij V. Moerkerken, Ndl. Kluchtsp. 541.

1685. 1469. - De Heilghe Weghen Van Het Kruys... Door Henricus Marie Boudon In het Frans: ende nu overgeset in onse nederduytsche taele. Gent, d'Hoirs van M. Graet. - BG 1415. 1470. - Lofdicht Ter eeren de E.H. Goverd Bidloo... Prins der Nederduitsche Pöeeten. - PTh 4769. 1471. - Het Leven, ... Vanden Godt-Salighen Dionysius van Ryckel, ... nu nieulincks in het Nederduytsch beschreven... Door Fr. Petrus Mallants... Gent, Fr. d'Erckel. - BG 1602.

1686. 1472. - Hvgo de Groot Van de Waerheid des christelyken Godsdienst... met een zevende Boek vermeerdert, in het Engels geschreven door Dr. Simon Pallik... nu eerst in 't Neerduits overgezet. Rott. Barent Bos (herdrukt 1693, 1706, 1728). - BHG 222.

1687. 1473. - Reis na Siam gedaan door den Ridder de Chaumont... In 't Fransch beschreeven door... Guy Tachard, ... En uit die Taal in 't Nederduitsch gebracht door G.V. Broekhuizen. Amst. A.D. Oossaan.

1688. 1474. - Gebedt, gedaan op... 27 October 1688 door de Portugiese Joden... (aan het slot:) Uyt het Hebreeuws in Spaans, en uyt het Spaans in Nederduyts vertaalt. - PTh 4906. 1475. - Griekse, latijnse en neêrduitse vermakelykheden der taalkunde... Door P. Rabus. Rott. B. Bos. - PR 1^1, 283. 1476. - Korte Verhandelinge Vande Verbintenisse des Reghels, en Constitutien in de Heylighe Religien. In 't Latijn ghemaeckt door... P. Petrus Dierkens... Ende in het Neder-duytsch vertaelt door F. Petrus Mallants... Gent, Jan Danckaert. - BG 1714.

1689. 1477. - Pasquyns Historie van de Werelt op het Jaer 1688... In de Latijnsche, Fransche en Nederduytsche Talen. Amst. Romeyn. - PMl 8746. 1478. - La Calprenede. Cleopatra. In 't Frans beschreven en nu in

[p. 557]

't Nederduyts overgezet... Amst., Jan ten Hoorn. - DVNL 65. 1479. - Lof der Zotheit, Uit het Latyn van Erasmus... in Nederduitsch dicht overgebraght Door Adriaen Stikke... Deventer, Arnoldus Cartenius. - BB^2, E 965.

1690. 1480. - Historische Beschryvinghe van het Land van Paraquarien, ... Beschreven in 't Latijn... Ende in onse Neder-duytsche Tael overghestelt door A.J.W. - BJ 4, 198.

1691. 1481. - Spiegel der Christenen... door Otto Frits van Oldenburg ende in 't Nederd. overgeset van Andries Muller. Amst. Wed. Adr. van Gaesbeeck. - PMm 6717.

1695. 1482. - Zionis Maria Stuart Fidissima Nutrix: Dat is: Zions getrouwste Zoogvrouwe Maria Stuart. Van Dus Johannes Colerus, Hoogduytse Predic... in de Nederduytse Tale overgebragt door... Eugenius Eyben. 's Gravenh. Nicolaas Wilt. - PMm 6981. 1483. - Gezang aan den Koning, op zyn' Maj. aankomste in Holland, in den Jaare 1695... Uyt het Engelsch in Nederd. Rym gebragt door W. Séwel. Amst. Wed. A.D. Oossaan. - PTh 5408. 1484. - Oratie... behelsende de roemwaard. Daden van... Willem den derden... in nederd. Dichtmaat... London, Henr. Hills. - PMm 9441.

1696. 1485. - Zedeprent der Phariseeuwen, of korte navolginge van 't 23 Hooftdeel van... Matthaeus Evangelium, gebragt op Nederduitse Poëzy... Door Haggebher Philaleethes... Amst. - PMm 7050. 1486. - Elegantissimorum Emblematum Corpusculum Latinis Belgicisque versibus elucidatum. Versameling van uytgeleesene Sinnebeelden met latijnse en neder-duitse verklaringen in rijm... Lugd. Bat. Petri van der Aa. - DVE 244.

1697. 1487. - Memorie... van het gansche gedragh van het hoff van Turin... Uyt het frans in 't nederd. overgeset... 's Gravenh. G. Rammazeyn. - PR 3^2, 25. 1488. - Inhoud van het Vereenigd Europa, Zinne-spel... Door Mr. J. de Vryer. 't Geen vertoond zal worden by de Groote Compagnie Nederduytse Acteurs... 's Gravenh. Rammazeyn. - PMm 7091. 1489. - Het Heyligh Jaer Vande Predic-Heeren Orden... Uyt de Fransche Tael... in de Nederduytsche over gheset Door den Eerw, Pater P. Dominicus de Heere... Gent, Erfgen. van M. Graet. - BG 1452.

1698. 1490. - Vriendelycken Geloofstrydt... Teerst uytgegeven inde frausche taele... en daer naer over gheset inde Nederduytsche taele door P. Joannes de Roo... Brugge, I. van Pee. - BJ 7, 116. 1491. - Oeffening van het inwendigh Leven... In 't Fransch beschreven... Ende in 't Nederduytsch overgeset... Antw. J. van Gemerdt. - BJ 3, 1562. 1492. - Nieuwe Testament (Grieksch) met de Nederduytsche Oveizettinge, door J. Leusden. Amst. H. Wetstein. - Mth 57.

1700. 1493. - Christelycke Ghepeysen Voor alle Daghen Der Maendt... Beschreven door eenen Priester der Societeyt Jesu in de Fransche Tale, ende uyt de selve in onse Nederduytsche ghetrauwelijck overgheset... Gent, Jan Danckaert. - BG 1751.

[p. 558]

1494. - De Innighe Alleen-Sprake Van... Gerlacus Peterssen... Overghc-stelt uyt het latijn, in 't nederauyts door den S.P. Nicasius van Heese. Gent, Michiel Maes. - BG 1685. 1495. - 't Leven van den heer Descartes... Uit het Fransch in 't Nederduytsch gebracht door G.v. Broekhuizen. Amst. W. de Coup. - DVNL 335^bis. 1496. - De Heliconsche Echo, of Weerklank der Rymwerken En Gezangen der Neerduitse Redekameren... uitgegalmt op den 9. en 10. Mey 1700... Brugge, d'Hoirs van I. van Pee. - BB, E 36. 1497. - Aardige... Historien van Bocatius... in 't Nederduitsch overgezet... Keulen, J. Gaillard. - MPP 87. 1498. - De vier Uyttersten... Overgezet in de Nederduytsche Tale... Leuven, J. Maas. - MPP 585.

1701. 1499. - Godtvruchtighe Ghedachten... in 't Nederduydts overgheset door H.I. de Newport. Antw. W^e B. Foppens. - BJ 3, 161. 1500. - Kort Bericht van de... Actie ende Success... eerst gedrukt... in 't Hoogduits, ende nu... in 't Nederduits overgebracht. Amst. J. Strander. - PMm 7167. 1501. - T. Lucretius Carus. De werken van het Heelal. Uit het Latijn in het Nederduitsch vertaald. Amst. - DVNL 374.

1702. 1502. - Tweede Vervolg van de Uyttreksels van eenige Brieven... Uyt het Franch in het Nederduytsch veitaald. Amst. - PTh 5570.

1703. 1503. - Herderskouten en Landgedichten: mitsgaders de XII boecken van Aeneas. Vertaald in Nederduytsch Rijm... door Diik Doncker. 's Grav. - DVNL 390. 1504. - Anatomycke of Ontleedkundige Beschrijving, Rakende... twee kinderen, de welcke monstreuselijck aen malkander vereenigt zijn... Noyt voor desen in 't Nederduyts aen 't licht gebragt... Gent, Erfgen. M. Graet (herdrukt 1714). - BB, P 71.

1704. 1505. - De godminnende Ziele... In 't Latyn beschreven door... P. Joannes Weyer... Ende in 't nederduyts overgezet... Gent, d'Hoirs van M. Graet. - BG 1477; BJ 8, 1090. 1506. - Meditatien dienende tot een maendelyck vertreck van eenen dagh. In 't Fransch beschreven... Ende in 't Nederduyts overgeset door H.I. de New-port. Antw. H. Thieullier. - BJ 2, 462.

Vóór 1705. 1507. - De Seven Trompetten gemaeckt in 't Latijn door R.P. Bartholomeus Salutius... Nu in onse Neder-duytsche Taele over-geset door R.P. Joannes Blitterswyck. Gent, C. Meyer. - BG 2119.

1706. 1508. - De Zedeleer Van Jesus Christus. Eertijds in 't Fransch uytgegeven door P. Petrus Dozenne, Nu in 't Nederduytsch vertaald door P. Franciscus van Susteren... Utr. E. Voskuyl. - BJ 7, 1722. 1509. - Nieuwe Avontuuren van... Don Quichot... oorspronkelijk in de Spaansche Taal beschreeven door Aionso Fern. de Avelianeda, en nu... in 't Neederduits gebracht... Utr. W. Broedelet. - MPP 79. 1510. - Het boeck van den Heyligen Augustinus van de waerachtige Religie... In het Nederduytsch overgeset door Heer Adrianus Van Loo. - BG 12844. 1511. - De Godsdienst vrij van Heerschappye naar het Recht der volken... Uit het Latijn in 't Neder-

[p. 559]

duitsch gebracht door E.B.D.V. Leid. F. Haaring. - PMm 7971. 1512. - Nederduitsche Spraekkunsr... door A. Moonen. Amst. 1706 (herdrukt 1740).

1708. 1513. - Verhandelinge van de Vier Uyterste van den Mensch. Uyt het Fransch vertaelt in der Nederduytsche tale door Heer Adrianus Van Loo. - BG 1939.

1709. 1514. - Belli detestatio, Of Vervloekkinge Des Oorlogs. Eertyds... Beschreven door Erasmus... nu in Neêrduyts Rym gebracht door Kornelis van Vieuten. Amst. P. Visser. - BB^2, E 249.

1710. 1515. - De inmige-spraken... Beschreven in het Latijn. Door Thomas à Kempis. Ende nu eerst veitaeit in het Neder-Duyts. Door... A. Van Loo. Gent, C. Meyer. - BG 12894. 1516. - Het groot Nederduitsch en Itahaansch Woordenboek... door Moses Giron. Amst. P. Mortier.

1711. 1517. - Den Dienst van de Goede ende Paesch-Weke... vertaelt in het Nederduyts. Gent, M. Graet. - BG 2203. 1518. - Voorlooper van de Haagse Merkurius... In Helden-digt; door een Beminnaar der Nederduyt. sche Digtkonst... Amst. F. Duym. - PMm 8413. 1519. - Voorslagh van een algemeene Vrede... Uyt het François in 't Nederd. gebracht. 's Gravenh. J.v. Ellinkhuysen. - PMm 8418. 1520. - Godtvruchtige Samenspraken op het H. Sacrament des Autaers door J. Crasset, in 't Nederduyts overgeset door B. Petrus, (herdrukt 1766). - BG 2032, 3935.

1712. 1521. - De Waerheyt van het Catholyk Geloove... Door M. Des Mahis... Vertaelt in het Nederduyts, door Heer Adrianus van Loo. - BG 2034.

1713. 1522 - Extraordinarische geschiedenissen aengaende de quaede Biechten beschreven in het Spaensch door... Christophorus de Vega... nu meuwelijckx uyt de Fransche in de Nederduytsche Taele ovei-gheset door P. Antonius Le Febure, Gent, M.v.d. Ween, - BG 1917.

1714. 1523. - Algemeene onderwyslngen met vragen en antwoorden, by welke... uytgeleyt worden, de Historie en Leer-stucken van 't christelijk Geloof en zeder... Uyt het Fransch vertaelt in het Nederduyts, door Heer Adrianus Van Loo (herdrukt 1718), - BG 2046, 2397. 1524. - Onderwysingen op de Gesteltenissen die noodtsackelyck zyn om de H. Sacramenten van Penitentie ende des Autaers wel te ontfanghen... Uyt 't Fransch over-geset in de Neder-duytsche Tale. - BG 1922. 1525. - Kort verhael van de bekeeringe en van de doot van Heer Abraham .. Over-geset uyt het Frans in 't Nederduytst. - BG 1853. 1526. - De Prins Kalloandro, Van den zeer beroemden Italiaan Marini. Eerste deel. Tweede druk. In beeter Nederduits gebragt... Amst. W^e B, Visscher. - DVNL 189bis. 1527. - Historie van den Lydende Christus... door... G. Stanihurstus... Nu uyt 't Latya in 't Nederduyts vertaalt. Antw, P. Jouret (herdrukt 1770). - BJ 7, 1486.

1715. 1528. - Geestelijcke Meditatien... van Sinxen tot den Advent: Be-

[p. 560]

schreven in 't Latijn door F. Michael Cuvelier... in 't Nederduytsch... uytgegeven door P. Joannes Dekens... Den IV. Druck. - BG 1924. 1529. - Geestelycke Meditatien op de Evangelien... Beschreven in 't Latijn door F, Michael Cuvelier... Over-geset in 't Neder-duyts, ende uyt-gegeven door P. Joannes Dekens... den V. Druck. - BG 1924. 1530. - Godt alleen Seer devote bewys-redenen... In 't Frans beschreven door Henricus Marie Boudon... Ende in 't Nederduyts vertaelt... Antw. W^e P. Jacobs.

1716. 1531. - Treurich Verhael van het menighvuldigh Heydendom... uyt het Spaens in 't Nederduyts overgheset... Roermond, P. Vallen. - BJ 8, 374. 1532. - Meditatien op het Lyden, en sterven ons Saligmakers... door... Catharina van Senen... Uyt een Italiaens handt-geschrift in 't Frans overgeset. Nu uyt 't Frans in 't Nederduyts vertaelt door P. Ludovicus Robyn, - BG 2377. 1533. - Het Leven der Maegden; In het Fransch opghestelt door... den Abt Girard... Ende in het Nederduyts overgeset door A. Van Loo, - BG 2062.

