Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1905

[p. 248]

Derde prijsvraag.
Drukkersvak.

Eene volledige Nederlandsche vakwoordenlijst van het drukkersvak, zooveel mogelijk met opgave van de Fransche, Hoogduitsche en Engelsche benamingen en met afbeelding van de vermelde voorwerpen.

Prijs: 500 fr., of een gouden gedenkpenning van gelijke waarde.

Steller van de vraag: de heer Th. Coopman.

Vier antwoorden met de volgende kenspreuken, zijn ingekomen:

1^o)	Verbetering.
2^o)	Fluctuat nec mergitur.
3^o)	Geen rijker kroon Dan eigen schoon. K. Ledeganck.
4^o)	Vakkennis.

Werden tot leden van den keurraad aangesteld: de heeren Th. Coopman, Edw. Gailliard en J. Broeckaert.

1^o) Verslag van den heer Th. Coopman.

De vier ingekomen antwoorden mogen alle verdienstelijk heeten: zij getuigen van de vlijt en de kennis der Verzamelaars.

[p. 249]

N^r 1 is, ongelukkig genoeg, al te beknopt. Het beslaat slechts 13 bladzijden, 26 kolommen. Het geeft niettemin 733 woorden, die alle tot het drukkersvak behooren.

Klaar is het dat de steller geheel onbekend is met de vroeger door de Academie uitgegeven vaken kunstwoordenlijsten: derhalve voldoet zijn werk geenszins aan de gestelde eischen: de Fransche benaming ontbreekt schier overal, terwijl de uitlegging der woorden vaak achterwege blijft of teenemaal onvolledig is, en nergens, op geene bladzijde, eenige schets of teekening te bespeuren valt. Edoch, uit de gevolgde methode blijkt dat de Verzamelaar een bevoegd man is: voor den ervaren drukkersgezel ware zijne lijst een behulpzame gids. Met inachtneming van de bepalingen der prijsvraag, zou hij ze kunnen uitwerken tot een degelijk woordenboek, even goed wellicht als Fluctuat nec mergitur, dat reeds zeer merkwaardig is.

Uit de vergelijking van beider woordenschat volgt dat N^r 1 vele termen bevat die niet voorkomen in de 4 deelen van N^r 2, alhoewel dit laatste er 40 meer behandelt of 773, welke alle betrekking hebben op het vak. Fluctuat geeft daarenboven 38 penteekeningen ten beste en 153 figuren, geknipt uit catalogussen en ander drukwerk. Het valt te onderzoeken of, met het oog op die figuren, overdruk veroorloofd is.

Het plan is opperbest.

[p. 250]

Over het algemeen is N^r 2 een zaakrijk werk. Schrijver kent stellig het vak: voor de kunst zelve biedt hij nuttige wenken in eene reeks flink opgevatte artikelen, waaronder vooral meldenswaardig zijn:

Afbreken (van lettergrepen), Afleggen, Correctie-teekenen, Drukfeil, Koppelletter, Letterkast, Letternaam, Lettergieter, Letterpolis, Linie, Noot, Opmaken, Overslaan, Rand, Samentrekkingsteeken, Snelheid, Spatieering, Tabel, Titel; verder, in geschiedkundig opzicht, Aanhalingsteeken, Aldin, Augustijn, Bladteekening, Bladwachter, Boekdrukkunst, Cicero, Diamant, Drukinkt, Erratum, Folio, Galvanoplastie, Garmond, Gietafdruk, Glanzen, Handpers, Houtgravuur, Kegel, Letterzetter, Loonbederver, Linieeren, Muziekletter, Papier, Papyrus. Parel, Parisienne, Proevenlezer, Puntenstelsel, Romaansch, Sint-Jans-Broederschap, Snelpers, Stereotypiedruk, Zetmachine.

Op enkele uitzonderingen na, is de spelling goed verzorgd. Het opstel, alhoewel duidelijk, is niet zelden tamelijk plat en soms gerekt. Bondigheid behoort hier tot de allereerste vereischten.

Nagenoeg bij elk woord staan de Hoogduitsche en de Engelsche benamingen. Het ware echter wenschelijk de Hoogduitsche woorden te schrijven volgens de nieuw aangenomen spelregels.

