Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1904

[p. 37]

Reinaert en Rabelais
door den heer Is. Teirlinck.

Men weet hoe, in Reinaert II⁽¹⁾, de Vos den Koning verleidt en bedriegt met de leugen van de Drie Juweelen (een Ring, een Spiegel en een Kam).

Over het eerste juweel luidt het, naar de uitgave van E. Martin:

‘teen was een vingherlijn, noem ic voren⁽²⁾:
van finen goude was dien rinc,
ende binnen, dat teghen den vingher ghinc,
stonden letteren in gheamelghiert,
van sabel ende asuur visiert.
dat waren drie hebreeusche namen:
ic encondse ghespelden noch versamen,
want ic die tael niet enverstont.
mer een wijs man maecte mi des cont:
het was meister Abrioen van Trier⁽³⁾.
hier isser veel, die sijn manier

(1) Omwerking en voortzetting van Willem's epos, dat men met Reinaert I aanduidt.

(2) Vs. 5322, uitg. Martin.

(3) Over den oorsprong van Abrioen werden verscheiden meeningen vooruitgezet. 1^o Meening van Grimm. Hij wijst (CLXIII) op Aaron, Abraham, Appirion (dim. van Ephraim) en bisschop Aprunculus van Trier. 2^o Meening van J.-Fr. Willems. Het is, naar 't schijnt, een verdichte naam. Hij verwijst naar een ‘oudfransch’ woord (abrioen of abrikoen) dat kwakzalver beteekent en naar abriconner, bedriegen. 3^o Meening van Martin (bl. XXI). Deze naam is ‘rein erfunden.’ 4^o Meening van M. De Vries (Tijdschr. voor Ned. Taal en Letterkunde, II, 1882, bl. 80). Hij verwijst naar het Hebr. abarjon, overtreder, dat hij vindt in het Judischdeutsches Wörterbuch (4^o deel van Avé-Lallemant, Das Deutsche Gaunerthum, bl. 423). - Ik breng het tot den toovenaar Obéron (Aubéron) van den roman Huon de Bordeaux (in het Volksboek Abroen) en tot Adalberon (éen wat den vorm betreft met Obéron), bisschop van Trier, zooals ik het in een volgend volledig betoog zal uiteenzetten.

[p. 38]

 

wel kennen: hr verstaet alle tonghen

 

tuschen Harlebeke ende Dronghen

 

ende Enam ende Floorsberghen.

 

in alle die wildernisse nerghen

 

enis gheen dier so sterc, so coen,

 

tenis van meister Abrioen

 

bedwonghen, als hijt aen siet,

 

ende moet al doen dat hi ghebiet.

 

nochtan enlooft hi niet aen Gode:

 

mer het is die vroetste jode,

 

die men in der werelt vint:

 

crude ende gesteente hi wel kint,

 

haer virtuten, ende wat si sijn.

 

ic liet hem sien dit vingherlijn.

 

hi seide mi dat die drie namen

 

eerst uten paradise quamen,

 

ende datse Seth sinen vader brocht,

 

doe hi den ontfermighen olie socht.

 

so wie die namen over hem draecht,

 

hi blijft altijt ongheplaecht

 

van der temptatien ende van den quaden.

 

donre blixem mach hem niet scaden,

 

toverie, noch alfs ghedroch.

 

meerre doghet leitter aen noch:

 

hi enmach niet verderven van coude,

 

al laghe hi in enen woude

[p. 39]

 

al moedernaect op een velt

 

drie wintersche nacht aen een ghetelt,

 

al vroost ende weidet uten noorden:

 

so grote cracht hebben die woorden,

 

orconde meester Abrioen.’⁽¹⁾

In het Volksboek⁽²⁾ van 1564, dat te Antwerpen gedrukt werd en voor titel heeft: ‘Reynaert de Vos, een seer ghenvechliicke ende vermakeliicke Historie, met haer Moralisatien ende corte wtlegghingen’, wordt de toovermeester Abrioen van Trier niet meer genoemd. De tekst, welke aan den hooger opgegeven beantwoordt, is:

‘Deen van dese drie was eenen seer costelijcken rinck van fijnen goude. En̄ van binnen waren vreemde letteren in ghegraueert, my wert gheseyt dattet drie Hebreeusche namen waren. Ick en condese noyt ghelesen, noch al hadde ickse wel hooren lesen, ick en soudese niet verstaen hebben, want de Hebreeusche tale is my gantsch onbekent.