1717. 1534. - Iets voor allen... Door... Pater van St. Clara. Nederduyts door I. Le Long. Amst. J.v. Waesberge. - MPP 609. 1535. - Godt alleen liefde van Jesus in 't alderheyligste Sacrament des Autaers, In 't Fransch door H.M. Boudon ende nu voor de eerste mael in 't Nederduyts vertaeldt. Door Br. Petrus Haeck. - BG 2063. 1536. - In goed nederduytsch, in de plaetze van milioen, zegt men duyzend mael duyzend, Nieuw Legboeckje (Duinkerke, P. Labus) 7.

1718. 1537. - Uytlegginge van verscheyde schoone vruchten van de seven laetste woorden van Christus... eertyts in 't latyn uytgegeven door... Robertus Bellarminus, nu overgestelt in onse nederduytsche taele door J.X. Van Larebeke. - BG 2884. 1538. - Faërnus. Fabelen. In nederduitsch dicht vertaalt door D. van Hoogstraten. Amst. Gerard Onder de Linden. - DVNL 365.

1719. 1539. - Catholyke onderwyzing... Uyt het Frans vertaelt in het Neder-duyts. - BG 2592, 2593. 1540. - Onderwyzinge Van den... Heere J. Josephus Languet... Toegesonden aan Mevrouw... Overgestelt in de Nederduytsche Tale. - BG 2594. 1541. - Pastorelen Brief van den Alderdoorluchtighsten ende Hooghweerdighsten Heere Bisschop van Ghendt. Overghestelt in de Nederduytsche taele. - BG 2599.

1720. 1542. - Den herder van den Kers-nagt, gemaekt door den heer Joan, de Palafox Bisschop van Osma. Van nieuws in het nederduytsch vertaelt. - BG 2406.

ca. 1720. 1543. - Opheffinghe des herte ofte herkentenisse van Godts goetheyt en bermhertigheyt. Ghemaekt in het Spaensch door den heer Palafox... Van nieuws in 't nederduytsch vertaelt. - BG 2406.

1723. 1544. - 't Was een ziekte van des dichters tydt, dat de Nederduitsche rymers waenden boven anderen te zullen uitmunten... met vreemde namen der Godheden enz. hunne vaerzen te proppen, Vla-

[p. 561]

ming op Spieghel, Hertspieghel i, iii. 1545. - L. te Kate, Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche Sprake. Amst. R.G. Wetstein.

1724. 1546. - Tooneel van voorname... Deugden en Ondeugden, uit... Nederduitsche Poëten gestoffeert. Rott. J.D. Beman. - MPP 405.

1725. 1547. - De Gramschap in dry boeken verdeelt... in Latynsche dichten in 't licht uyt-gegeven door P. Livinus De Meyer, nu door den selven in Neder-Duytsche Rymen Overgestelt. Leuv. W^e J.B. Schellekens. - BJ 5. 1054 (herdrukt 1760 en 1778; BG 4115, 4587).

1726. 1548. - J. Voet. Rechtsgeleerde, Tractaet van 't Krygsrecht... Uyt het Latyn in 't Neerduytsch vertaald. 's Gravenh. R.C. Alberts.

1726-27. 1549. - De oorsprong en uitlegging van dagelijks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden, ... door C. Tuinman. Middeib., M. Schrijver.

1727. 1550. - W. Sewel. Groot Woordenboek der Nederduytsche en Engelsche taalen. 3^e druk.

1728. 1551. - Het Leven der Regtveerdige... Gemaekt in het Fransch door... Girard de Ville-Thierry. In 't Nederduytsch vertaelt. - BG 2517.

1729. 1552. - F. Halma, Woordenboek der Nederduitsche en Fransche taelen. 2^e druk, Amst.

1730. 1553. - Nieuwe Snakeryen of Vermakelyke Historien... in 't Nederduitsch vertaalt... Keulen, P. de Vry. - MPP 362. 1554. - Christelyke bemerkingen Voor alle de daegen van 't Jaer, ... In het Fransch uytgegeven door... Joannes Crasset... Vertaelt in de Neder-duytsche Taele. Tweeden druk... Gent, F.v.d. Ween. - BG 2528.

1731. 1555. - Terwijl... den jonge Dichter t'elkens de gelegenheid waernam om de voortreffelykheid van 't Nederduitsch boven alle andere... Taalen... op te vijzelen, v. effen, Holl. Spectat. 1, 14. Hier op gebruikte ik de vryheid van den onbekenden... te vragen of hij het Nederduitsch verstond? ald. Moet men niet zot wezen om voor Nêerduitsch te verkopen een styl, welke geborene Nederlanders... onmogelyk kunnen bevatten?, 1, 33, De redelykheid en 't gemeen gebruik...kanten (zich aan) tegens 't verwerpen van woorden, die, hoewel van een vreemde oorsprong door langheid van tyd het Nederduitsch zyn ingelijfd, 1, 34 (Zie ook 1, 35; 1, 38; 1, 73). 1556. - Vermaakelycke Minnerijen... in 't Spaansch beschreeven door Michel de Cervantes... En nu in zuivere Nederduitsche Taal vertaalt... Amst. Jan Kouwe. - MPP 77.

1732. 1557. - De nieuwe... Hollandsche... Secretaris... om Brieven te schrijven in het Nederduitsch... Amst. J. Ratelband en H. Uytwerf. - MPP 461.

1733. 1558. - De Sweedsche Robinson... in 't Hoogduits uitgegeven door G.F.V.M. En nu in 't Nederduits vertaald. Amst. J. ter Beek. - MPP 165.

[p. 562]

Vóór 1734. 1559. - Catechismus van de Penitentie. Uyt het Fransch in het Nederduyts vertaelt. - BG 2576.

1735. 1560. - Spiegel der boose wyven... Beschreven door Parthenopilus, en in 't Nederduitsch overgezet, door J. Spiegel. Amst. P. Aldewereldt. - MPP 491. 1561. - Het leven van Pedrille del Campo... uit het Fransch in 't Nederduitsch overgezet... Amst. P. Aldewereld. - MPP 193. 1562. - Verheerlykt Vlaandre... In 't Latyn beschreven door... A. Sanderus. En nu in het Nederduytsch vertaald... Leid. J.v.d. Deyster. - BB, S 214.

1738. 1563. - De adelijke Huisvader van Torquato Tasso... Uit het Hoog- in 't Nederduits vertaalt door Jan Zoet... Amst. G. Bos. - MPP 194.

1739. 1564. - De pligten Der Rycke en der Arme, door Gerard de Ville-Thierry. In 't Nederduytsch vertaelt. Gent, V.d. Ween. - BG 3477.

1741. 1565. - Pamela bespiegeld... in het Fransch reeds getransleert... en in het Nederduits ook overgezet.... Amst. D. Swart. - MPP 199. 1566. - Geestelyk vertrek van acht dagen, voor de Religieuse Gemeynten... in het frans gemaekt door den E.P. Bourdalouë, en in het nederduytsch overgestelt door den E.P.J.B. Caers. - BG 3636.

1742. 1567. - Misantrope of de gestrenge Zedenmeester: in het Fransch door Justus van Effen, en in het Nederduits door P. Le Clercq. Amst. H. Uytwerf. - MPP 310.

1743. 1568. - Den dienst van de goede ende Paeschweke, vertaelt in het Neierduytsch. - BG 3532. 1569. - Avancinus, Meditatien op het leven van Jesus Christus... in de Nederduytsche taele overgheset door J.J. de Newport. Antw. Thieullier. - BJ 1, 677. 1570. - Cartouche... Uyt het Fransch in Nederduitsche Vaerzen nagevolgt... Amst. J. de Ruyter. - MPP 510.

1747. 1571. - Nederduytsche overzettinge der XII. Boeken van Publius Virgilius Maro... door... Franciscus Cockelet. Antw.

1748. 1572. - Wat nu aengaet de Nederduytsche Vertaelinge van deze Werkjes, De eenzame Spraeken... v.d.H. Augustinus (Gent, D.v.d. Ween), viii.

1750. 1573. - De Nieuwe volmaakte Hollandsche en Fransche Secretaris, Aentoonende de manier om Brieven te schrijven in het Nederduytsch en in het Fransch... 2^e druk. Rott. - DVNL 510.

1751. 1574. - De zeden der Wilden van Amerika... door J.F. La Fiteau... in 't Fransch beschreven. En nu in zuiver Nederduits vertaalt. Amst. H.W. van Welbergen. - BJ 4, 1362.

1752. 1575. - Wij (hebben) den trant gevolgt, van die hier bekende Hoogduitsche Gezangboeken, ofte ook in 't Nederduits, het bekende Lusthof der Zielen, Veelderhande Schriftuurlyke Liedekens (Amst. 1752), Voorrede. - WSL 177. 1576. - Groot Nederduitsch en Fransch Woorden-boek... door P.

[p. 563]

Marin. Derde Druk... Derde Druk... Dordr. J.v. Braam (6^de druk: 1793).

1754. 1577. - Korten en seer profytigen middel om te onderhouden de devotie tot de Alder-Heyligste Maeget... in het italiaens beschreven door den E.P. Paulus Segneri... in 't Nederduyts op-gedraegen aen alle liefhebbers... Bruss. C. Marchant. - BJ 7, 1065.

1756. 1578. - Zaamenspraaken tusschen eenen Bisschop en eenen Parlementsheer.. Uit Fransch in het Nederduits vertaald. Leuv. T. Crajenschot. - BJ 4, 1397.

ca. 1757. 1579. - Fondamenten ofte grondregels der nederduytsche spelkonst... door P.B. - BG 5855.

1761. 1580. - Natuurlyke en burgerlyke historie van California... Uyt het Spaans van Miguel Venegas... in 't Nederduyts vertaald door J.J.D. Haarl. J. Enschede. - BJ 8, 559.

1762. 1581. - Aenmerkingen over het beleid van den Staets minister... uit de Italiaensche... tale in de Nederduitsche overgezet... Yperen, Erv. J. de Rave. - BJ 8, 1814. 1582. - De gevallen van Carita en Polydorus... in het Fransch vertaald, en daar uit in het Nederduitsch overgebragt. Amst. G. Bom. - MPP 331.

1764. 1583. - Het leven der... Nederiandsche en eenige Hoogduitsche Schilders, voormaals... beschreeven door Karel van Mander Kunstschilder, En nu... in de hedendaagsch Nederduitsche spraake en stijl overgebragt, ... door wylen Jacobus de Jongh. Amst. St. van Esveldt. - BB, M 105.

1767. 1584. - Brief... over het belang... der Inwyings redevoering... Uit het lat. vert. en met een voorr. van den nederd. vertaler. - PR 1^2, 104.

1771. 1585. - Roomsch-Catholyke Catechismus... In 't Hoogduitsch uitgegeven door R.P. Matthaeus Vogel, S.J. En in de Nederduitsche Taal overgezet... Keulen, F. Sundorff (herdrukt 1786). - BJ 8, 878.

1772. 1586. - G. Edwards en M. Catesby, Verzameling van uitlandsche... vogelen... In 't Engelsch beschreeven, vervolgens in... 't Nederduitsch door M. Houttuyn. Amst. - Cat. Muller, Dec. 1908, 1205.

1773. 1587. - Brief van... Aloysius Merz... In 't Nederduitsch vertaald. Amst. A.D. Sellschip en P. Stuart. - BJ 5, 990.

1774. 1588. - Dionysii Catonis disticha... in de Nederduitsche sprake over-geset. Amst. P.v. Dorth. - MPP 946.

1776. 1589. - Proces geëntameerd tegen den Priester Lorenzo Ricci... Na den hoogduitsche en Latynsche druk in 't Nederduitsch vertaald. Amst. F.J. Sundorff. - BJ 6, 1790.

1778. 1590. - Fr. Nicolai. Het leven, de aanmerkingen en gevoelens van Johan Bonkel. Eerst uit het Engelsch in het Hoogduitsch... en nu in het Nederduitsch vertaald door Mr. J.H. Munnikhuizen. 's Gravenh. J.H. Munnikhuizen en C. Plaat. - DVNL 204.

[p. 564]

1779. 1591. - Zeydelaar, E. Regelmaatige Nederduitsche spelkonst... Amst. - Cat. Burgersd. & Nierm. 4-15 Juni 1908, 4319. 1592. - Consultatie gehouden by Ordre van het Gouvernement... uyt het Fransch in het Nederduydsch overgezet (herdrukt 1794). - BG 3321, 13073. 1593. - Directien om zig te bevryden tegen den Rooden Loop... overgezet uyt het Fransch in de Nederduytsche Taele. - BG 3394.

1780. 1594. - D.A.G. Richters, Heelkundig Boekzaal.Uit het Hoogin het Nederduytsch vertaald... door Jan Bernard Jacobs. - BG 6490. 1595. - Ik moest in 't Nederduitsch een reeks van brieven schryven, de lannoy, Nagel. Dichtw. (Leid. A. en J. Honkoop, 1783) 35. 1596. - Nieuw nederlandsch Treur-Tooneel geopend op het afsterven van Z.K.H. Karel Alexander... in Nederduydsche verzen door eenen geringen Borger. - BG 6492.

1781. 1597. - Lyk-reden van Maria-Theresia, ... door den... Heer Carolus van Beughem...Voor de tweede mael uyt het Latyn in het Nederduytsch vertaeld. - BG 4902.

1782. 1598. - In het Nederduytsch en Fransch Deel, hebben wy het genus der substantiva aangeteekent... in de Nederduytsche Wóórdenboeken van Halma en Richelet (zyn) geene genera der fransche woórden te vinden, Des Roches, Dictionn. franç.-flam. 3^e éd. (Anv. J. Grange) xv. Agter de woorden harnasch, harnois; held, héros; hoogte, hauteur; en op veéle andere plaetsen van het Nederduytsch en Fransch Woórdenboek, zult gy deéze aenmerkinge vinden: NB. de h word geäspireert... Men kan ligtelyk begrypen dat zulke aenmerkingen noodzaekelyk zyn, zy worden nogtans in onze Nederduytsche Woórden-boeken niet gevonden, xix (zie ook xxii).