[p. 251]

Schrijver, die zooveel goeds levert, zou, mijns erachtens, wel doen met, voor de afkortingen, de meest gebruikelijke Nederlandsche verkorte woordvormen over te nemen uit de algemeene woordenboeken.

Voor alinea, in de door hem opgegeven beteekenis, hoort men ook in het Engelsch: other line.

De onder 2^o vermelde borstel wordt, indien ik het goed voorheb, hier en daar de klopborstel geheeten.

Materieeloverste is ongetwijfeld een gesmeed woord, evenals kooijager. Wellicht verdient kooidrijver de voorkeur naar het Hgd. Keiltreiber? Vergelijk pindrijver, wigdrijver enz. in andere vakken.

Kommapunt verwijst naar Punt-komma en Watermerk naar Filigraan. Ware het tegenovergestelde niet verkieslijker?

Lettersnijder. - Die man snijdt de matrijzen. Dus dient, m.i., de uitlegging nagenoeg te luiden als volgt: Hij die de matrijzen snijdt of graveert, naar dewelke de letters gegoten worden.

Mise en train zag ik liefst uit den Nederlandschen tekst geweerd.

Voor papier ware het hoogst nuttig, wilde schrijver het Handboek der mechanische Technologie door G. Kuyper Hz. inzien. Daarin zal hij tevens de Hollandsche papierformaten aantreffen.

[p. 252]

Proevenlezer. In dat overigens goed gesteld artikel kon het woordenboek van Kiliaen vermeld worden.

Opvallend is het, dat geen enkele Verzamelaar bij dezen te oogst is gegaan.

Aan de samenstelling van N^r 3 en N^r 4 zijn insgelijks heel wat tijd, geduld en kennis besteed.

Geen rijker kroon Dan eigen schoon bestaat uit 17 schrijfboekjes, te zamen ongeveer 500 bladzijden: 550 vakwoorden worden daarin behandeld. Het bevat uitermate veel lezenswaardigs; maar, helaas! het is eigenlijk geene verklarende woordenlijst, wèl een leerboek voor letterzetters dat, min langdradig opgesteld en geschreven in gekuischter taal, veel nut zou kunnen stichten. Als woordenlijst geeft het te weinig, als uitlegging al te veel. Het is doorspekt met allerlei stukken die of in 't geheel niet of slechts voor een gering gedeelte met de drukkerij in verband staan. Als voorbeelden daarvan gelden o.m. de volgende artikelen:

Aankondigingen, aansnijding, celluloïd, chaostypie, cijfermuziek, dagblad, driekleurendruk, Duitsch, Engelsch, groen en al de kleuren van den regenboog; houtsnede, immobiel enz., enz.

Wil het werk aanspraak hebben op de hoedanigheid van de verlangde woordenlijst, dan moet het ingekort worden tot het tiende van zijnen omvang.

[p. 253]

Wat overblijven zal, kan stellig dienstig wezen, mits aanvulling, natuurlijk, van het vaak te kort schietend vakwoord, alsmede van zeer veel ontbrekende Hoogduitsche en Engelsche benamingen.

In het opzicht van dikte en zwaarte is N^r 4 (Boekdrukkerij en Steendrukkerij) eene ontzaglijke verzameling. Na al den tijd en de nspanning aan de lezing van dat lijvig werk besteed, heb ik het niet gewaagd, na overzicht van mijne 14 groote bladzijden gunstige en ongunstige aanteekeningen, de daarin behandelde vakwoorden te tellen of ze op te visschen uit een stroom van termen die te huis behooren in alle gewone woordenboeken. Ik noem enkel aanbesteden, aanbesteder en aanbebesteding (de gegeven uitleg is glad verkeerd), bedienen, bedreven, behendig, behendigheid, bekwaam, bekwame leerjongen, beukenhout, beweegkracht, beweging, bezig, bezigen, biechtbriefje, bijdoen, bijvoegen, binnenland, doorsnede, doorzenden, dragen, drama, drie, droomboek, dubbele bemol, dubbel kruis, dun, enz., enz., te lang om te melden, heele reken lang en bladzijden vol. Al te veel Fransche, Engelsche en Hoogduitsche termen zijn achterwege gehouden; andere zijn vaak twijfelachtig en de Engelsche vergen zorgvuldige herziening. Aldus is Saw of a circle voor cirkelzaag onjuist. Het eigenlijke woord is circular saw. Zoo zijn er tien- en nogmaals tientallen.

