Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1906

[p. t.o. 754]

Koninklijke Vlaamsche Academie, Verslagen, 1906, blz. 755.

Lichtdruk Edm. Sacré, Gent.

[p. 755]

Een nieuw fragment van Lodewijk van Velthem's ‘Spiegel Historiael’.

Dit nieuw fragment van Lodewijk van Velthem's Spiegel Historiael, waarvan op de volgende bladzijden een afdruk voorkomt, bestaat uit een dubbel blad perkament, dat onlangs ontdekt werd in een foliant van de bibliotheek der Leuvensche hoogeschool. Het zat daar als achterste schutblad⁽¹⁾ vastgelijmd in een exemplaar der Parijsche uitgave van 1544 van de Opera Omnia van den hl. Epiphanus (310-403)⁽²⁾, met welk werk nog een ander van theologischen inhoud werd samengebonden⁽³⁾. Dit boek heeft vroeger deel uitge-

(1) Als voorste schutblad werd insgelijks een blad perkament van een handschrift gebruikt, nl. van een Latijnsch hs., bevattende een soort van bijbelsche geschiedenis; dat stuk is voor ons van geen belang.

(2) Ziehier het begin van den zeer langen titel: D. Epiphanii ‖ episcopi Constantiae Cypri, con ‖ tra octaginta haereses opvs, panna- ‖ rium, sine arcula, aut capsula Medica appellatum, ‖ continens lïoros tres, & tomos siue sectio- ‖ nes ex toto septem: ‖ Iano Cornario Medico ‖ Physico interprete. ‖ Item. ‖ Eiusdem D. Epiphanii epistola ‖ siue liber Ancoratus appellatus, docens de uera fide ‖ christiana. ‖ ...... Parisiis ‖ apud Viuantium Gaultherot...... 1544.

(3) De titel van dit werk luidt: Enarrationes vetustissimorum ‖ theologorvm, in acta qvidem ‖ apostolorvm et in omnes D. Pavli ac ca- ‖ tholicas epistolas ab Oecumenio: in Apocalypsim ve- ‖ rò, ab Aretha Coesaréoe Cappadocioe ‖ episcopo magna cura ‖ collectae: ‖ Iohanne Hentenio interprete. ‖ Selecta quoedam fragmenta ex D. Epiphanio Cyprensi...... Antverpiae in aedibus Iohannis Steelsij. ‖ M.D. XLV. mense Maio.

[p. 756]

maakt van de bibliotheek van het Collegium Atrebatense of het ‘Atrechts college’, een der talrijke ‘Colleges’ van de oude universiteit⁽¹⁾; dat blijkt uit den lederen band zelf, waarop het wapen van dit college staat ingeprent, met het opschrift Collegium Atrebatense, alsmede uit eene aanteekening op het titelblad van eerstgenoemd werk: Bibliotheca Collegij Atrebatensis.

Ons blad perkament is eigenlijk een stuk van een in tweeën geplooid vel, dat het binnenste van een katern geweest is; de rechter kant en de bovenste zijde zijn afgesneden, ten gevolge waarvan aan elke kolom bovenaan negen of tien regels ontbreken. Het meet nu nog 325 millim. bij 217 (grootste breedte); op elke zijde staan twee kolommen van elk omtrent 40 verzen.

Blijkens het schrift, dat regelmatig, duidelijk en goed leesbaar is, moet dit hs. uit het midden van de 14^de eeuw dagteekenen. Het fragment is te klein van omvang om vele eigenaardigheden te vertoonen; de voorkomende afkortingen zijn de gewone voor m en n, voor er, ar en aer, voor et, con (oste, groot) en quam (q̃m); voorts nog de zeldzamer R's (= ridders) en ged' (= gedaen).

(1) Over dit Collegium Atrebatense zie eenige bijzonderheden bij E. Reusens, Documents relatifs à l'histoire de l'université de Louvain (1425-1797), dl. III (Leuven, 1881-1885), blz. 155-167, en bij Edw. van Even, Louvain dans le passé et dans le présent (Leuven, 1895), blz. 588.