1783. 1599. - Lettres marchandes... in de Italiaansche... en Nederduitsche taalen. Amst., G. Holtrop. 1783. - MPP 1011. 1600. - De prins Filosoof, of lofreden van Z.M. Josephus den II, door Lanjuinais, nu in nederduitsch overgebragt. - BG 4911.

1784. 1601. - De konste om wel te sterven... beschreven in nederduytsche versen door eenen ongheschoenden Carmeliet... Gent, J. Grimblet. - BG 6697.

1785. 1602. - De dood van Julius Caesar... na den Heer de Voltaire in het Nederduytsch overgebracht door J.J.A. - BG 6522. 1603. - De moeyelykheyd van den weg der verdoemenisse... beschreven in nederduytsche verzen. - Brugge, C. de Moor. 1604. - Harp-slag, Ter inwyding van den nieuwen Nederduytschen Schouwburg, ... [Gent, Ph.J. Spillebaut]. - BG 13512.

1786. 1605. - Oeffeningen van de volmaekste en volsterkste Godvrugtigheyd... In 't Fransch gemaekt door Nicolaus Josephus de Stavelot... In 't Vlaemsch overgezet. - BG 13449. 1606. - Korte onderrichting op de behandeling der Venus-ziekte... Uyt het Frans in het Nederduits gebragt, door P.J. van Thente. - BG 6622. 1607. - Verhandeling over het misbruik der Loon-Voedsters... in

[p. 565]

het Fransch beschreven door den Heer Landais... in het Nederduitsch overgebracht... door J. de Buck. - BG 6621.

1787. 1608. - Beknopte aanleiding tot de kennis der Spelling, spraakdelen en zintekenen van de Nederduitsche Taal... door Klaas Stijl... Gron. J. Oomkens.

1788. 1609. - De Godvruchtigheyd der uytverkorene... In 't Frans beschreven door A. Parvilliers... In 't Nederduyts over-ghezet door H.J. de Newport... Antw. J.P. de Court. - BJ 6, 324.

ca. 1789. 1610. - Den letterlyken zin van het boek der zangen... In nederduytsche Verzen... beschreven door M. - BG 4929.

Vóór 1789. 1611. - Den Brief van... Voltaire, Aen de Inwoonders van Parys. Voor de tweede mael uyt het Fransch in 't Neder-duytsch vertaelt door Mynheer F. - BG 4933.

Tusschen 1777 en 1789. 1612. - Kort verhael van merkweerdige staetsgevallen... Uyt het fransch in het Neder-duytsch vertaelt. - BG 4934.

Vóór 1789. 1613. - Het leven van Jan-Bart... door M. Rive in het Fransch geschreven, en daer uyt in het Nederduytsch gebragt. - BG 4935.

1791. 1614. - De dichtkunde van den Heere Nicolaes Boileau Despréaux, in een gelijk getal van nederduytsche verzen. - BG 6536.

1794. 1615. - Kronyke van de Nederlandsche oorlogen... In het Italiaansch geschreven door den Cardinael Bentivoglio, en alsnu in het Neder-Duytsch gebragt. Gent, C.J. Fernand. - BG 6027.

ca. 1794. 1616. - Constitutionneele acte of grondwetten der fransche Republiek... In het Nederduytsch overgebragt door J.J. Antheunis. - BG 7857.

1796. 1617. - De Zonne-Bloeme... Overgezet uyt het Latijn van... J. Drexelius. In de Nederduydsche Taele door F. de Smidt. Gent, B. Poelman. - BG 7342.

1797. 1618. - De natuer en huyshoudkundige Historie der Honden. Uyt het Hoogduytsch vertaeld in het Nederduytsch, en noyt voor desen in de Vlaemsche Tael gedrukt. Gent, P. Gimblet. - BG 4991.

Vóór 1797. 1619. - Bekendmaeking van eenen bezonderen Hefboom... Uyt het Hoog-duytsch in het Nederduytsch vertaeld... door J.A. Roselt. Gent, Gebr. Gimblet. - BG 4994.

Bas Allemand.

1573. 1620. - Thesaurus Theutonicae Linguae. Schat der Neder-duytscher Spraken... Thresor du langage Basalman, diet vulgairement Flameng... Antw. Chr. Plantin. 1621. - Thiois, Bas-allemans, Neerlanders, Meurier, Magasin de Planté (Antw. J. Waesberghe) A 7b.

1602. 1622. - Corne-Fumée Dv Falot Hollandois. Servant d'emouchette

[p. 566]

au lumignon de la Lettre branscatoire gueres ya... arc-balestée de la Haye en Hollande. Translatée du Bas-allemand en vulgaire François... Forchamp. Colophon de Bacharach. - BB, D 138.

1752. 1623. - Duits of Duitsch, Nederduitsch. Bas-Allemand, Flamand. Hollindois, Marin. Ndd. Fr. Woordenb. 3^e druk.

Niederdeutsch.

1586. 1624. - er (der bienenkorb) ist auszgangen auff nider teutsch, Fischart, Bienenkorf, titel, aangehaald bij Grimm. Deutsches Wtb. 7, 753.

1674. 1625. - Frantzösische Tyranney... Anietzo getraulich aus dem Niederteutschen in unsere Hochteutsche Mutter Sprach übersetzet. Gedruckt, im Jahr 1674. - PMm 5200.

1688. 1626. - Vidimirte Copia desjenigen Send-Schreibens, und... Post Scripti welches der Pater la Chaise... an Pater Petersen... abgehen lassen, aus dem Niederteutschen wahren Original in die Hochdeutsche Sprache gesetzet von Guidewaldo Wagenhalsz. Gedruckt in Amsterdam 1688. - PMm 6373.

1701. 1627. - Kirchen-Geschicht der Gantzen Welt, ... Auss der Nider-Teutschen und Flamischen Sprach in die Höch-Teutsche übersetzet. Wien, L. Voigt. - BJ 3, 100.

1716. 1628. - Bienen-Korb der Römischen Kirche... Anitzo... auss dem Niederteutschen treulich übersetzt. Gedrucktim Jahre 1716.

1717. 1629. - Des Herrn Johann Palfyn... Ausführliche Abhandlung der vornehmsten Chirurgischen Operationen... Erstlich in Nieder-Teutscher Sprache heraus gegeben; nun... in das Hoch-Teutsche übersetzt... Nürnberg, J.E Adelbulnern. - BB, P 77.

1719. 1630. - Die Hochteutschen, welche die niderteutsche sprache noch lernen, Kramer, Niderhochteutsch u. hochniderteutsch dictionarium (Nürnberg 1719) 1, vorr. b 2^a.

Nederduitsch en Niederdeutsch als topographische, geographische en ethnographische benamingen.

Midden 16^de eeuw. 1631. - es (die krankheit) verschonet auch der Niderdeutschen nit, Zimmerische Chronik 3, 321, 15 (even daarvoor: 320, 32, is de benaming Hollender gebezigd), aangehaald bij Grimm, Deutsches Wörterb. 7, 752.

1556. 1632. - Als wy (M. Microen) nu dan te Londen... den Nederduytschen daer woenachtich...

[p. 567]

in... 1550, het Euangelium... begonnen hebben te predeken, Microen, Hist. v. Hoste (Emden, G.v.d. Erven) 3a.

1576. 1633. - Laetste Predicatie gedaen vanden vromen Dienaer Jesu Christt Georgius Wibotius andersins Syluanus, Dienaer des Godlijcken woorts in de Nederduytsche Ghemeynte te Londen. Den 14 Junij 1576. - BB, W 43.

1577. 1634. - Reghele vanden Gulde der Broederen en̄ zusteren vanden hoogh-weerdighen name Gods... nu binnen corte Jaeren in dese Neder-duytsche Landen opgherecht, in die Predicheeren Cloosters der vermaerder steden van Ghendt, ende van Brugghe... - Gent, P. de Clerck. - BG 12156.

1581. 1635. - Waht u mede h. te gebruiken als den Flamijnc dout, maer volht hier alle dander Nederduitse landen eendrahtige lieflicke zede en maniere, Pont. de Heuiter, Nederd. Orthogr. 49.

1582. 1636. - Catechismus Dat is corte onderwijsinge, van de voornemste Hoofstucken der Christelijker leere... Alsoo in de Christelijke Kerken ende scholen der neder duytscher landen, de Confessie van Ausborch toegedaen synde, gheleert ende gheoeffent wordt. Antw. A. s' Conincx. - Cat. R.W.P. de Vries, 3-8. April 1905, n^o 66. 1637. - Gheestelijcke Liedekens, ghemaeckt... Door M. Joris Wybo alias Syluanus voormaels Dienaer der Ghereformeerder Ghemeynten Christi, binnen Antwerpen, ende daer naer inde Nederduytsche Keicke tot Londen... Antw. J. Troyens (herdrukt 1596). - BB, W 43, 44.

1646. 1638. - Den Latijnen zal deze vertalinge min dan den Nederduitschen behagen, Vondel 12, 17. 1639. - Het docht my al t'onbillick, dat de Nederduitschen hier in andere volcken en tongen... iet zouden toegeven, 14, 17.

1657. 1640. - Koning Davids Harpzangen, den nederduitschen toegezongen door J.v. Vondel. Amst. W^e Abr. de Wees.

1663. 1641. - 't altaer van eere, Waer op de Neêrduitsch wijzen zet, vondel 26, 82.

ca. 1670. 1642. - De Neêrduitsch wil geen Plautus wijken, 30, 344.

1671. 1643. - De dichter is in 't ent geboren. Die zynen toon op u (den Ystroom) verheft, En alle Nederduitsche tongen Verwekt op zyne schoone wys, 30, 288.

1677. 1644. - Eensaemheydt van thien daghen... door... Michael a S. Augustino, Provinciael van de Broeders van onse lieve Vrouwe des Berghs Carmeli, van de Nederduytsche Provincie... Brussel, E.H. Fricx. 1645. - Een Kort Begryp Van 't Leven... van... Arnoldus A.S. Carolo.., Vande Neder-duytsche Provincie. Door... Michaël A.S. Augustino... Gent, W^e M. Graet. - BG 1545.

1683. 1646. - Het Leven Vande Weerdige Moeder Maria A S^ta

[p. 568]

Teresia, (Alias) Petyt, ... by een vergadert door... P. Michaël A Sancto Augustino. Provinciael vande Paters onse Lieve Vrouwe Broeders des Berghs Carmeli, inde Neder-duytsche Provincie... Gent, D'Hoirs J.v.d. Kerchove. - BG 979.

1719. 1647. - es (das wörterbuch) dienet hauptsachlich den Niderteutschen (Holländern), welche die hochteutsche sprache lernen, Kramer, Niderhochteutsch u. hochniderteutsch dictionarium (Nürnberg 1719) 1, vorr b 2b.

1745. 1648. - Brieven op de Noodtsaekelyckheit van het geestelyk vertreck... in de Neder-duytsche Provincie, Antw. W^e J.B. Jouret. - BJ. 8, 422.

Vlaamsch.

1520. 1649. - Vocabulario para aprender Franches Epannol y Flamincp (sic)... Vocabulare om te leerene Walsch, Spaensch ende Vlaemsch. - Antw. W. Vorsterman.

1530. 1650. - De sacreringhe ende Tcroonement vander coninghinne van vranckerijcke me vrauwe Leonora van Oostrijke... Gheprent te Ghendt ten huyse van Pieter de Keysere... diese wten walsche ghetranslateert heeft ende men vintse daer te coope in walsche ende in Vlaemsche. - BB^2, B 320; NB 1412.

1532. 1651. - Copie auctentijckgescreven den xx. dach van Augusto... 1532. Aan 't slot: Item alsoe is die Copia van eenen brief gecomen te Venegien den xxiiij. Septembris aen die heerlicheyt van Venegien, wt de welcke, ick dye Copie hebbe ghenomen met haesten wt Italiaens in Vlaems. - BB, C 703; NB 763. 1652. - ons hantboecxken laetst wtghegeuen in vlaemscer talen, ghenaemt den Schat des kersten gheloofs, vóór Thomas Herentals, Spieghel des Kersten leuens (Antw., S. Cock, herdrukt 1545), Aijb.

1541. 1653. - Evaluwacye metten figuren, van alle de gauden ende zelueren pennijnghen... ghemaeckt ende ghedaen publiceren by der K. Maiesteyt, int Jaer m. ccccc. eenen veertich. Aan het slot: Deze valuwacye es ghedruckt te Ghend, ... ten huze van Joos Lambrecht Lettersnyder. Ende daer vintmenze te coope in walsche ende in vlaemsche. - BG 67.

1543. 1654. - Een zuuerlic boucxkin vander ketyuigheyt der menschelicker naturen, ouerghezet uten latyne, in vlaemschen dichte, duer Andries vander Muelen... Gent, J. Lambrecht (drie uitgaven; herdrukt 1556, 1576). - BG 63-65, 155, 280.

1545. 1655. - Noel van Berlaimont walsche SchoelmeesterThantwerpen. Die coniugacien in Franchoys ende in Duytsch oft in Vlaemsch... Antw. H. de Laet (in den cat. v.h. Brit. Mus. verkeerdelijk gedateerd 1514).

[p. 569]

1550. 1656. - Decleyne Colloquie int Vlaemsche ende franchois, by Joos Lambrecht. Gandavi, anno 50. - BG 87. 1657. - Betaelt Cornelius Manilius, prentere, de som van 33 sch. 19 d. gr.... over dat hy in vlaemsche uutghestelt ende ghepient heef de Declaratie vander triumphe, Rekening v. Gent, aangehaald BG 113. 1658. - Om dies wille, dat ic binnen acht of tien jaren haarwaard, by verzoukijnghe ghewairworden ben, tmesbruuc, d'onuougheligheit, d'ouerhoomynghelijnghe ende tonachtzaam verschil, twelc alle schoolmeasters, schrivers ende boucprenttrs ghtbruken, in haar spellen van veelderley Nederlandsche, als Vlaamsche, Brabantsche, Hollandsche, Gheldersche, Cleefsche, Vriessche, Guilicsche ende Zeausche taalsilleben, of uutganghen van spraken... zo ben ic enz., J. Lambrecht, Nederl. Spell. Aija.