[p. 254]

Bij en voor ettelijke woorden wordt verwezen naar andere die, bij de indeeling, wellicht zoek zijn geraakt.

Het geslacht van talrijke termen is niet eens vermeld.

Zeer vele uitleggingen moeten òf ingekort òf aangevuld òf bevattelijker opgesteld worden.

Kortom, om deze al te uitgebreide woordenlijst bruikbaar te maken, dient veel gesnoeid, meedoogenloos gekapt, streng gezift en vlijtig geschaafd. Dan zal het goede, dat zij ontegensprekelijk bevat, tot zijn recht komen.

Van de vier ingezonden belangrijke verzamelingen is, ongetwijfeld, N^r 2 de beste, in dien zin dat zij, in weerwil van hare onvolledigheid, toch de volledigste is, en, naar de letter, den geest en den eisch van de gestelde prijsvraag, verreweg de nauwkeurigste.

Lag ze daar voor mij als de eenigste bloem of vrucht dier vraag, geen oogenblik zou ik aarzelen om haar den uitgeloofden prijs toe te kennen, onder beding dat de Schrijver ze aanvulle en wijzige naar de wenken en onder het toezicht der Jury. Opmerkelijk is 't, dat menig haar ontbrekend woord niet in Vlaamsch-België te vinden, wèl uit Noord-Nederland te halen is. Met die enkele vingerwijzing ligt, voor N^r 2, een deel der oplossing voor de hand.

[p. 255]

Rechtvaardigheidshalve, behoort hare bekroning, thans, tot het onmogelijke; immers, de drie andere verzamelingen versperren haar den weg die tot de zegepraal voert: zij bevatten woorden en onontbeerlijke wetenswaardigheden die den Steller van N^r 2 ontsnapt zijn en zonder dewelke zijn arbeid, hoe degelijk hij ook wezen moge, onvolledig is en blijven zou.

Besluit en Voorstel. Ik heb de eer voor te stellen:

1^o	dat de prijsvraag aangehouden blijve tot ultima December 1907 (elk lid der Jury moet ten minste over 2 maanden kunnen beschikken om die rijke verzamelingen met de noodige aandacht te onderzoeken en te beoordeelen);
2^o	dat het bedrag van den uitgeloofden prijs verdubbeld worde (500 fr. is, waarlijk, al te gering voor zulken belangrijken arbeid);
3^o	dat de Academie, bij uitzondering, veroorlove, dat de vier Mededingers hun handschrift, na 1 Juli 1905, terug kunnen bekomen bij den Eerwaarden heer H. Claeys of bij den WelEd. heer Jhr Napoleon de Pauw, te Gent (onze hooggeachte heer Bestendige Secretaris behoort immers tot den Keurraad), tegen afgifte van eene geschreven verbintenis, waarbij zij verklaren hun werk, gewijzigd of ongewijzigd, en wèl onder eene andere kenspreuk, op nieuw in te zenden vóor den 31^n December 1907;

[p. 256]

4^o	dat, mocht de Academie mijn voorstel goedkeuren, hare beslissing ter algemeene kennis zal gebracht worden door middel van eene mededeeling in de dag- en weekbladen.

Te oordeelen naar hetgeen ik in dezen wedstrijd gezien en gelezen heb, meen ik, ten slotte, te mogen neerschrijven, dat de Koninklijke Vlaamsche Academie in 't jaar 1908 ten minste éen werk over het besproken vak zal mogen bekronen en laten drukken, zooals er geen enkel bestaat om het even in welke taal.

Th. Coopman.

2^o) Verslag van den heer Edw. Gailliard.