[p. 757]

Ieder hoofdstuk begint met een roode of blauwe hoofdletter, over drie versregels verdeeld, maar zonder eenige versiering. De opschriften der hoofdstukken zijn met zwarten inkt door den kopiïst zelf geschreven; het er bij behoorend cijfer is telkens rood doorstreept (met uitzondering van hoofdst. xlv). Rood doorstreept, elk afzonderlijk, zijn ook de hoofdletters waarmede ieder vers aanvangt.

De tekst van ons fragment, acht kolommen van omtrent 40 verzen, dat is dus ± 320 verzen, op malkaar volgende met achtmaal een kleine leemte van telkens een tiental regels, behoort tot het vijfde boek van Lodewijk van Velthem's Spiegel historiael; hij loopt van ongeveer het midden van het 44^e hoofdstuk tot bijna het einde van het 49^e. Men weet, dat op deze plaats het teksths., door Le Long uitgegeven, eene nog al aanzienlijke leemte heeft, nl. van het begin van het 42^e tot midden in het 46^e hoofdstuk. De Gentsche fragmenten, door M. de Vries en E. Verwijs beschreven en uitgegeven in hunnen Spiegel historiael van Maerlant, 3^e deel (Leiden, 1863), blz. 455 en vlg., vullen deze leemte gedeeltelijk aan, terwijl naar hunne berekening, er nog omtrent 120 regels blijven ontbreken. Welnu, van die 120 ontbrekende verzen doet ons fragment er ons de kleine helft van aan de hand, nl. 53 regels; dat is wel eene niet onbelangrijke aanwinst.

Nieuw zijn: 1^o) het einde van het 44^e hoofdstuk en het eerste vers van het 45^e, waardoor - althans voor het grootste gedeelte - het

[p. 758]

ontbrekende wordt aangevuld van den tekst voorkomende bij de Vries en Verwijs op blz. 459, eerste kolom; 2^o) de tweede helft van het 45^e hoofdstuk en gedeeltelijk het begin van het 46^e, dat volgt, bij de Vries en Verwijs, op den tekst van dezelfde bladzijde, tweede kolom, na v. 40, en alzoo deze gaping vult.

Brengen de vijf zesden van het Leuvensche fragment ons echter geen nieuwen tekst, toch is eene tweede, respect, derde lezing van den bekenden niet onwelkom; immers, al zijn de afwijkingen niet buitengewoon gewichtig, al zijn enkele zelfs minder goed dan de lezing van den uitgegeven tekst, op eenige plaatsen nochtans verdienen zij de voorkeur. Daarom scheen het ons de moeite waard dit stuk bekend te maken, in afwachting dat het worde opgenomen, ten minste voor zoover nuttig zal geoordeeld worden, in Prof. De Vreese's nieuwe uitgave van Velthem's Spiegel.

Wij hebben nog alleen op te merken dat deze uitgave zoo getrouw mogelijk den tekst van het hs. weergeeft, met dien verstande, dat de afkortingen opgelost zijn, i en j, u en v naar hunne hedendaagsche klankwaarde gebruikt, hoofdletters en leesteekens aangebracht. Van elke verandering aan de lezing van het hs. is rekenschap gegeven in de aanteekeningen (die veranderingen zijn in den tekst met cursieve letter gedrukt); toevoegingen staan tusschen rechte haakjes.

C. Lecoutere.

Leuven, 20 September 1906.

[p. 759]

tekstkritische noten

⁺ Wel met .ccc. man
Doe maecten si groot geruchte dan
Al offer .M. hadden gewesen.
Die viande worden doe in vresen
Ende worden daer of te barenteerd
So seere, dat si worden ghesconfierd,
Ende vloen alle dattere was,
Ende lieten also den pas.
Dus wan dien keyser den pas gereet
So datmen daer niet ne street,
Want si .ccc. ofte min
Die vanden berge togen in,
Ende daden se vlien met scanden groot.
Nu vloe dus gheent conroot
Te Florensen waert met haesten,
Want daer doe ten alre naesten
Ghetogen was; daer toghen si in.
Daer ontsagen si den keyser min
Dan si ten passe daden, godweet.
Hier sulsi seggen ghereet
Den keyser te weder stane van al;
Al hebben si voren ghehadt mesval,
Si sullen[t] wreken hier te stat:
‘Want hi es nu in onse gewat
So verre comen, dat verstaet,
Dat hi van hier niet ontgaet’.