1553. 1659. - Medicinael bouc. Door Joannem Schoouer... Ghetranslateirt wten Hoochduytsche In onser Vlaemscher tale... Yperen, J. Destree. - BB, S 120^2. 1660. - Rhetorica dye edele Const van welsegghene... Ouerghestelt wt den Latijne in gemeender Vlaemscher spraken... By M.J. van Mussen... Antw. W^e H. Peetersen. - BB, M 133 (2^e uitg. 1607: in ghemeender spraken).

1556. 1661. - Bloemen uit het tooneelspel van Terentius: Die zich zelven kastydt, ouerghestelt int vlaemsche. Gent, H.v.d. Keere. - BG 208.

1558. 1662. - Een troostelick tractaet vande sterffelickheit, duer S. Cypriame ghemaect ende int vlaems overghestelt by M. Jaspar Symoens... Gent, H.v.d. Keere. - BG 12074.

1562. 1663. - Aenghesien dat... hebben geweest duiersche oude ende ionghelinghen, henlieden somtijts exerciterende ende onledich makende, in die loffelijcke gheinspireerde, onleerlijcke ende prijselijcke conste van Rethorica te ghebruyckene, in vlaemsche tale oft sprake, De Dene vóór De Roovere, Rethor. W. Aija. Roovere maar een... simpel leeck, ongheleert ambachtsman was: niet hebbende dan zijn vlaemsche ingheboren lanttale oft spraecke... heeft dies de fameuse fame vercreghen dat hi genaempt wert: Vlaemsch Doctoor ende Poetich Rethorizien, [Aiij]a. Quicunque Vult saluus esse wten Latijne by Roouere ghestelt in vlaemsche. [Aiij]b.

1565. 1664. - Alzo ick my... zomtijds vermaect hebbe in den lustighen hof der antique ende moderne poëten... hebbe daer in zulc behaghen ghenomen dat ic my niet en const onthouden, die naer te contrefaiten... in ons vlaemsche tale, als nu ende alsdan wat dichtende voor tijtcoitinghe... Ende al eyst... dat wy dese oft ander vlaemsche poësie niet en connen toegheven de bevallicheyt die wel ander hebben: nochtans en is zy daerom niet te verachten... Aengaende de vaersen, dichten oft rithmen, ick hebbe ooc daer in... naerghevolght ons ander ende beter exemplaers, als de latijnsche, fransoysche ende hoogduytsche meer dan den ouden vlaemschen treyn van dichten, die... in

[p. 570]

veel zaken te ruut, ongheschickt en ruum is gheweest D'welcke... cause is dat dese onse conste... tot noch toe niet en heeft connen veiwerven de gracie van de curieuse gheleerde... die beter reverentie haer moeders tale schuldigh zijn: al en waert maer om de goede inventien, en fraey materien die t'alder tijt onder eenighe vlaemsche Poëten ghefloreert hebben, L. d'Heere, Hof en Boomg. d. Poësien (Gent, G. Manilius), Voorrede.

1566-1568. 1665. - den xviij^en augustij, zondach wesende, preecten drij veltpredicanten oft calvinisten, eenen in walsche, eenen in vlaemsche ende eenen in hoogher tale treckende naer tduytsche, vaernewijck, Beroerl. Tijd. 1, 80. Sommighe vlaemsche bijbels zeer noble ende costelic zijnde, 1, 127. was van Ghendt gheboren, connende zijn spaensch als zijn vlaemsch, 1, 197. Men (zeijde) dat hij conde vlaemsch, walsch, hoochduutsch, latijn, griecsch ende hebreeusch, 1, 264. een beclach of lamentatie van meester Pieter Titelmannus... van xvj clausen elc van xiij reghulen, in vlaemschen dichte, 1, 276. zij... songhen ooc psalmen... in walsche ende in vlaemsche, 2, 47. een Wale, die Vlaemsch verstont, 2, 219. in vlaemsche, 2, 279; 2, 299; 2, 310; al tvlaemsch, dat hij conde, 2, 222. Die delicten waren ghescreven in walsche, ende die namen ende toenamen der mesdoenders in vlaemsche, 3, 272. onder elcken brief stont ghescreven in vlaemsch, aldus enz., 3, 279 Daer naer sprack hij: hij zoude tot der H. Evangelie ghaen, ende die uutlegghen naer zijn vermoghen, onghezien dat hij in vij jaren niet vele oft niet in vlaemsche ghepredict en hadde, maer met ander dijnghen ende met boucken te maken bezich gheweest, zoo vreesde hij, dat hij in de vlaemsche tale niet wel bezocht en zoude zijn, 4, 239.

1567. 1666. - Den Brief van die Helige Bisschop van Alexandrien Athanasius, ... Ouerghestelt wt den Latijne in Vlaemsche, bij B. Jacop vande Velde. Brugge P. de Clerck. - PMm 156.

1572. 1667. - Tractaet gemaekt ter oorsake vande thiende der koopmanschappen die Duc d'Alve pretenderde: in Vlaamsche versen. - PMm 228.

1573. 1668. - hier zijn ghestelt tot Gods heylighe eere alle die schoone himnen in Vlaemschen dichte, G. de Coninck bij Wynkius. Hymni (Gent, G. Manilius), xxij.

1580. 1669 - Gelijckmen byde oude Vlaemsche oversettinge van Boetius... sien can, Marnix, Psalmen (Middelb. R. Schilders), Voirrede.

1581. 1670. - En dit boecxken (sijn) veel Brabantsche woorden... die men in Vlaenderen luttel verstaet; oock zijnder Vlaemsche woorden, die men in Brabant weynich bekent, V. Ghistele, Conste der Minnen (Antw. J.v. Ghelen), voorrede. 1671. - Schout in alle manieren harde diphthongen en triphthongen, an te nemen daer 't Zeus en Hollants om begect wort, ja zom onnotelic t' Flaems mede willen beswaren, Pont. de Heuiter, Nederd. Orthogr. 85. aldus heb ic mijn Nederlants over vijf en twintih jaren gesmeet uit Brabants, Flaems, Hollants, Gelders en Cleefs, 93.

[p. 571]

1582. 1672. - Int Vlaemsche, Privilegie van: L. d'Heere, Eerl. Inc. v. Fransoys v. Vranckr. (Gent, C. de Rekenare enz.) - BB^2, H 231^2.

1585. 1673. - dit was by my al omtrent dertigh jaren nu gheleden verduytsch uyt oude ende duystere vlaamsche tale in Neerlandtsch, Coornhert, Boëthius (Leiden, J.v. Zuren), Voorrede.

1596. 1674. - Soo segt Plinius: Aranei conueniunt clunibus Dat is te seggen in platten Vlaems enz., David, Kettersche Spinnecoppe (Bruss. R. Velpius), 43.

Vóór 11 Sept. 1606. 1675. - desen Olijf bergh... hebbe(ic) beschreven, in Vlaemsch dicht... Soo vinde ick 't Vlaemsch, met 't Hollantsch ende ander inheemsche spraken t'eenen klomp versmolten, so sacht, so dwaeg ende so voeghlijck, datmender lichter als in ander spraken... alle meeninge cort ende claer mede uytbeelden... can, ...Maer dat wy meer als ander versuymelijc zijn so schoone rijcke sprake, als d'onse is, te vermaerden, dat moeten wy Vlaemsche bekennen, Vlaemsche segghe ick, om dat t' gantsch Nederlandt buyten landts Vlaender wort ghenoemt, ende de sprake Vlaemsch. So hebbe ick dan de Jeught, om ongheschuymt Vlaemsch te leeren. dit voorgheschreven, K.v. Mander, Olyf-Bergh (Haarl. P.v. Westbusch), Voorreden.

1611. 1676. - Een schoon Boecxken gheheeten... Den Sleutel des Hemels... ouerghestelt wt het Fransoys in Vlaems, deur Heer Corn. Columbanus Vrancx... Gent, G. Manilius. - BB^2 H 240.

1614. 1677. - tQuaet Vlaemsch is wat vermijt, ons suyvre Moedertael Is naghevolcht int meest, doch niet in altemael, de drukker van L. D'Heere. Hof en Boomg. de Poës. (2^e uitg. Haarl. D. Wachtendonck), - BB^2, H 223^1.

1643. 1678. - wel wetende dat ick niet en hadde groote bequamigheydt, om sulck-een treffelijck, ende gheestigh boeck, naer den aerdt van de poësie, Vlaems te doen spreken, P. Gheschier, Des Wereldts Proefsteen (Antw. W^e en Erfgen. J. Cnobbaert) ix. in dier voeghen dat hier ende daer somtijdts het Vlaemsch langher, oft korter valt als het Latijn, x. met onghetoomde Vlaemsche woorden, ald. Eenen hoogh gheleerden Heer... Van den welcken ick ghebeden Desen boeck in 't Vlaemsch te smeden, xxxi.

1645. 1679. - P. Godewiicx. Flaemsche Lauwerkrans, op-gericht ter liefde van... Frederick Henrick... Op de Veroveringh van de Stadt Hulst... Dordrecht, F. Boels. - PTh 2280.

1660. 1680. - Gheestelycke Oeffeninghen van Thien Daghen... beschreven in 't Latijn door... Petrus Dierkens... Overghestelt in het Vlaems door... Aegidius de la Laing... Gent, M. Graet. - BG 1335.

1661. 1681. - Het Wonderlyck Ende Miraculevs Leven Vanden Glorievsen Belyder Den H. Fiacrvs In 't Vlaems gheseyt door H. Friael. - BG 12518.

1663. 1682. - GheestelyckeVoorsichticheden Voor alle waerachtighe

[p. 572]

Religieusen ende geestelicke zielen.., door den Salighen Joannes A Cruce... Overgeset in 't Vlaems door eenen Religieus vande selve Orden... Gent, M. Graet. - BG 1348. 1683. - Uytnemende Godtvruchtich Boecxken Leerende hoemen alle verganckelicke dinghen sal versmaden ende Godt den Heere alleen aenkleven... door... Albertus Magnus... Overghestelt in het Vlaemsch door... Franciscus A Puero Jesu... Gent. M. Graet. - BG 1347.

1665. 1684. - Den onvervalschten Vlaemschen Tydt-Wyser... voor het Jaer... MDC.LXV... door Mr. Julius De Beaupré. - BG 1036.

1666. 1685. - Maer saudense misschiên oock wel weeten, wat dat Qualiteyt te seggen is? dat woort is al verre gehaelt: 't is oock al van oude Aff-komste: want Qualitas latyn heeft qualité frans geteelt, ende qualité frans heeft qualiteyt bastaert-vlaems voortsghebracht: het welck in platte Neder-lantsche taele hoedanigheydt is te seggen. p. croon, Moyal (Mechelen, G. Lints), 227.

1667. 1686. - (als men) sijnen ooghmerck neempt, hoe sy (zekere abdis) ghelijck Brigitta; eerst lanck stom, ende de Vlaemsche taele onwetende, dat derde Jaer de selve... soo volmaecktelijck spreckt, en schrijft, al oft het haer moeders taele waer, Salomons, Uur'-werck des Verstandts (Antw. 1667) 311.

1668. 1687. - Het Leven Vande Salighe Moeder, Maghet, ende Abdisse Coleta, Reformatrice Der Oorden Van S^t Clara... Uyt het Latyn in het Vlaemsch over-ghestelt, door den Eerw. Pater Fr. Anselmus de Beyl... Gent, Wed. en Hoirs van Jan vanden Kerchove. - BG 904.

1678. 1688. - De seventhien Minne-Suchten ofte Meditatien Vande H. Moeder Teresia, Beschreven in 't Spaens... Vertaelt in Vlaemsche Rijmen door... P. Hermannus... Keulen, J.F. Crabbens. - BB, H 7.

1681. 1689. - Vertoont reverentelyck Pater Laurentius vander Lepe... seer proffyctabel... gheuonden heeft... in drucke te laten uytgaen een vlaems boucxken in octauo enz. V. d. Lepe in BB^2, L 600.

1686. 1690. - Wonderbaere ende geluckige Missie naer Engelandt en Schotlandt, ofte Leven van den Eerweerden P. Archangelus van Schotlandt... eerst beschreven in het Italiaens... daer naer in 't Frans... ende nu in 't Vlaems door F. Gregorius Van Brugge... Brugge, Joos Vander Meulen. - BG 2129.

1693. 1691. - Den onvervalschten Vlaemschen Tydt-Wyzer... Voor hot Jaer... M.DC.XCIII... door Mr. Julius de Beaupré, Mathematicus. - BG 1037.

1695. 1692. - Vlaemschen Waerseggher ofte Almanach Voor... 1698. Gecalculeert door Mr. Pieter Silver-Smet, Astronomus. - BG 12612.

1700. 1693. - Brieven Vande H. Moeder Theresia Van Jesus... Overgheset in het Vlaemsch uyt het Spaens, ende Frans door den

[p. 573]

Eerw. Pater Servatius vanden H. Petrus... Gent, Michiel Maes. - BG 1684.

1708. 1694. - Het zeldzaem leven van den H. Franciscus de Paula... In het Fransch Beschreven door den Eerw. H. Fransciscus Giry... en over-gezet in het Vraemsch door P.A.L.M. Antw. J.G. de Roveroy.

1712. 1695. - Le parallèle de la Grammaire des deux langues française et flamande... Par J.F. Van Geesdalle. - De vergelijkinge van de Spraek-konste der twee talen de fransche en vlaemsche, behelsende in het kort alle de grontregels deser twee talen. - Gent, Maur. Van der Ween. - BG 1908.

1724. 1696. - Den salighen Memento dienende tot inleydinghe van desen aenstaenden H. Vasten, opghestelt inde Vlaemsche Rym-const... Brugge J. Beernaerts.

1725. 1697. - Den nieuwen kleynen Dictionnaris met eenige t'samenspraken in het Frans ende in het Vlaems. - BG 2456.