Maer meester Alcofribras (een seer gheleert Jode in alle consten ende talen) seyde my, dat dese drie namen, die binnen den rinck gheschreuen waren, van Seth wt den aertschen Paradijse ghebracht werden, als hijer ghesonden wert van zijnen vader Adam, om te halen de olie van ontfermherticheyt. Ende soo wie dese namen aen hem draecht, gheen arch en mach hem gheschien, gheenen blixem noch donder en mach hem hinderen, noch hij en mach van gheen toouerije bedroghen worden. Al laghe hy wel drie wintersche nachten onder den

(1) Vs. 5363, uitg. Martin.

(2) Uitgegeven in 1877 door Ernst Martin.

[p. 40]

Hemel, geen sneeu, gheenen vorst, noch gheenen wint en soude hem moghen vercouwen, also langhe als hy desen rinck by hem hadde.⁽¹⁾’

Alcofribras vervangt dus in het Volksboek Abrioen van Trier

Hoe het komt dat E. Martin in zijne uitgave van het Antwerpsch Volksboek twee verschillende schrijfwijzen voor dien persoonsnaam gebruikt, is mij onverklaarbaar. Op bladz 88 staat Alcofribras; doch op bl. XII der Einleitung vindt men juister: Alcofribas - de tweede r valt weg, Op bl. XXV zijner uitgave van den Reinaert heeft men: Alcoribas⁽²⁾ - zonder f Dit laatste wordt gevonden in de Amsterdamsche uitgaven van 1778 en 1795⁽³⁾.

Martin schrijft (bl. XII der Einleitung van zijne uitgave van 't Volksboek) dat hij te vergeefs naar de bron van dien merkwaardigen persoonsnaam⁽⁴⁾ heeft gezocht. Zulke bekentenis van den geleerden navorscher mag wel een weinig verwonderen. Men weet toch dat de groote spotgeest Rabelais het 1^ste en het 2^e zijner boeken (Gargantua, Pantagruel) onder den anagrammatischen

(1) Uitg, van het Volksboek, bl. 87-88.

(2) Zoo ook bij Grimm, Einl. CLXV.

(3) Van elke dezer twee uitgaven berust een exemplaar in de Bibl. Maatsch. Nederl. Letterk. Leiden. De heer Bibliothecaris Louis d. Petit heeft, op mijn verzoek, die exempl. nagezien. Hiervoor openlijk mijn oprechte dank.

(4) Evenals naar die van Noscorqui en Robbicolio.

[p. 41]

schuilnaam Alcofribas Nasier (Francois Rabelais)⁽¹⁾ heeft uitgegeven. En onbetwijfelbaar schijnt het mij dat de bewerker van het Volksboek, met Meester Alcofribras (of Alcofribas), Rabelais bedoelt. Zulke zonderlinge letterschikking kon onmolijk door twee personen bijna tegelijkertijd uitgedacht worden.

Ik zeg: bijna tegelijkertijd. In 1532 verscheen Rabelais' Chronique Gargantuine, in 1533 Pantagruel, een weinig later de echte Gargantua - dus een dertigtal jaren vóor het verschijnen der oudste⁽²⁾ bekende uitgave van het Volksboek (1564). En wat Rabelais zelf - die zich erg verontwaardigde omdat men zijn ernstige werken met minachting bejegende - voorspeld had, werd waarheid: hij had gezworen, zegt Barré (OEuvres de Rabelais, XIV), dat hij weldra een werk zou schrijven ‘qui passerait par toutes les mains et ferait proclamer le nom de l'auteur par toutes les bouches, même dans les pays étrangers’.

Zijn bijval was overgroot. Hij zelf schrijft, in

(1) Zie over dien schuilnaam: Esmangart et Eloi Johanneau, OEuvres de Rabelais, M.DCCC.XXIII, I, bl. 8-9; I, 194; II, 140-142; II, 163-164.