1 Het bovenste gedeelte van de letters is weggesneden.
5 daer voluit in het hs.; evenzoo beneden 10, 17; voorts nog XLV 44, 54, 61; overal elders d'.
15 waert voluit in het hs.
18 In het hs. D', zooals telkens aan het begin van het vers, behalve XLV 22.

+ (Cap. XLIV) f^o 1 r^o a

[p. 760]

tekstkritische noten

Hoofdst. XLV. Titel wijng't. - De vv. 2-41 komen overeen met die van het Gentsch fragment bij de Vries t.a.pl., p. 459, 1^e kolom, vv. 1-40.
6 De h van hi verbeterd uit eene s.
8 Na visierde nog het eerste been van eene n of m.
22 Het overige is weggesneden.
24 Daer wart voluit aldus in het hs.
25 Hs. M' zooals telkens aan het begin van den versregel.

Hoe die keyser Florensen belach ende haren wijngaert af dede houwen .xlv.

Doe dese dus gevloen waren,
So trac die keyser ooc daer naren
Ende volgedem upten voet
Tote Florensen der stede goet,
Ende in enen cloostre bider stat
So nam hi sine herberge na dat.
Daer lach hi in wel te ghemake
Ende visierde in welker zake
Hoe hi die stede mochte winnen.
Te heme ne conste niemen van binnen
Ghecomen no niemen uter stat
Ne conde ontfaren na dat
⁺ ..............
Men scoot seere ......
Ende warp met bliden grote steene.
Daer wart .i. assaut ghemeene,
Maer hen ha[i]p niet, weet dat wel.
Het was nochtan herde fel
In beeden ziden, uptie ure,
Maer die vesten entie mure
Waren so groot ende so vast,
Dat niet besloot .i. bast
Wat dat si daer ane daden.
Si moetent anders sins begaden,
Sullen sijt winnen, dat weet wel.
Dus laghen si daer altenen rebel,
Tote dat al vertert was mede

+ b

[p. 761]

 

Dat gheleghen was om die stede,

 

So dat menne vant wat verteren

 

Negherande dinc van lijfneren.

 

Als dit die keyser heeft vernomen

40

Es hi banderside der stat comen,

 

Ende heeft daer sijn licgen anevaen

 

Ende sine viande al daer bestaen

 

Ende asselgierde alle dage,

 

Ende leide daer so nouwe lage,

45

Dat si niewer ne conden uut.

 

Haren wijngaert ooc al over luut

 

Dedi houwen vor haer ogen;

 

Nochtan ne dorren si niet pogen

 

Ute te comene tenen stride.

50

Dus lach die keyser tesen tide

 

Vor die stat met here groot

 

Ende maket daer omme so bloot,

 

Datmen gheene dinc daer vant,

 

Het was ghewoest daer omtrant.

55

Men hadde waar an slaen die hant.

 

Die lieden worden seere ghescant

 

Die omtrent die stat saten;

 

Si begonden hem ooc seere maten

 

Die in die stat beleghen waren;

60

Hadden si gheweten hoe ontfaren,

 

Som die daer binnen quamen

 

⁺ ...........

 

Ende nieme[n] ne conde verstaen

 

De... den... gene saen

 

Die vrouwen mede vander minnen

 

Dies ic u een deel dede bekinnen

5

H[i]er voren. Nu hort hier die zake,

+ (XLVI) v^a a

[p. 762]

 

Waerof dat quam dese sprake.