1727. 1698. - Het Lyden van onzen Zaligmaker Jesus Christus, beschreven in het Portugees door den verligten Pater Thomas van Jesus, in 't Vlaemsch vertaelt. - BG 2503. 1699. - Schat der Ziele alwaer de mensch geleert word, op wat manier hy... kan geraeken tot de volmaecktheyd der Liefde Gods. ...In het Spaensch gemaeckt door een onbekenden godvruchtigen Schryver, naer dien overgeset in het Italiaensch, Fransch, Vlaemsch, Hoogduytsch, meermaels in 't Latijn. Ten laetsten wederom in 't Vlaemsch overgegestelt door P. Jacobus Pires... Ipere, P.J. de Rave (herdrukt: Gent 1753). - BJ 6, 849; BG 4810. 1700. - La Nouvelle Introduction à la Langue Francoise, avec Cinq Dialogues en François et en Flamend... Inleydinge tot de Fransche Taele, Met Vijf Fransche ende Vlaemsche Samen-spraeken.... Gent, C. Meyer. - BG 2095.

1727/8. 1701. - De Nieuwe kost, of Verandering van spijs; in een seer oude Tyd, in de Vlaamsche Taale beschreven en naagelaten onder den Naam van den Troost der Sielen in 't Vagevuur. Leiden, J. du Vivier. - BB^2, V 267.

1730. 1702. - WonDer Is GoDt In 't LeVen Van Den heYLIghen RoChUs Getrocken uyt geloofweirdighe Schrijvers... Over-gheset in het vlaems... Gent, J. Eton. - BG 2020; BJ 6, 1744.

1736. 1703. - Den Dienst van de Goede-Weke en van de Paesch-Weke, in 't Latyn en in 't Vlaems... Gent, D.v.d. Ween. - BG 3435. 1704. - Den dienst van de goede-weke, geheel in het Vlaems. - BG 3436.

1738. 1705. - Den onvervalschten Vlaemschen Tydt-Wyser... voor het schrickel Jaer m. dcc xxxviii... Door Mr. Jan Van Waergem. Gent, J. Meyer. - BG 3955.

1741. 1706. - Nieuwen vlaemschen Sack-Almanach voor het Jaer O.H.J.C.M.D.CC. XLI. - BG 3957.

[p. 574]

1707. - Artikelen afgesonden van Roomen, (overgeset in het Vlaemsch) op de welcke aenhoort moeten worden de Getuyghen in het Proces der Canonizatie van de Salige Maghet Coleta... - BG 2721.

1743. 1708. Den dienst van de Paeschweke in Latyn en Vlaemsch. - BG 3533.

1745. 1709. - Den onvervalschten Vlaemschen Tydt-Wyser... voor het Jaer... M D CC.XLV... Door Mr. Lucas De Groot. Gent, P.J. Vereecken. - BG 3978. 1710. - Le nouveau petit Dictionaire avec des entretiens en François et en flamand. Den nieuwen kleynen Dictionaris met eenige t'samenspraken in 't Frans ende in 't Vlaemsch. - BG 2946.

1746. 1711. - Den nieuwen kleynen Dictionnaris, met eenige 't samenspraken in het Fransch en in het Vlaamsch. - BG 3596.

1756. 1712. - De naevolginge van de alderheyligste Maghet-Maria... uyt het Fransch in het Vlaemsch over-geset. Brugge, P. de Sloevere. BJ 1, 541.

Vóór 1757. 1713. - Het leven van de H. Godelieve maget ende martelaresse: Naer den sin van de oude Vlaemsche Legende. Gent, F. Bernaert. - BG 3999.

1762. 1714. - De gebeden van de generale absolutie in 't Vlaems en in 't Latijn... Gent, J. Meyer. - BG 3797. 1715. - Het nieuw beknopt Woord-Boek, ofte Dictionnaire der Vlaemsche en Fransche taele, getrokken uyt de beste Nederlandsche Woord-boeken, en namentlyk uyt den genen van P. Richelet. - BG 3799.

1771. 1716. - Verhael van den oorsprong en voortgank der behaelyke siekte onder het Hoor-Vee in de Oostenryksche provintien der Nederlanden... in het Vlaems overgestelt. - BG 4776. 1717. - Seventhien geestelyke Werkjes tot bertreffinge van de volmaekste liefde tot de H. Dryvuldigheyt... in 't Vlaemsch gemaekt door P. Carolus Van den Abeele... Antw. J.G.J. - BJ 1, 62.

1772. 1718. - Leven, litanie, en gebeden ter eeren van den heyligen Rochus, Besonderen patroon tegen de peste... overgeset in het Vlaemsch. Dendermonde, Jacobus J. Du Caju. - BJ 6, 1744.

1774. 1719. - Bericht aen het volk aengaende de asphyxia of schynbaere ende schielyke dood... in het vlaemsch vertaeld door J.B. Jacobs. - BG 4995, 5156.

1782. 1720. - Woordenboek, Vlaemsch en Engelsch, en Engelsch en Vlaemsch, door Manly. Rotterdam 1675. - Cat. Fernand, Gent, 20 Juni 1782, blz. 21, n^o 2. 1721. - In het Deel fransch en vlaemsch, stellen wy altyd s.m. of s.f agter het fransche substantivum. Indien het vlaemsche woord van hetzelve genus is, stellen wy geen teeken daer agter, Des Roches Dictionn. franç. flam. (Anv. J. Grange) xv. Wanneer een Verbum in 't Fransch den zelven casus regert als in 't vlaemsch,

[p. 575]

is het niet noodzaekelyk te zeggen wat casus dit is, xvii (zie ook nog xvi, xvii, xviii, xix). 1722. - Catalogue van eene schoone Verzaemelinge Latynsche, Fransche, doch meest Vlaemsche Boeken... Gent, C.J. Fernand. - BG 5956

Na 1787. 1723. - Wonderbaere ende ge lukkige Missie nae Engeland en Schotland, ofte leven van... P. Archangelus van Schotland... eerst beschreven in het Italiaensch... daer naer in het Fransch... en nu in het Vlaemsch door F. Gregorius van Brugge. - BG 7401.

1788. 1724 - Phaedri Augusti Liberti Fabularum Aesopiarum liber primus.... De verdigtsels van Phedrus, eersten boek. Vertaeld in het Vlaemsch. - BG 5992.

1791. 1725. - Nieuwen vlaemschen zak-almanach voor het Jaer... M.DCC.XCI. - BG 3400. 1726. - Mesureur beweende... dat men geenen onkost wilde doen om eenige geleerde Vlaemsche Schryvers te ondersteunen, Leven van P.F.D. Vervisch (Waereghem, Sincerus Vyge) 3, 219.

1794. 1727. - A new pocket dictionary... Nieuwen d'ctionnaire en vocabulaire of woordenboek der vlaemsche, engelsche en fransche taelen, Door W. Sewel, J. Holtrop en Th. Berry... Derden druk. Gent, Ph. en P. Gimblet. - BG 14719.

Na 1794 1728. - Tafereel van vergelijking der natuerlyke kinder-pokken, door J. Adington, in het vlaemsch veitaeld van J. Jacquemijns. - BG 7845.

1797. 1729. - De natuer en huyshoud-kundige Historie der Honden... Door W.T. Uyt het Hoogduytsch vertaeld in het Nederduytsch in 1796, en noyt voor desen in de Vlaemsche Tael gedrukt... Gent, Ph. en P. Gimblet. - BG 4991.

Flämisch.

ca. 1470. 1730. - der hubschte furst in al Teutschlant mich seer of ein zit hot ermaent, gebetten auch durch grosz begyrt, das ich dis buch ym transferyrt usz flemscher sprach, bij Mone, Anzeiger 4, 165.

1579. 1731. - Wachtgeschrey, der betrangten onderthanen in den Niderlanden. Allen liebhabern der Ehren Gottes, des Vatterlands, des Priuilegien und Freiheijten desselben, zur Warnung gestellt, Ausz Flámischer Spraache inn hoch Teutsch gebracht, zu Gent. - PMm 8711.

1701. 1732. - Kirchen-Geschicht der Gantzen Welt, ... Auss der Niderlänschen und Flamischen Sprach in die Hoch-und Ober-Teutsche übersezt. Wien, L. Voigt. - BJ 3, 100.

[p. 576]

Brabantsch.

1550. 1733. - Eec, op zijn Brabants voor azijn, J. Lambrecht, Ndl. Spell. Da. peeikin, van pé, op zijn Brabants, voor wortel, ald.; zie ook Db, [Dv]a enz.

1564. 1734. - Warachtighe Gheschiedenisse die onsen C.M. met sinen Galeyen ghehadt heeft... wt Spansscher talen overghestelt in onse Brabantsche sprake. Antw. Jan Mollijus. - BB^2, G 188

1568. 1735. - Van welcke gesichten... Petrarca... de ses eerste in Tuscaens geschreven heeft... de welcke ick... in onze Brabantsche sprake overgeset hebbe. De ander tiene... heeft Joachim de Bellay ghemaeckt, ... ende ick hebse.., in Brabants ghemaect, v.d. Noot, Theatre, aangehaald door Vermeylen, Jonker v.d. Noot 47.

1581. 1736. - die aerdighlyk ierst in d'Brabandts sanck Heerlyke veerschen schoon v.d. Noot, Poet. Werk. aangehaald door Vermeylen, a.w. 127. 1737. - Meester Anthonis Tzestich... heeft... van deze zake... geschreven: maer want zijn voorneme alleen is te leren plat Brabants, enz. Pont. de Heuiter, Nederd. Orthogr. 30. Brabantse woorden, 74.

Brabantisch.

1546. 1738. - Wunderberjiche unnd erschröckliche geschicht so durch Donder und Blitz zu Mechelen in Brabant... Vor in Brabantischer sprach gedruckt und ietzt verdeutscht. - BB^2, G 249.

1572. 1739. - Theatrum... Durch H. Johann van der Noot... erstlich in Brabandisch beschrieben, jetz aber in Oberlendisch teutsch ubergesatzt durch Balthasarn Froe. - bij Vermeylen, a.w. 146. 1740. - So lang die Deutsche, Brabandische, Frantzosische und Latinische sprachen gelesen, und gesprochen werden, v.d., Noor, narede van het voorgaande, bij Vermeylen, a.w. 85.

1611. 1741. - So hat derselbig gütiger Herr... einen guthertzigen eifferigen Mann im Niderlandt erwecket, welcher Anno 1611... ein kurtzes doch gantz lustigs Brabändisch Gespräch, von 23. Blätlin in octavo, durch den Truck angeben... lassen. - BB^2, C 613^3.

1617. 1742. - Evangelium Reformatum... Auss einem Brabändischen Büchlein D. Francisci Cossteri in hochteutsch ubergesetzt... Durch F. Joannem Munch.., Münster in Westph. bey Lambert Rassfeldt. - BB^2, C 615.

[p. 577]

Brabançon.

1579. 1743. - Le Miroir du Monde, Reduict premierement En rithme brabançonne par M.P. Heyns; Et maintenant tourné en prose Française... Anvers, Christ. Plantin. - BB, H 55.

Brabants.

1569. 1744. - Visions... which because they serve wel our purpose, I have out of the Brabants speache turned them into the Englishe tongve... The other visions... I have translated them out of Dutch into English, v.d. noot, A Theatre, aangehaald bij Vermeylen, a.w. 54.

Hollandsch.

1550. 1745. - Hollandsche... taalsilben, Lambrecht, Ndl. Spell. Aija. 1746. - Niet dat mijn meanijnghe of verstand zy, dat de Hollanders of Brabanters haar eighen manieren van uutsprake op de Vlaamsche wize, of de Vlamijnghen ende Vriezen haar pronunciacie op de Brabantsche of Hollandsche uutsprake veranderen zullen, Aijb. 1747. - ie. Werdt tweasins ghebruukt, Eanssins, in... woorden, als Riec, bedied.... Anderssins, op zijn Hollandsch... in dit... woordt ie, voor ghy, Dijb; evenzoo [Dv]a, enz.

1581. 1748. - Schout in alle manieren harde diphthongen en triphthongen, an te nemen daer t'Zeus en Hollants om begect wort, Pont. de Heuiter, Ndd. Orthogr. 85. 1749. - Aldus heb ic mijn Nederlants... gesmeet uit Brabants, Flaems, Hollants, Gelders en Cleefs, 93.

1610. 1750. - Zoo der broederschap (t.w. de Kamer ‘In Liefde bloeiende’) de jonste geworden magh, zy sal... U E. naem den Hollantschen Musen... eeuwelijck in 't hart leggen, hooft, Briev. 1, 33.

ca. 1613. 1751. - Ick (daegh) het getuichenisse van u allen, die selve beleeft hebt ende ondervonden, welcken dienst de Hollandsche Poësie... desen Vaederlande, in 't verstooten van de Tyrannie en 't stichten des vryheids bewesen heeft, hooft, Briev. 1, 419.

1618. 1752. - Dat wy Thalia hier in voeren spreeckende recht Hollants, geschiet om daer mee te bewijsen dat zy haere cluchten en boerterijen in de oude Hollantsche spraeck (die daer in zeer bevallijck is) op onz' toneel altijt sal voortbrengen. bij Wijbrandts, Amst. Tooneel 38. 1753. - Maer ghy Toetsers en Proef-meesters van ons Goude

[p. 578]

Nederlandsch, die soo vrypostich de Hollandtsche woorden aen den Steen van u Sinnelijckheyt strijckt, Brederoo 3, 199.

1628. 1754. - Mijn zorghen is, dat (U Ed.)... met het erkaeuwen mijner kost zonder kaeuw tot in den Haeghe toe zullen gequelt blijven; 't en zy zy niet te kiesch zijn, om mijne gasten te wezen op het Deensch gerecht, op zijn Hollandsch gekookt, dat U Ed. in dezen geschotelt vind, hooft, Briev. 1, 327 (Hooft bedoelt de verzen, hemzelf door Vondel uit Denemarken toegezongen).

1631. 1755. - Dies is my half tegens mijnen dank ontslipt, 't geen U Ed. hier by in mijn bot Hollandsch ontworpen ziet, hooft, Briev. 2, 219.

1647. 1756. - Dees heerlijke Stadt heeft dan het geluk genooten van uit haar schoot te zien gebooren worden d'opgaande Zon der Hollandtsche letterwijsheit en der Neederlandtsche Poëzy, Brandt in Hooft, Briev. 4, 439. 1757. - Niemant aanschou dan des Drossards vaarzen met oneerbiedige oogen: dees zijn het die de paalen der Hollandtsche taal uitgebreit hebben zoo ver als den dagh strekt, 4, 445.