(2) Of de Antwerpsche uitgave van 1564 wel de oudste is? Sprekende van eene uitgave van 1566 - die hij nergens heeft kunnen vinden - schrijft J.-F. Willems: ‘Wellicht zyn er nog andere Reinaerden tusschen 1485 en 1566 uitgekomen.’ (Reinaert de Vos, Inleiding, bl. XLIX).

[p. 42]

den Prologue van Pantagruel, over de Chronique Gargantuine:

‘Et le monde ha bien cogneu par expérience infaillible le grand émolument et utilité qui venoit de ladicte chronique Gargantuine: car il en ha esté plus vendu par les imprimeurs en deux mois, qu'il ne sera achepté de Bibles en neuf ans.’

Van Pantagruel verschenen drie uitgaven in éen jaar (1533)!

De schrijver van ons Volksboek zal dus wel de wereldberoemde werken van den Franschen satiricus gekend hebben. En als hij ons zegt dat Meester Alcofribas hem de drie namen, die in den ring geschreven stonden, uitlegde, dan gebruikt hij eenvoudig het anagram van Rabelais om dezen aan te duiden.

Al de Zuidnederlandsche uitgaven van het Volksboek, na 1661 verschenen, hebben een Approbatie van M. van Eynatten, canonik en scholaster. Ik bezit er eene (zonder jaartal) met den titel:

‘Reynaert den Vos ofte Het Oordeel der Dieren, in het welk⁽¹⁾ Koning Lion en zyne Heeren, de schalkheyd van Reynaert den Vos onderzogt en geoórdeelt word. Het verhael is zeer genuchelyk en profytige Morael. Verçiert met 28 schoone Plaeten. T'Antwerpen, By Josephus Thys, Boek-drukker en Boekverkooper op de Vlas-merkt in de Pauw.’

(1) Het woordje door werd hier vergeten.

[p. 43]

De goedkeuring op het laatste blad (bl. 80) luidt:

‘Approbatie.

Dezen boek aldus verbeterd, is goed en bekwaem gevoden⁽¹⁾ zoo voór de schoólen, als andere persoonen Vidit M. Van Eynatten Actum Antwerp. 15 Novemb. 1661.’

Opmerkelijk mag het heeten dat deze verbeterde⁽²⁾ uitgaven den schuilnaam van Rabelais weglaten.

In plaats van den hier bedoelden tekst staat er (bl. 61):

‘Den eenen van de dry was eenen zeer kostelyken ring van fyn Goud, en van binnen waeren vremde letteren gegraveért, en my wierd gezeyd, dat het Hebreeuwsche naemen waeren, ik konde die niet leézen: en al had ik die hooren leézen, ik zoude die evenwel niet verstaen hebben, want de Hebreeuwsche taelle is my onbekend. En zoo wie deêzen ring by zig draegt, geen kwaed kan hem geschieden, geenen blixem nogt donder kan hem hinderen, nogte hy zal van geen tooverey bedrogen worden. En al lag hy dry wintersche nagten onder den kouwen Hemel, geenen sneeuw geenen vorst nogte wind, zoude hem konnen deëren, nogte verkouden.’

(1) Sic. De ‘Approbatie’ van het exemplaar dat in de Koninklijke Bibliotheek van Brussel berust, luidt: ‘Desen Boek aldus verbetert, is goed en bequaem gevonden, zoo voor de Scholen als andere Persoonen; ende dient niet alleen tot recreatie, maer ook tot moralisatie. Actum Antwerpen, 15. November 1661. Maximilianus van Eynatten, Canomk en Scholaster van Antwerpen.’

(2) ‘Dat is, verminkt’, schrijft J.-F. Willems. (Inleiding, XLIX).

[p. 44]

Zooals men ziet, is hier geen spoor meer van Alcofribas. Kende de scholaster M. Van Eynatten den schuilnaam van den voor hem al te vrijen Rabelais? En oordeelde hij dat zelfs dit anagram ergernis kon veroorzaken bij de scholieren van zijnen tijd? Men mag het onderstellen⁽¹⁾.

In Holland echter, waar de nieuwe godsdienstige denkbeelden een machtigen weerklank hadden, waren de uitgevers niet door zulke angstvalligheid gekweld; immers, zelfs lang na 1661, in de uitgaven van 1778 en 1795, vindt men nog altijd den naam van ‘Meester Alcoribas’ behouden.