 

Rudders waren hier toe vercoren,

 

Alsic u seide daer te voren,

 

Dat si den keyser souden bestriden

10

Vro ende spade in allen tiden

 

Entie passe so belecgen,

 

Dat sise hem souden wederseggen,

 

Ende daer omme was hem te lone

 

Van edelen vrouwen ende scone

15

Juweele ende ghiften ghegheven,

 

Dat si te vroyliker souden leven;

 

Ende hare minne was hem beheten

 

Ende atle vrienscap, wildijt weten,

 

Die vrouwen met lieve mogen doen.

20

Daer jeghen ne soude gheen occuzoen

 

Wesen, waert so dat si

 

Wederstaen mochten den keyser vri,

 

Dat hi te Rome ne come niet.

 

Dit was haer ghelof. Nu ziet,

25

Hoe wel si dat hebben ghedaen.

 

Ende hier up hebben st ontfaen

 

Der vrouwen sconede ende up minne.

 

Maer dese minne dochte mi dinne,

 

Dat si noch nie in geenen pas

30

Ne bestreden den keyser vor das;

 

Ende waer dat si lagen voren

 

Ende si vanden keyser horen,

 

Ghingen si vlien eer hem quam noot.

 

Dese minne dinct mi niet groot,

35

Ofte si waren alte blode.

 

Nu seitmen, dat in groten node

 

Die minne menege hevet brocht,

 

Daer hi wonder omme heeft gewrocht.

 

Ooc seitmen, dat soe maket coene

40

Den man in goeden saysoene

[p. 763]

50

⁺ Ghedaen also scone belof

 

Van sulken vrouwen alse dat waren,

 

Ende si mi hadden gegeven daer naren

 

Hare sconeit up rechte minne,

 

Ende vort te sine mine vriendinne

55

Te minen live also vort an,

 

Ende .1. ruddere ware dan,

 

Die mi des hadde vermeten,

 

Ende ict der vrouwen hadde beheten:

 

Ic hadt gheaventurt dor hare,

60

Watter mi af comen ware,

 

Om te blivene in haer minne,

 

Ende sulke vrouwe daer mede te gewinne;

 

Dat haddic emmer daer anegaen,

 

Al hadder mijn leven anegestaen,

65

Alst ooc hadde bi aventuren;

 

[Maer] haddic mogen gheduren

 

[I]nden strijt ende ute comen,

 

[E]nde mire vrouwen mogen begomen

 

Eene werf anden strijt vermaert,

70

Dat ware mi .c. dode waert;

 

Entie soudic daer omme liden

 

Met rechte om haer soete verbliden.

 

Fy! die minne hebben wouden

 

Ende hem niet dorsten verbouden,

75

Dat si eens hadden ghestreden

 

Dor der minnen werdich[ed]en,

 

Hets wel recht datmense hate

 

Ende om dese sticken late,

 

Alst ooc sal met rechten trouwen.

 

Nu hort vert van den vrouwen.

+ b

[p. 764]

tekstkritische noten

21 het hs. heeft zeer duidelijk nemmenmeer.
28 gindi behoeft niet veranderd te worden in gincdi, daar, volgens mededeeling van Prof. de Vreese, ginâi meermalen bij Velthem voorkomt.
31 hs. Vlode.

Hoe dese vrouwen die rudders verspraken ende hare sconede weder hiesschen .xlvij.

Die vrouwen nu hebben vernomen,
Dat die keyser vort es comen
Tote Florensen met stouten moede,
Ende dat hi leden es al die hoede
Ende alle passe, dat verstaet,
Daer si toe hadden toeverlaet.
⁺ ..............
Ghine durt nemmeer wanen
Van onser minnen, dat verstaet,
Want uwe blode, vule daet
Heeft u nu vele eeren benomen.
Ghi hadt ghelovet, dat soude comen
Die keyser te Rome nemmermeer;
.iij. passe haddi te lidene meer,
Daer ghine altoos sout weder striden;
Ende ghine dorst sijns niet ombiden!
Ende dese es hi alle nu noch leden
Ende van u ooc ombestreden.
Te Grosset gincdi vlien;
Te Pont Amolle gindi na dien,
Ende vermaet u te wrekene daer;
Ende doe die keyser u quam naer
Vlodi doe te Rome binnen,
Ende daer lieti up u winnen
Tcapitoel vander stede,
Ende daer na die stat ooc mede,
Ende lietene die cardenale dwingen,
Ende moest ooc mede des ghehingen,
Dat menne croonde in die stat;
Ende daer na weder tooch na dat
In u lant wide ende zide,