1650. 1758. - In oude Hollandtsche liederen hoort men noch een natuurlijcke vrypostigheit, vloeientheit, en bevallijcken zwier, Vondel 15, 137. 1759. - Hendrik Korneelis Agrippa van Nettenheym; Van de Onzeekerheyd ende Ydelheyd der Weetenschappen en Konsten... Wt Latijn in Hollantsch overghezet door J. Oudaan... Haarl., Th. Fonteyn. - MPP 368.

1654. 1760. - In Hollandtse Spraecke... aldus enz., Hollandsche Mercurius 1654, 62a.

1655. 1761. - der menschen sin is der menschen Hemelrijck, seyt het Hollands Spreeckwoort, L. Baek bij Hooft, Briev. 4, 238.

1663. 1762. - Haerlemsche eerlijke Uren. Bestaende In korte Sinspreucken, kloecke Antwoorden, en vreemde bejegheninghen... overgheset uyt diversche Talen: In 't Hollandts: Tot verkorting van deze lange Avonden. Haarl.P. Casteleyn. - DVNL 321.

1677. 1763. - Mannen van groote geleerdtheit, die alle de krachten hunner herssenen inspanden om de Hollandtsche taal van uitheemsch schuim te zuiveren, Brandt, Lev. v. Hooft 11 (ed. matthes). 1764. - Daar kon men bespeuren, dat de Hollandtsche taal in 't beschryven der vryaadien voor geen Italiaansche noch Latynsche behoeft te wyken, 15. 1765. - Hy begost het Leven van Henrik den Grooten... in kort Hollandtsch op te stellen, 23. 1766. - Op dat huwelyk schreeven... Vondel en Laurens Reaal (bruiloftsdichten) in 't Hollandtsch, 27. 1767. - In 't Latyn vondt men veele zoo kerk- als staatzeeden, ... daer hy... zwaarlyk Hollandtsche woorden toe kon vinden, 40. 1768. - De drossaardt (hadt) ookeenige van d'aardigste Nieuwmaren, uit het Italiaansch van...

[p. 579]

Bokkalin in 't Hollandsch vertolkt, 41. 1769. - Zyne arbeidtzaamheit en vlyt was ongelooflyk, en niet minder zyne liefde tot de Hollandtsche moederspraak, altijdt toeleggende... om al de kracht derwelspreekentheit uit de schriften van andere volken in 't Neêrduitsch over te gieten, 54. 1770. - Geen Italiaansche Poëeten behaagden hem meer dan Petrarcha, Tasso en Marino wiens Adoon hy in 't Hollandtsch ten deele hadt vertaalt, 57.

1682. 1771. - Die grondige kennis hadden van de Hollandtsche taale... oordeelden, dat... men nergens iemant vinden zou, die Hollandtsche woorden en spreekwijzen zou weeten te vinden, de kracht van Maroos Latyn zoo naa uitdrukkende, als hy doorgaans hadt gedaan, Brandt, Leven v. Vondel 53.

1684. 1772. - Ik spreek goed Hollandsch, maar die taal is wat plat, daarom moet men ze wat entrelarderen Met Fransch, 't is doucer, en aangenamer, als men een woord Uit een vreemde Taal onder de Nederduitschen hoord. Bot Hollandsch is maar voor 't Kanaalje, en 't volkje in de achterstraaten, men hoort nu geen luyden van respect zo praaten, Bernagie, De belachchelyke Jonker, bij V. Moerkerken, Ndl. Kluchtspel 541. 1773. - Wil je Fransch spreeken, spreek Fransch, maar met volk dat in die Taal is bedreeven. Maar als je Hollandsch spreekt, laat die wisjes wasjes dan weg, 542.

1689. 1774. - Ten besten van 't Gemeen, staan Romers en Latijnen En Grieken en Hebreen, (Verstaanbaar) bij dozijnen, In 't Hollantskleet gedost. En 't Uitheemsch opgelost. Een woort op zijn Tijt (Amst. J. Robijn: Zie PMl 8911)iv.

1697. 1775. - Samenspraken Van Desiderius Erasmus... Uit het Latijn vertaald... Van Pieter Rabus... Met byvoessel Van een samenspraak van Erasmus, die voor d'eerste maal in 't Latijn en Hollandsch door den overzetter is uitgegeven... Amst., G. Borstius. - BB^2, E 765.

1714. 1776. - Dit sprak de Vorst (tsaar Peter) altemael uit in 't Hollantsch, Reizen van C. De Bruyn over Moskovie (Amst. 1714), 22 b.

1731. 1777. - Een gesprek, 't welk... meest een boek betrof, nieuwelyks in 't Hollandsch uitgegeven, V. Effen, Holl. Svectat. 1, 14. 1778. - Ik spreek en schryf wat op zyn Hoofsch, en ik moet met schaamte zeggen, dat ik noit een Hollandsche Grammatica of Letterkunst in myn hand, heb gehad, 1, 89

1734. 1779. - Goedkeuring... Na dat ons de Catechismus onzer provincie van Mechelen is vertoond, zoo als dezelve op nieuw is overzien, en naar de hedendaagsche Hollandsche taal en spraakwyzen geschikt... Brussel 10 February 1734. S. Tho Card. Aardsbissçhop van Mechelen. - BJ 6, 1209.

1782. 1780. - Deéze manier van spreéken is zuyver Hollandsch maer in 't Fransch van geender weêrde, Des. Roches, Dictionn. franç. flam. (Anv. J. Grange) xxi.

[p. 580]

1784. 1781. - Ik schrijf niet graag, en voor al niet graag Hollandsche Brieven. Wolff en deken, Willem Leevend ('s Gravenh.) 1, 5. 1782. - Hy kent geen Hollandsch, en zy geen Fransch, 3, 64.

Holländisch.

1626. 1783. - Der Holländisch Apocalypsis, gantz ohne Schew auszgelegt vnd verfertiget, durch Pambonem Vreimundima. Gedruckt in der New Newenstatt, bey Vielhüppens Warsagern. - PTh 1508.

1652. 1784. - Josten, Jacob, Historische Beschreibung der... wunder Welt... Aus der Holl. Spraach in die Hochd. gebracht. Lüb. 1652. - Cat. Burgersd. & Nierm 4-15 Juni 1908, 3692.

1657. 1785. - Geheime Artickel welche der Könich in Franckreich und Herr Olivier, Protector über Engeland...unter sich berahmet... haben. Ausz Hollandischer Sprache... übersetzet. - PMm 3590. 1786. - Zwey Gespräche... Ausz den Hollandischen ins Teutsche übergesetzet. Leyden, S. von der Pars. - PMm 3600. 1787. - Copia dreyer Schreiben... Aus Hollandischer Sprache... übersetzet. - PMm 3602.

1660. 1788. - Antwort der... Staaden Generalen der Vereinigten Provintzen auff die Proposition desz Herrn Cojets... Ausz dem Holländischen... vbersetzet. - PMm 3776.

1665. 1789. - Ihrer Hochmög. der Herren General-Staten Schreiben an des Herrn Bisschoffs zu Münster Fürstl. Gn. ausz dem Holländischen übersetzt. - PMm 4186.

1672. 1790. - Oranien in den Hertzen. das ist: Holländisches Praetjen oder Gespräch, zwischen einem Praedicanten, Politico und Bürger... Aus dem Holl. übersetzt. - PMm. 9313. 1791. - Der Grosse und Weisse, oder Groot und Witte Teufel... Ausz dem Holländ... übersetzt. - PMm 4915. 1792. - Otto keyens kurzer Entwurff von Neu-Niederland vnd Guojana einander entgegen gesetzt... Ausz dem Holländischen ins Hochteutsche versetzt durch T.R.C.S.C.S. Leipzig, Ritzschi. - PMm 3742.

1674. 1793 - Englands Appellation, von der... Versamlung zu Whitehal an den Groszen Rath der Nation... Gethan in Engl. Sprache... und... ins Holländische gesetzt... Amst. Jos. Bruynings Wittwe. - PMm 5286.

1676. 1794. - Tschesch, J.Th. von, Zwiefache Apologia und Christl. Verantwortung auf die... Hauptpuncte Davids Gilberti von Utrecht... Vor diesem in Holländ. Sprache gegeben. - PTh 1930.

1684. 1795. - Frantzösisch und Holländische Tractaten... Aus dem Holländ, ins Deutsche gebracht. Leipzig gedruckt. - PMm 5979.

[p. 581]

1688. 1796. - Sr. Hoheit... des Hn. Printzen von Oranien Wilhelm Henrichs Declaration... Ausz dem Holländischen übergesetzet... Hamburg im gülden A.B.C. - PMm 6262. 1797. - Memorial der Englischen Protestanten an Ihre Hoheiten den Printzen und Printzessin von Oranien. Aus dem Holländischen übersetzet. - PMm 6401.

1689. 1798. - Des Königs in Frankreich Krieges-Declaration, wieder... die Herren General Staaten... nach dem Holländ. Exemplar übersetzet. - PMm 6432.

1701. 1799. - Des ehrwurdigen Vaters D. Joh. Rusbrochii... Schriften, ... Vormals von dem P.F. Laurentio Surio, ... aus dem Holländischen ins Lateinische, nun aber... ins Teutsche... übersetzt von G.J.C.... Offenbach am Mayn.

1733. 1800. - Gereinigter Bienen-Korb der Heiligen Römischen Kirche, beschrieben durch Philippum Marnix... aus dem Holländischen ins Teutsche übersetzt... Amst. A. und J. de Wees.

1748-1749. 1801. - Der Blutige Schau-Platz oder Martyrer-Spiegel der Tauffs Gesinnten... gesammlet und in Holländischer Sprach heraus gegeben von T.J. Braght. - Mt 2, 57.

Brabantsch Duitsch.

1552. 1802. - Van die werelt te versmaden ende Christum te volghen een... tractaet... ghemaect bi eenen devoten Regulier, ghenaemt Thomas Hamerken... Antw. W^e H. Peetersen. In de opdracht verhaalt de drukker waarom zijn vriend te Leuven het werk in gemeyn Brabransch duytsch vertaald heeft. - MNL 392.

1576. 1803. - Qvi sequitur me, dat is, Die Navolghinghe Christi... ouer hondert jaren ghemaeckt by... Thomas van Kempen, maer ouerghestelt wten Latijne in Brabants Duytsch door Heer Nicolaus van Winghe... Leuven, Jan Maes. - Cat. K.W.P. de Vries, 28 Nov. 1905. 320.

1610. 1804. - Qui sequitur me, dat is: De navolginge Christi... door Thomas Hamerken van Campen. Overghestelt wten Latijne in Brabants duytsch door Nic. van Winghe. Antw. J.v. Keerberghen - Cat. Spitzen (Librairie C.L.v. Langenhuysen, Bulletin 34), n^e 30.

Nederlandsch duitsch.

1528. 1805. - Om alle misbruyck te schouwen, ... hebben zij (de ‘correcteurs deser Translatie’) (hierin) laaten drukken den Text der H. Schrift, gecorrigeert na den Latijnschen Text, ... in onse Nederlandsche Duytsche Taale, tGheele Oude en N. Test. (Antw. W. Vorsterman), Voorrede.

[p. 582]

1550. 1806. - Warachtighe Historie van de Oorloghe van Hoogh Duytschlant, van de Jaren xlvi. ende xlvij.... Ghemaect... van... Don Lodowijck van Auila ende Zunniga... ende overgheset in Neerlantsche Duytsche sprake. Antw. J. Steelsius. - BB, A 101.

1558. 1807. - Biblia, Dat is de geheele Heylighe Schrift, in gemeyn Nederlantsch Duytsch.

1560. 1808. - Een boecxken van dickmael Thoechweerdighe Sacrament te nutten... Nu overgheset wt den latyne in nederl. duytsche by M. Peeter Calentyn. Leuven, P. Zangre. - BJ 5, 278.

1561. 1809. - vlijte doen... om het oude vergeten ende versleten nederlantsche duytsch weder int ghebruyck te brenghen, Coornhert, Officia Ciceronis (Haarl. J.v. Zuren) xi. 1810. - Een ghemeyn Christelijck onderwijs om die ioncheyt bequamelyck te onderwijsen, ... Nu ouergheset wt de latyne in nederlants duytsche by M. Peeter Calenteyn. Leuven, Peeter Sangre 1561. - BJ 1, 632.

1563. 1811. - Princelijcke Deuijsen ofte wapenen van M. Claude Paradyn... ende meer ander Auteurs.... wt de Francoische tale ouer gestelt in ons nederlandts duytsch.... Antw. W. Silvius. - DVE 8. 1812. - Labyrinthus ofte Doolhof vande dwalende Medecijns des hoochgeleerden... Theophras tus Paracelsus, ouerghesedt wten Latijn in Nederlandtsche duytsche spraecke door M.E.B.... Antw. J. Waesberghe. - BB, P 49. 1813. - Van volcomentheyt alre duechden... des seer verlichten Doctoers... Taulers... Overgheset wt die overlantsche tale, in onse nederlantsche duytsche tale door H. Anthonis van Hemert.... Antw. C. vanden wouwere.

1567. 1814. - Tgasthuys boeck Beschreuen duer... Theophrastus Paracelsus... ouergheset wten hoochduytschen in onse nederlansche duytsche sprake. Duer M.E.B. Antw, W^e Hans de Laet. - BB, P 50.

1568. 1815. - De Cleyne Chirurgie ende Tgasthuys Boeck van... Aureolus Theophrastus Paracelsus... nu eerst wten Hoochduytschen in ons nederlantsche Duytsche sprake ouergheset / duer M. Eueraert. B... Antw. W^e Hans de Laet. - BB, P 51.

1570. 1816. - Die Historie ende het leuen van... Keyser Kaerle de vijfde... Eerstmael in Italiaensche sprake beschreuen, Door Alonso de Ulloa, nv nieuwelijck in Nederlantsche Duytsche sprake ouergheset. Antw. W^e en Erfgen. van Jan Stelsius. - VB 24.