En nu nog enkele beschouwingen over twee andere persoonsnamen, die slechts in het Volksboek voorkomen, namelijk Noscorqui en Robbicolio.

‘Des coninx Hermelinx scat’ van Reinaert I⁽²⁾, ‘des conincs Ermerikes scat’ van Reinaert II⁽³⁾, ‘coninc ermerijcs scat’ van de Prozabewerking⁽⁴⁾ (1479) is in het Antwerpsch Volksboek geworden (bl. 49): ‘den schat vanden Coninck Noscorqui.’

En op bl. 87 van hetzelfde Volksboek vindt men dien naam een tweede maal:

(1) Dit is overigens niet de eenige uitlating of wijziging. Zie hierover Martin (Uitg. van het Antw. Volksboek, XI).

(2) Vs. 2239. Reinaert I, vs. 2565-2566, spreekt nog eens van ‘den scat, die wilen Ermelinc besat’; doch deze persoonsnaam wordt geen tweede maal gevonden in Reinaert II en de Prozabewerking.

(3) Vs. 2263.

(4) Uitgave van J.M. Muller en H. Logeman, bl. 47.

[p. 45]

‘Wy⁽¹⁾ sullen bidden Meester Robbicolio, den broeder van Noscorqui, dat hy zijn boecken een luttel ouerlese, ende dat hy make een besweeringe terstont sal den brief⁽²⁾ voor oogen comen, diese gestolen heeft.’

In Reinaert II staat hierover:

‘neve, sprac vrou Rukenauwe⁽³⁾,
wat baet dat ghi droeft dus seer?
noemt ons die juwelen, hebt ghenen deer,
wi sellense bi vrienden raet
wel crighen, tsi vroe of laet,
des si boven der eerden sijn:
want onse meister Acarijn
sel daer om lesen in sinen boeken.⁽⁴⁾’

En de Prozabewerking (1479) heeft:

‘Reynaer sprack die apinne lief neue wat baet dat ghi aldus droefelick gelaet dat laet varen ende segget ons wat waren dese iuwelen wi sullense by vrienden raede licht wel weder crighen het si vroech of late des si bouen der aerden sijn Meester akerijn die sal daer in sinen boecken om lesen....’⁽⁵⁾

E. Martin schrijft in zijn Einleitung (Uitg. Reinaert, XXV) ‘de schat van de koning Nasorqui’ en: ‘meester Robbicno den broeder van Nosorqui⁽⁶⁾’.

(1) Het is de Simme, die aldus troostend tot ‘Reynaert’ spreekt.

(2) Sic. Het zal wel dief zijn, zooals ik in de Volksboeken van na 1661 lees. Is dit een fout, die reeds in 't Volksboek van 1564 voorkomt, of is het een typographische fout van Martin's uitgave?

(3) Vs. 5292.

(4) Vs. 5299.

(5) Bl. 105.

(6) Waar heeft Martin Nosorqui gevonden?

[p. 46]

En Grimm (Reinhart Fuchs, CLXV, nota) heeft: ‘für könig Ermenrik geben sie⁽¹⁾ Nazorkwi, für Abrioen Alcoribas u.s.w.’.

Het 1^e, namelijk Nasorqui, staat in de Amsterdamsche uitgave van 1778; het 2^e, Nazorkwi, in de Amsterdamsche uitgave van 1795.

Niet zonder aarzeling durf ik onderstellen dat in Noscorqui, Nasorqui, Nazorkwi het tweede deel van Rabelais' anagram schuilt, te weten Nasier. De persoonsnaam komt voor de eerste maal, nevens Alcofribas, in het Volksboek voor, dat eenige jaren na het werk van den Franschen hekelschrijver het licht zag.

En vermits de naam Alcofribas van het Volksboek onbetwijfelbaar het 1^e deel van Rabelais' anagrammatischen schuilnaam is, zoo wordt het waarschijnlijk dat het 2^e deel, namelijk Nasier, tot Noscorqui, Nasorqui, Nazorkwi vervormd werd.