+ f^o 2 r^o a

[p. 765]

40

Ende hevet al ghewoest met stride,

 

Ende es ghevaren met ghewoude

 

Also verre alsi selve woude.

 

Ghi die onse sconeit naemt,

 

Die u te hebbene niet betaemt,

40

Noch onse minne, dat wel weet,

 

Nes niet wel an u besteet,

 

Want ghine sijt niewets wert.

 

Nu gheeft ons weder nu ter vert

 

Onse prosent, dat gi hebt nu,

50

Wi sullent geven, segwi u,

 

Des keysers rudders, diet al durvechten,

 

Ende sullen wi hem verplechten

 

Onser minnen, si u cont;

 

Si hebbent verdient in alre stont

 

⁺ .............

+ b

Der rudders antworde hier up dese sprake .xlviij.

Deser rudders .c. was,
Die hem beromt hadden das
Ende waren Chatelongeeren,
Ende hadden ghemaect, den vrouwen teren.
Wapijnrocke ende wapine,
Allegader van enen tekine
Ende van ere paruren mede.
Dese, doe si horden ter stede
Dat se die vrouwen dus versprak[en]
Ende hem verweren dese saken,
Antworden si, dat si noch bet
Hare sconeit souden berechten met;
Want nu es hi comen her upt velt
Recht binnen onser ghewelt,
Ende wilde hi hier iet gheduren,
Wi sullen prouven onse aventuren.

[p. 766]

 

Hiers noch waer .i. begin gedaen:

 

Sine weten noch niet sonder waen

 

Waer ane dat si sijn ghesparret.

20

‘Ghi hebt nu te lange gemerret,

 

Spraken die vrouwen alle doe,

 

Dat es hi, hi es comen toe.

 

So doedi halen best .i. net

 

Daer ghise alle vaet hier met.

25

Wi duchten, si sullen u ontflien,

 

Dat wi niet ne sulle[n] zien

 

Van u die grote pongise ende scone;

 

Maer wi wanen bat dat gone,

 

Dat ghi niet uut sult trecken durren

30

(Want ghi sijt van crancken purren)

 

T[e hem] waert iet te doene.

 

Maer te vliene sidi coene;

 

Daer af gheven wi u den prijs.

 

Wi sien u int vlien herde jolijs.

35

Entrouwen, ghi hebt recht daer an,

 

Want ombeidi sijns, weet dan,

 

Dat ghi gheslegen wezen sout.

 

⁺ ..............

43

Comdi hem bi, ghi sijt verdomt’.

 

Die rudders antwordden den vrouwen fier:

45

‘Onser nes maer .c. hier,

 

Ende haerre es .i. here groot’.

 

Daer up antwordden die vrouwen bloot:

 

‘Daer wert noch toe .i. prouven gedaen’.

 

Alle die vrouwen ghemeenlike zaen

50

Willen uter stat ombieden

 

Te prouvene an skeysers lieden

 

In derre manieren, alsic u

 

Ter wilen sal seggen nu.

+ v^o a

[p. 767]

tekstkritische noten

XLX 14 souden verbeterd uit sougen.
41 Hs. Dat. De zin vergt dan. In v. 39 staat in het teksths. mede in plaats van vele; maar onze lezing moet toch, dunkt mij, niet gewijzigd worden. Het Gentsche fragment heeft ook vele.

Van ere lettren die de vrouwen sendden an skeysers rudders ende die rudders weder toten vrouwen .xlix.