1576 1817. - Verantwoording onzer voorouders religie in deser Tijt seer van noode en troostelyck allen waarachtigen Christen menschen; door den eerweerdichsten P van Cheffonteyne... overgesedt uyt den latyne in ons nederlants duytsch door Broeder Marten vander Heyden.. Leuv. Jan Maes ende Peeter Fabri.

1578. 1818. - Translatie Uuyter Franchoysscher talen int nederlants Duytsch, vander Declaratien der intentien sHeeren Jans van

[p. 583]

Oistenrijcke... Leuv. J. Maes. - PMm 336.

1582. 1819. - Alle saecken, 't zy civile oft criminele, moeten bedingt, ende alle judicieele acten gehouden worden in Nederlantsche Duytsche taele, nietteghenstaende dat partijen die niet en verstaen, Cost. v. Antw. 24, 2.

1587. 1820. - Vyftich Medetatien van de gantsche historie der Passie ende des lijdens ons Heeren Jesu Christi. Ghemaeckt deur... François Costerus... Overgheset wt den Latijn in onse Nederlantsche duytsche tale... Antw. Chr. Plautijn. - BB^2, C 547.

1597. 1821. - Dat Tweede Deel der Secreten van den H. Alexis van Piemont... Nu overghestelt uyt den Fransoys in onse ghemeene Nederlandtsche Duytsche sprake, Alkmaar, Jacob de Meester. - AB 372.

1598. 1822. - Het Leven van... S. Franciscus... Nu onlancx int Nederlantsche duytsch overgheset door B. Cornelius Thielmannus. Leuv. J. van den Bogaerde.

1602. 1823. - De seven Ghetijden van onse lieve vrouwe... Leuv. J. Maes. In de voorrede: soo veel ons Nederlants duytsch vermach.

1605. 1824. - Bonaventura, Spieghel der goeder manieren. Veur de Novitien: dat is Proef-ionghers der Minder-broeders Ordene... In Neder-landtsch Duytsch overghesett deur B. Adriaen Pawels. Antw. J. Moerentorf. - DVNL 398.

1642. 1825. - Twee geestelijcke Tractaeten der seer devote ende verlichte maget Joanna Baptista Vernacia van Genua... Eerst wt het Italiaensch int latijn geset... daer wt int Nederlants-duytsch door Pater-Martinus van Sint Truyen. R... 1642. - Hs. in het O.L.V. College te Antwerpen.

1684. 1826. - Van De Grootdadigheyt Der Breedt-vermaerde Regeringhe Van de Stadt Brugge... Eerst beschreven door... M' Her Joost de Damhouder... Nu aldereerst in onse Duitsch Nederlandtsche Tale ghetrouwelijck overgeset... Amst. W^e Jan Jacobsz. Schipper. - BB, D 70.

1688. 1827. - Roomsch Martelaren-Boeck door bevel van Gregorius den derthienden uytghegheven ende... overgheset in ons Nederlandtsch duytsch door P. And. de Boeye, ... Antw. W^e Jan Cnobbaert. - BJ 1, 1586.

NEderlandsch Vlaamsch.

1573. 1828. - Hier moghen zy lesen overgestelt wt den Latine in ons nederlantsche Vlaemsche sprake, de schoone Himnen Lofsangher, Prosen ende Oratien, de welcke de heylighe Kercke leest ende zijngt op de H. zordaghen, Wynkius, Hymni (Gent, C. Manilius), xviii.

[p. 584]

Overlandsch Vlaamsch.

1567. 1829. - De gheusghezinden presen zeere meester Jan Micheus, die hebreeusch, griecx, latijn, franchoys, overlandts vlaemsch ende in somma wel zes of zeven talen conde, Vaernewyck, Beroerl. Tijd. 2, 149.

Hollandsch Nederduitsch.

17 April 1658. 1830. - Is begonnen ordre te stellen op het schoolhouden voor de Angoolse compagniesslaven ende slavinnen, per Amersfoort uyt de Portugese prijs becomen, welcq te houden des morgens ende 's namiddags, den sieckentrooster Pieter van der Stael van Rotterdam, beneffens sijn cranckbesoekers-bedieninge is opgeleyt, te meer dewijl seer goet ende prompt in 't lesen is van recht Hollants Nederduyts, ende omme de gemelte slaven te beter tot het school ende hooren off leeren van de cristelijcke gebeden te animeren, is mede belast na 't eyndigen elcq een croessjen brandewijn ende 2 duym tabacq te geven. J. v. Riebeek, Dagboek 2, 374.

Overlantsch.

1515. 1831. - Den spiegel der duecht ende der eerbaerheyt vol schoone historien ende exempelen... Dit boeck es ter eeren gods ende tot salicheyt van alle menschen, wt de overlantsche tale ghetranslateert. Bruss. Thom v d. Noot 1515.

1516. 1832. - Ick Th vander N die dit tegewoerdich boecxken... wt de ouerlansche of hoochduytsce tale in onse ghemeine sprake getranslateert hebbe... bidde alle personen dient in handen comen sal, dat si dat... secretelyck houden, Thomas vander Noot in zijn voorrede voor den Rosengaert vande bevruchte vrouwen, door hem uitgegeven den 8 Maart 1516.

1521. 1833. - expresselic verbiedende op de voorseyde penen dat niemant... so staut oft clouck en zy, te coopene, vercoopene, haudene, lesene, schriuen, prentene, ofte doen schriuen, ofte sustineren, ofte defenderen eenighe van den boucken, gheschriften oft opinien des voorseyts Luthers, het zy in Overlandscher, Latijnscheroft Vlaemscher talen, oft in eenighe ander talen... Willen... ende bevelen u ende elcken van u hebbende administratie van de justicien, dat ghij met alle besorghe ende goeder neersticheyt terstont...doet verbranden ende ten nieten doen openbaerlicken alle de boucken van den voorseyden Marten Luther, so inder Overlandscher, Latijnscher, Vlaemscher ofte andere talen ghescreven ofte te schrivene, gheprent oft te prentene, so bij hem als bij zijn discipulen, volgheren van zijnder valscher doctrinen, Plakk. v. Vlaanderen 1, 100.

1530. 1834. - Die oude copie voortijts geprent, dye wten overlantsche ghetranslateert was, hebben wy ooc na geuolcht daer sy auctentlyck en sufficient was, Den rosegaert vanden beuruchtten

[p. 585]

vrouwen (Amst. B. Jacobsz), Voorrede. - AB 92; er is ook een uitgave van S. Cock te Antw. zonder jaartal: NB 67*.

1548. 1835. - In Overlandtsche, Spaensche, Duytsche ende Walsche sprake, Placc. v. Brabant 2, 396 b.

1555. 1836 - Nieuwe tydinge van des turexschen Keysers ontsegbrief... Nu eerst wt die overlantsche tale ouerghesedt... Antw. W. Bartholeyns. - BB^2 T 127.

1557. 1837. - Catechismus dat is die somme des Heyligen christen gheloofs... Eerst wtghegheven in latijnschen ende overlantscher spraecken... Antw. P.v. Keerberghen. - Zie boven n^o 441.

1558. 1838. - Catechismus oft die somme der christelycker onderwijsinghen... wtghegheuen eerst int latijn. ende in die overlantsche sprake... Leuv. N. Verhasselt. - Zie boven n^o 443; Cat. R.W.P. de Vries, 3-8 April 1905, 65.

1560. 1839. - Catechismus dat is die Somme des Heylighen Christen geloofs... Eerst wtgegeven in Latijnscher ende overlantscher spraecken... Ende nw getranslateert in onse nederlantsche spraecke. Antw. Jan Verwithaghen.

1575. 1840. - Schyn-Deucht der Secten... wt Overlandsche sprake getranslateert door E.V. [Haarl. A. Ketel]. - BB, C 102; zie ook Coornhert, Werk. 3,340. 1841. - Dit boecxken (de ‘Duytsche Theologie’) (is) al langhe voor dertigh jaren in Overlantsche tale ghedruckt... gheweest met een voorreden Martini Luther, [Coornhert]. Schyn-deucht Diiij a (= Werk. 3, 344 d).

1587. 1842. - De Minne wert by velen oock uytgesproken mette naam van Liefde, maar dat oneygentlijck. Want de ouden oock verstaan hebben by de Liefde, een reyne, maar by de Minne een onkuysche tochte des herten. Dit vindtmen in de oude Nederlantsche boecken doorgaans... Hier mede stemt oock overeen d'Overlantsche sprake: want daar het woort Minnen... geen minder schande en is te noemen, dan hier oneerlijck luyden d'alder dorperlijckste woorden, Coornhert, Werk. 1, 274b.

Vóór 1590. 1843. - Sulcx ende meer desgelijcx schrijft Martijn Luther in de voorsz. sijne bekentenisse. Daer ist Confrater, kondy Overlandtsch lesen, so beziet of ick dat recht verhale, Coornhert, Werk. 1, 422c.

1590. 1844. - Waerachtige Beschrijvinge, ende inhoudt der Articulen, betr. de ware Christelicke Reformatie... by den... Lantgrave van Hessen over sijn Landen ghedaen... Uyt de Overlantsche tale overgheset. Hoorn, Willem Andriessz. - PMl 738.

1634. 1845. - Het mergh der zielen... door Joannes Tauler uyt de Overlantsche taele in de Nederlantsche overgeset door Anth. v. Hemert. Antw. - Cat. Emtinck, 1^e deel, blz. 210. Oct. 426.

[p. 586]

Hoogduitsch.

1516. 1846. - Zie blz. 448.

1532. 1847. - Zie n^o 424.

1543. 1848. - Zie n^o 427.

1551. 1849. - Waerachtich onderwijs hoe ende wt wat oorsaken die teghenwoordighe oirloghe aeng. der stadt Parma geschiet... Getranslat. wten Hochduytschen bescheede... Antw. J. Mollijns. - PMl 37.

1553. 1850. - Zie n^o 1659.

1557. 1851. - Zie n^o 442.

1559. 1852. - Zie n^o 445.

1560. 1853 - Zie n^o 1051.

1563. 1854. - Zie n^o 453.

1564. 1855. - Zie n^o 454.

1565. 1856. - Zie n^o 1664.

1566. 1857. - Zie n^o 458. 1858. - Zie n^o 1060. 1859. - Zie n^o 1665.

1567. 1860. - Zie n^o 473. 1861. - Zie n^o 1814.

1568. 1862. - Zie n^o 1815.

1574 1863. - Zie n^o 482.

1576. 1864. - Copye. Uytschryven ende getrouwe Vermaninge... aen de Staten ende ghemeyne Inghesetenen der beyder Frieslanden... Uut het Hoogduytsch... ouergheset. - PMl 138.

1585. 1865. - Zie n^o 1988. 1866. - Zie n^o 1994.

1586. 1867. - Zie n^o 515.

1588. 1868. - Zie n^o 520. 1869. - Zie n^o 1102.

1590. 1870. - Zie n^o 1109.

1591. 1871. - Zie n^o 534.

1593. 1872. - Zie n^o 540. 1873. - Zie n^o 541.

1594. 1874. - Zie n^o 1120. 1875. - Zie n^o 1121. 1876. - Zie n^o 1122.

1597. 1877. - Zie n^o 548. 1878. - Zie n^o 1131.

1599. 1879. - Zie n^o 1141. 1880. - Zie n^o 1143.

1605. 1881. - Zie n^o 581. 1882. - Zie n^o 583.

1606. 1883. - Zie n^o 587. 1884. - Zie n^o 1155. 1885. - Zie n^o 1156.

[p. 587]

1608. 1886. - Zie n^o 601. 1887. - Een nieu... Boeck inde Geometrie ende Astronomiae... uyt de Latijnsche ende Hoochduytsche talen by een vergadert door S.D.V.B.. Rees, A. Wijlicx - Cat. F. Muller, Dec. 1908, 2678.

1609. 1888. - Zie n^o 606. 1889. - Placcaet van Carolus IX, Coningh van Sweden...Waer by toeghelaten werdt te moghen varen op de stadt Riga... Overgheset uyt den Hooghd. - PMl 779.

1610. 1890. - Zie n^o 1174.

1611. 1891. - Zie n^o 618. 1892. - Verclare mede, dat... Rosaeus noch eenige ander Tractaten hadde, oock in 't Hoogh-Duytsch, J. Taurinus bij Wtenbogaert, Briev. 1, 283.

1612. 1893. - Zie n^o 624. 1894. - Zie n^o 1189. 1895. - Zie n^o 1194.

1613. 1896. - Zie n^o 627. 1897. - Zie n^o 1195.

1614. 1898. - Zie n^o 630. 1899. - Zie n^o 1206. 1900. - Zie n^o 1207.

1618. 1901. - Zie n^o 327. 1902. - Zie n^o 653. 1903. - Zie n^o 654. 1904. - Zie n^o 655. 1905. - Zie n^o 656.

1619. 1906. - Zie n^o 657. 1907. - Over-Rhetische ofte Grysonsche Acten ende Proceduren Des Jaers 1618... Overghezet uyt den Hoochduytschen. 's Gravenh. A. Meuris. - PMl 1589.

1620. 1908. - Zie n^o 666. 1909. - Zie n^o 667. 1910. - Zie n^o 670. 1911. - Zie n^o 671. 1912. - Zie n^o 1248. 1913. - Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overgesedt wten Hoochduytsche... 27 Maart; 28 April, 28 April; z. d; 29 Mei; 12, 20 Juni; 10, 17, 17, 21, 24, 30, 30 Juli; 14, 21 Aug.; 12, 23 Sept.; 7, 7, 9, z.d., 23 Oct.; z.d., z.d., 20 Nov.; 1, 11, 11, z.d., December.

1621. 1914. - Zie n^o 681. 1915. - Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... overgesedt wten Hoochduytsche..., n^rs 1, 2, 3, 10, 12, 13, 15, 17, 28, 31, 32, 37, 39, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 53, 54, 55, 57, 60, 61, 64, 65, 68, 70, 73, 74, 75, 77, 83, 84, 85, 87, 88, 90, 104, 105. 110, 112, 113, 117, 124, 125, 129, 135, 136, 140, 146, 148, 149, 150, 153, 154, 156, 160, 162, 163, 176. 1916. - Een Vvarachtighe beschrijvinge van den bedroefden staet, der Stad Praegh... uyt den Hoochduytsche spraecke, in onse spraeke overgeset... Utr. A. Lenartz. - BB^2, B 299. 1917. - Des Duyvels Alarmslagh Van Caspari Shioppi... Wt den Hoochduytschen ghetranslateert door W. Baud. Leid. Z. de Smit. - BB, D 96.