Na grondig onderzoek van de vier ingezonden antwoorden, verklaar ik mij onvoorwaardelijk aan te sluiten bij de zienswijze van mijnen geachten vriend Th. Coopman, eersten verslaggever: de prijsvraag aanhouden, met inachtneming van het viervoudig voorstel door hem gedaan.

Enkele aanmerkingen wensch ik in het midden te brengen.

Meer dan een der Verzamelaars heeft specifieke woorden en uitdrukkingen, die enkel in zijne stad of streek gebruikt worden of bekend zijn, aangeteekend. Dat is, mijns inziens, onvoldoende. Zulke vakwoorden leven wel meer te Brugge,

[p. 257]

te Antwerpen en te Gent, in Oost- en West-Vlaanderen, in het Brabantsche en in het Limburgsche. Derhalve letten de Mededingers er op, dat zij die termen zooveel mogelijk inzamelen, met duidelijke aanwijzing van de plaats of streek, waar zij gebruikt werden of waar zij nog mondgemeen zijn. Wie kan zeggen, hoevele eigenaardige, gepaste en belangrijke woorden en uitdrukkingen er niet in vele Vlaamsche steden, bij oude drukkers- of zettersgasten zouden in te oogsten zijn, en vaak geschikt tot vervanging van thans gebruikelijke vreemde termen.

Voor mij ligt hier eene gansche lijst door mij vroeger verzamelde termen, meest van Westvlaamschen of van Brugschen oorsprong, die ik in geen der ingezonden stukken heb aangetroffen. Indien een der vier verdienstelijke Mededingers bekronenswaardig werk had geleverd, zou ik die lijst hier mededeelen tot aanvulling van zijnen arbeid. Daar zulks niet het geval is, kan ik het, kieschheidshalve, niet doen en bepaal ik mij vooralsnu, met het oog op Brugge, de aandacht op die leemte te vestigen.

Aan de Noordnederlandsche mededingers weze aangeraden, - wenschen zij op volledigheid aanspraak te kunnen maken, - zich met Vlaamsch-Belgische vakgenooten in betrekking te stellen; want menig oud woord, dat verdient geboekt te worden, is hier te lande in eere gebleven. Van hunnen kant, zouden de Vlaamsche mede-

[p. 258]

dingers wel doen zich insgelijks tot de Noorderbroeders te wenden: in Noord-Nederland zijn immers vele goede en degelijke woorden te vinden, welke ten onzent onbekend zijn.

Verder heb ik bespeurd, dat in de te beoordeelen stukken hier en daar woorden voorkomen, welke niet eigenlijk tot den wezenlijken Vlaamschen taalschat van het drukkersvak behooren en buiten twijfel door den schrijver zijn uitgedacht of gesmeed geworden, als vertolking van bepaalde Fransche termen, die alhier zijn ingedrongen. Hoe verdienstelijk, hoe gepast zij ook zouden kunnen zijn, acht ik dat zulke woorden in een boek zooals het gevraagde niet mogen worden aangestipt, tenzij onder vermelding dat ze slechts voorgesteld worden tot vervanging van uitheemsche.

Nog een woord.

Bij het onderzoek der ingezonden verzamelingen is gebleken, dat ja de meeste termen betreffende het mechaniek-drukken aanwezig zijn. Jammer genoeg, vele daarvan hebben een vreemd voorkomen. Integendeel, ontbreken talrijke woorden van echt Vlaamschen of Nederlandschen oorsprong, welke van vóor de toepassing van de mechaniek dagteekenen. Al behooren zij alleen tot het werk met de thans bijna overal verwezen handpers, toch mogen zij in het geheel niet vergeten worden, omdat wellicht vele van bedoelde

[p. 259]

woorden of uitdrukkingen op de huidige manier van arbeiden kunnen toegepast worden en misschien ook op werkingen of voorwerpen toepasselijk zijn, waarvoor nu enkel uitheemsche termen gebruikt worden.

Edw. Gailliard.

3^o) Verslag van den heer J. Broeckaert.

Na, op mijne beurt, de vier ingezonden antwoorden onderzocht - en het oordeel der twee eerste verslaggevers gelezen te hebben, meen ik ook dat het best zal zijn de prijsvraag aan te houden.

J. Broeckaert.