‘An edele liede ende vroede,
Crachtich ende stout van moede,
Des keysers rudders, di wi loven
Van alre vromicheden boven!
U groeten die vrouwen van Florensen
Ende ombieden u alse tenen wense
Hare vrienscap ende hare houde,
Ende bidden u, heren, menichfoude,
Dat ghi ons doet ene bede
In alte vrouwen werdichede
Dat wi u bidden sullen ter stont.
Ghi heren, gi rudders, wi doen u cont,
Dat hier .c. rudders sijn binnen,
Die gerne eren souden gewinnen,
Ende ute souden comen jegen u,
In dien dat uwer .c. nu
Comen willen alleene upt velt
Sonder enich ander ghewelt.
Woudt dit doen dor onse bede,
Wi soudens u danken mede
Ende soudens ons beloven zeere’.
Doe dese bodscap quam int here
Wasser daer so vele van dien
Die te stride waert wilden tien,
Dat sire o[m]me vechten wilden vorwaer
⁺ .............
‘Wi die u in rechter trouwen
Groeten ende doen ooc bekinnen,
Dat wi om loon van uwer minne
Ende vele dor alre vrouwen eere
Willen doen, noch vele meere
Dan gi hebt ons omboden nu.

+ v^o b

[p. 768]

 

Vrouwen, wi doen verstaen hier u:

 

Sent hem honderden nu hier uut;

 

Wi willen verzekeren over luut,

45

Dat onser maer .lxxx. sullen comen,

 

Ende willen die .c. heren begomen

 

Dat hem dat leven rouwen sal.

 

Ooc willen wi nu zekerheit doen van al,

 

Dat ons niemen in staden sta

50

(Hoe so die dinc verga)

 

Van onsen lieden, verstaet wel dat.

 

Ooc willen wi, dat uter stat

 

Hem te hulpen niemen come an.

 

Dit willen wi blidelike doen dan,

55

Ghi vrouwen fijn, dor uwe bede

 

Ende dor uwe minnen te hebne mede’.

 

Doe dese lettren ane scouwen

 

Vander stat die edele vrouwen,

 

Waren sijns blide herde seere,

60

Ende ghingen met enen curten kere

 

Toten .c. rudders saen,

 

Ende daden hem dese dinc ve[r]staen.

 

Maer sine wildens in ghere maniere

 

Daer ane vaen. Doe seiden sciere

65

Die vrouwen: ‘Ghi hebt nu recht;

 

Hets quaet comen int ghevecht.

 

Ghevet ons onse sconeit weder saen:

 

Ghi hebt tsippaus ghenouch gedaen.

 

Soudere iet baten of sijn comen,

70

Mer hadt hier wel an vernomen.

 

Hens niewets wert u vermeten.

 

Waren si also beseten

 

Van u als gi hier van hem nu sijt,

 

Ic weet, dat gi niet lange tijt

55 Waer voluit in het hs.
XLVI vv. 7-40 komen overeen met den tekst van het Gentsche fragment bij de Vries, blz. 459 2^e kolom vv. 1-34.

11 belecgen: de c is boven den regel bijgeschreven.

XLVI 50 tot het einde toe, komt overeen met den tekst bij Le Long, blz. 356 seq.
50 De bovenste helft van 't laatste woord is weggesneden.
69-70 vermaert en waert voluit in het hs. (v' maert).

40 ghewoest is verbeterd uit gheweest, maar de verbetering is met zeer weinig inkt aangebracht en daardoor op 't eerst gezicht haast onmerkbaar.
vv. 47 en 48 wert voluit in het hs, en vert afgekort (v't).
16 hs. prouwen.

19-20 ghesparret en gemerret voluit.
22 Na het eerste hi staat een punt in het hs.
48 hs. ged'.

43 De h van honderden uit eene m verbeterd.
50 Vóór verga staat ga, doorgehaald.
55 dor: hs. der.
68 Hs. stappans dat hier kwalijk past. Over sippau zie Mnl. Wdb. op cypau en vgl. Tijdschrift, IV, 201.