[p. 588]

1622. 1918. - Zie n^o 1258. 1919. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... wt den Hoochduytsche overgheset..., n^rs 16, 20, 27, 28, 31, 49, 56, 58, 72, 84, 91, 95, 98, 99, 104, 105, 108, 109, 110, 114, 154, 162, 175, 176, 177, 178.

1623. 1920. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... wt den Hoochduytsche overgheset..., n^rs 4, 7, 10, 13, 43, 46, 89, 122, 124, 126, 128, 130, 133, 142.

1624. 1921. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... wt den Hoochduytsche overgheset..., n^rs 1, 4, 5, 6, 8, 10, 16, 17, 18, 23, 28, 29, 31, 32, 34, 37, 39, 42, 44, 45, 47, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 61, 62, 70, 74, 76.

1625. 1922. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe overghesedt wten Hooghduytsche..., n^rs 34, 61, 92, 97.

1626. 1923. - Zie n^o 1279. 1924. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe overghesedt wten Hooghduytsche.... n^rs 10. 42, 52, 59, 61, 66, 68, 78, 79, 86, 87.

1627. 1925. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe overghesedt wten Hoochduytsche... n^o 126.

1628. 1926. - Zie n^o 1283. 1927. - Tot Straesburgh wordt mijn boecxken de veritate Rel. Christ. in 't hoochduytsch gedruckt, H. de Groot, bij Wtenbogaert, Briev. 3^2, 107.

1629. 1928. - Zie n^o 713. 1929. - A. Verhoeven, Nieuwe Tijdinghe... uyt den Hooghduytsche... overghesedt, n^o 18.

1631. 1930. - Zie n^o 720.

1635. 1931. - Zie n^o 1300.

1645. 1932. - Zie n^o 775.

1646. 1933. - Zie n^o 781.

1652. 1934. - Zie n^o 1369. 1935. - Zie n^o 1371.

1657. 1936. - Zie n^o 1394.

1658. 1937. - Artyckelen, van de Verkiesingh... (van) Leopoldus, verkoosen Roomsch Keyser... Vertaelt uyt het Hooghduyts... door Dirck van Wageningh. Amst. H. Doncker. - PMl 4596.

1662. 1938. - Zie n^o 1410.

1667. 1939. - Brief van een Hooghduyts Edelman. - PMl 5507.

1689. 1940. - Bericht der Gruweldaden die door de Besetting... van Heydelbergh... is bedreven. Uyt het Hooghduyts vertaelt, en tot Amst. gedruckt. - PMl 8749.

1701. 1941. - Zie n^o 1500.

[p. 589]

1727. 1942. - Zie n^o 1699.

1733. 1943. - Zie n^o 1558.

1738. 1944. - Zie n^o 1563.

1752. 1945. - Zie n^o 1575.

1771. 1946. - Zie n^o 1585.

1776. 1947. - Zie n^o 1589.

1778. 1948. - Zie n^o 1590.

1780. 1949. - Zie n^o 1594.

1797. 1950. - Zie n^o 1618. 1951. - Zie n^o 1619. 1952. - Zie n^o 1729.

Einde 18^de eeuw. 1953. - Zie n^o 905.

Toemaat.

Duitsch.

1531. 1954. - T. Leest ghy oock v Vader onse oft v Pater noster?... Hoe leest ghy, in Duytsch oft Latijn? L. Ick leest, soo ic van mijn vader gheleert hebbe Pater noster qui es in celis, etc. T. Ghy behoorde dat in Duytsce te lesen, so mocht ghijt des te bet verstaen, want ghy en condt gheen Latijn, [Gnapheus], Troost ende Spiegel d. Siecken (Emden, N.v. Oldenborch) [B v] b - [B vi] a.

1536. 1955 - als ghi eenige redenen wten duytscen in françoys setten wilt, soo en hebdy anders nyet te doen dan enz., N. de Berlaimont, Vocabulaer (Antw. W. Vorsterman) 26a.

1561. 1956. - Tis nu also verde gecomen, dat... menich fijn burgher ende boer het vonnisse zijnre saken aenhorende, ja oock selfs lesende sulex soo luttel verstaet, dat hy dan noch niet en merct oft hem mede oft tegen gaet, maer als een onduytsche noch wel een verduytscher tot dit duytsch (God wouts) behoeft te hueren, Coornhert, Officia Ciceronis (Haarl. J.v. Zuren) xiv (zie ook xii en xv).

1565. 1957. - ons conijnghs... grootvader... institueerde... een princelicke camer van Rhetorijcken, als souveraine over alle duytsche tonghen, L. d'Heere, Hof en boomg. d. Poësien, voorrede.

1567. 1958. - in Brabant (wordt) met d' aldersuetste voys Ghesproken en ghebruyct het alder beste duyts, v. d. noot, Het Bosken, [G v] b. 1959. - Sommighe Psalmen... by den Poet in Duytsche geset, v. d. noot, Bosken [I vij] a.

[p. 590]

1568. 1960. - dit sonnet, (dwelck ik te voren met Alexandrijnsche veersen in duyts gheset hadde), v. d. noot, Theatre, bij Vermeylen 52. 1961. - Dit is eenseer profitelijck boeck om Duytsch, Fransois. Spaens, ende Italiaens te leeren lesen, Dictionaire, Colloques ou dialogues en quatre langues (Gand G. de Salenson; 1573: Antw. J. de Hertoghe) A iij b; Diccionario Coloquios o dialogos in quatro lenguas (Brux. J. Mommaert 1624) A 4 b; evenzoo L 3 b; Woordenb. ende Tsamenspraken in Nederlandtsch, Fransch Spaensch ende Latijn (Bruss. J. Mommaert 1647), A 4 b.

1586. 1962. - sekeren duytschen boeck De verscheyden lessen van Petri Messie. - Antw Archievenbl. 4, 361.

1590. 1963. - T'waer wel te wenschen, dattet de ghewoonte daer toe ghebrocht hadde. dat ettelicke Duytsche woorden gheen verclaringhe en behoufden duer Griecksche ende Latijnsche... wy sullen ons ghevoughen na tgheval des teghenwoordighen tijts, stellende... neven sommighe ghoede Duytsche woorden, haer ergher ghewonelicke Griecksche ende Latijnsche, Stevin, Burgherlick Leven (Leid. F.v. Ravelenghien) [2]. 1964. - de wonderlicke verborghen eigenschappen der Duytsche sprake, 4.

1591. 1965. - hebben liever gehadt de onbequame verdorvene wijse van spreken der Spanjaerden... na te volgen... dan dat sy souden haere oude natuerlijcke bequame ende eygene duytsche moeder spraecke wederomme aennemen... wie sal ons met recht connen straffen, dat wy aen tgene dat goet ende van onsen vaderen van oudts hercomen is gehouden hebben, om...in goeden duytsche, de meyninghe des H. Gheestes eygentlijck ende duydelijck uyt te drucken? Marnix, Psalmen, Voirrede (zie ook boven n^o 1115).

1603. 1966. - een vocabularium welsch en duytsch, bij Lederoer, Alphab. Lijst 62.

1616. 1967. - Van onse Duitsche tael de fransman is geweken, scriverius bij D. Heinsius, Nederd Poëmata.

ca. 1622. 1968. - Uwe Apologie is eyndelynge mede int Duitsch aen den dach gecommen, N. v. Reigersberch, Briev. 5 (Amst. J. Müller 1901).

1630. 1969. - Rijm ick, dat een boer dit Duytsch niet kan verstaen? Vondel 6, 11.

1631. 1970. - Onse Duydsche Moeders tale heeft hy oock ghesocht te vereeren ende te thoonen dat oock deese wetenschap inde selve tale wel kan verhandelt werden, waer toe hy hem beholpen heeft met veele nu wat ongebruyckelicke, doch goede oude Duytsche woorden... tot nader gherief vande geene die aen de Latijnsche of Bastaert-duytsche woorden sijn ghewent, sijn op de kant de Duytsche woorden vertaeldt, W. Grotius vóór H. Grotius, Inleiding tot de Holl. Rechtsgeleertheyd ('s Gravenh. W^e H.J. Wou).

[p. 591]

1971. - Volgen voortaen de Bastaert Duydsche woorden, die op de kant gheset, ende in den tekst met goede Duydsche woorden vertaeld staen, H. Grotius, Inl. achteraan.

1604. 1972. - Le grand dictionnaire francois flamen... Den schat der Duytscher Tale... Rott. P.v. Waesberghe.

1657. 1973. - Och, of ons Duitsch 't Hebreeuwsch gezang kon volgen In aert en zwier, Vondel 18. 216.

1782. 1974. - Denken die Schrijvers dan, dat de kinderen in staet zyn van die genera te verzinnen? of willen zy hun in 't geheel den moed beneémen, door hun te dwingen... op een nieuw het fransch en duytsch Woórden-boek te doórblaeden? Des Roches, Dictionn. franç. flam. (Anvers, J. Grange) xv.

Nederlandsch.

1561. 1975. - roekeloose versuymers der begraven rijcdoms men onser nederlantscher talen, Coornhert, Offic. Cicer. xi. Dit heeft onse nederlandtsche sprake... alsoo gheraetbraect. dat enz., xii. Doet dit die nederlantsche tonghe niet schandelijck stameren? ald.

1580. 1976. - Tot het gezelschap... der gener, die hem... ouffenende zijn inde Latynsche of nederduytsche poëzien ende allen anderen lief-hebberen der Nederlandsche sprake, J. v. Hout in Tijdschr. Ndl. Letterk. 22, 219.

1581. 1977. - Ghemercktjonckheer J. vander Noot... dagelijcks groote neerstigheit is doende, om... de Nederlandsche (poesie) op sekere mesure ende regel te brengen, aangeh. Belg. Mus. 3, 422.

1586. 1978. - Dit vindtmen in de oude Neerlantsche boecken, Coornhert, Werck. 1, 274 b.

vóór 1590. 1979. - ghy sijt die Saxische Tale beter ervaren, moghet in Nederlants lesen, Coornhert, Werck. 1, 422 c.

1596. 1980. - vele oude Boucken... die metter hant op Rym, ofte gedichte, in onse Nederlantsche spraecke, vele hondert Jaren geleden geschreven zijn, Lusthof v. Rethorica (Leid. F.v. Ravelengien) 3.

1599. 1981. Nu en is... dese loflicke redenrijcke const by ons niet anders dan een Nederlantse Poesy, Redenrijke Constliefhebbers Recreatie (Leid. H. Lodowicxz). viii.

1604. 1982. - Uyt sonderlinghe gheneghentheyt ende liefde tot de Nederlantsche Poësie, Der geholp. Wees. Dancksegginghe (Schiedam, z.n.)iv.

1611. 1983. - Soo hebbe ick my voorghenomen, dit selve Boecxken, wt het Oostersche, in de Nederlantsche tale, te verteren, Hoffman, Ordonn. Godts (Amst. Cl. Gerritz), Aij a.

[p. 592]

1643. 1984. - Het groote Woordenboeck vervattende den schat der Nederlantsche Taele, door Jean Louys d'Arsy... Rott. P.v. Waesberge (2^de deel van n^o 1328).

1647. 1985. - Dictionaire, et Colloques, en quatre langues, Asçavoir, Flamen, François. Español, & Latin... Woorden-boeck ende T'samen-spraken in vier talen, Te weten, Nederlandtsch, Fransch, Spaensch, ende Latyn: Verbetert ende vermeerdert door J.M. Brux. J. Mommaert.

1657. 1986. - Gy, die de kerne en kracht van veele tongen, Oock 't Neêrlantsch kent, Vondel 18, 216.

1739. 1987. - Het groot Woordenboek der Nederlandsche en Fransche taele Getrocken uyt verscheyde soo Nederlandsche als Fransche schryvers naementlijk uyt den genen van P Richelet... Derde Druk. Brussel, G. Fricx (verg. n^o 1715).

Nederduitsch.

1585. 1988. - Nae dat ghy ghesien hebt inden eersten Boeck, die manieren om te leeren spreken Neerduytsch Enghelsch, Hoochduytsch, Latijn enz., Colloquia et dictionariolum septem linguarum (Luik, H. Hovium) a 3 b; evenzoo in alle volgende uitgaven: zie boven blz. 438.

1591. 1989. - De eene latende zich dunken, dat het onnoodig zij de psalmen, lofzangen of liederen, die ons de Geest des Heeren in de Hebreeuwsche tale heeft voorgedragen, in onze Nederduitsche sprake overzettende, allen slechten en gemeenen lieden gemeen te maken, marnix, Boec d. Psalmen (Leid. C. Plantyn), Voorrede.

1611. 1990. - Philips Grijm, fs Philips, oudt 20 jaeren, geboren bij Valenchiennes, maer seer correct nederduyts sprekende, Stadsarchief te Gent, 23^e register crimenel, fol. 63 v^o.

1714. 1991. - Woordenschat der twee Taalen, Portugeesch, en Nederduitsch... door M. Abraham Alewijn en Joannes Collé. Amst. P.v.d. Berge.

Vlaamsch.

1568 en 1573. 1992. - Dictionaire, Colloques ou Dialogves en quatre Langves Flamen, François, Español, & Italien... Vocabulaer, Colloqvien, oft Tsamensprekinghen, in vier Spraken, Vlaemsch, Françoysch, Spaensch. ende Italiaansch... Gand, G. de Salenson: 1573: Antw J de Hertoghe. 1993. - Nae dat ghy ghesien hebt in den eersten Boeck die manieren, om Vlaemsch, Françoysch, Spaensch, ende Italiaensch te leeren... als ghy eenighe redenen wt den Vlaemsche... setten wilt, zoo even genoemd werk, Liij b.

1585. 1994. - Desen boeck is seer profitelijck om te leeren... Vlaems, Engelsch, Hoochduytsch, Latijn enz., Colloquia et dictionariolum septem linguarum (Luik, H. Hovius) [B 5] b; evenzoo in alle volgende uitgaven: zie boven blz. 438.