In de verbeterde latere uitgaven (na 1661) wordt het woord behouden, doch nog meer gewijzigd. Op bl. 33 leest men in de editie van Thys:

‘mynen Vader had gevonden den Koning Nostorqui...’ Er moet voorzeker staan: ‘mynen Vader had gevonden den schat van den Koning Nostorqui.’ Zoo leest men het⁽²⁾ in een ander

(1) Namelijk de Volksboeken.

(2) Zoo ook (bl. 26, kol. a) in een exemplaar van de Koninklijke Bibliotheek (Brussel), dat voor titel heeft: Reynaert den Vos ofte het oordeel der dieren, in het welk door Koning Lion En syne Heeren, de schalkheyd van Reynaert den Vos word onderzocht en geoordeelt. Het Verhael is zeer genuchelijk/ ende profijtige Morale Bediedselen mede=brengende. t' Antwerpen, By J.H. Heyliger, Boek-drukker en Verkooper op de groote Merkt in de Pauw. Het boekje (64 bladz. op twee kolommen gedrukt) heeft geen jaartal, maer het heeft reeds de appr. van 1661. Josephus Thys woonde ook ‘op de Vlas-merkt in de Pauw.’ Naar den druk te oordeelen is de ed. van Thys jonger dan die van Heyliger.

[p. 47]

exemplaar (bl. 28), dat mij insgelijks toebehoort, doch waarvan de eerste vier bladzijden en eenige (waarschijnlijk vier) der laatste ontbreken.

Op de tweede plaats wordt het Nestoroni:

‘Zwygt Reynaert (zeyde de Meêrkat) en wilt u zoo zeer niet bedroeven: verteld ons wat deéze Juweelen waeren, men zalze ligtelyk wederkrygen, is 't dat zy nog in weézen, en niet gebroken zyn; wy sullen Meester Robbecolio, den broeder van Nestoroni bidden, dat hy maekt eene bezweêringe terstond zal den dief bekent zyn, dieze gestoólen heéft.’⁽¹⁾

In mijn tweede exemplaar (bl. 49) - dat met de ontbrekende bladzijden, - ook in de laatst verschenen (b.v. die van Snoeck-Ducaju, Gent) vindt men:

‘Meester Robbecolio, den broeder van Nestrom....’

Zooals men bemerkt, is het vervormingsproces voortgegaan: Noscorqui, Nostorqui, Nestoroni, Nestrom!

En Robbicolio, Robbecolio⁽²⁾? Bewijst dit

(1) Bl. 60 (ed. Thys).

(2) De Amsterdamsche uitgaven (1778 en 1795) hebben: ‘meester Robbicno.’

[p. 48]

misschien ook niet hoe groot de invloed van den Franschen spotgeest, zelfs in de toen zoo beroerde Nederlanden en vooral op den bewerker van het Volksboek geweest is? En ligt in dit woord zelf niet de echte naam van den satiricus Rabelais? Bevestigend durf ik op die vraag niet antwoorden, alhoewel de vormverwantschap groot mag genoemd worden en dat zulke handelwijs vanwege een persoon, die Abrioen in Alcofribas verandert, wel logisch moet schijnen.

Is de gissing van den uitstekenden Reinaertvorscher J.M. Muller niet onwaarschijnlijk? Hij schrijft (De oude en de jongere bewerking van den Reinaert, bl. 201): ‘Onwillekeurig denkt men daarbij aan Robbeknol, den knecht van Brederoo's Spaanschen Brabander Jerolimo, die, evenals het Volksboek van Reinaert, uit Antwerpen afkomstig was. Is Robbeknol dan ook een Antwerpsch figuur, die in h slechts in een Italiaansch pak is gestoken om hem een eenigszins vreemd uitzien te geven?’ Is Robbicolio (Robbicno van de Amsterdamsche uitgaven) niet de Brederoosche Robbeknol geworden? Brederoo (geb. 1585, gest. 1618) zal wel de Antwerpsche uitgave van 1564 (of de Delftsche van 1603) gekend en gelezen hebben.

Ik besluit:

1. Het verschijnen van het beroemde werk van Alcofribas Nasier, alias François Rabelais, had voor gevolg dat de persoonsnaam Meister

[p. 49]

Abrioen van Trier (in de Prozabewerking⁽¹⁾ van 1479: Meester Abrioen van Tryer) vervangen werd, in het Volksboek van 1564, door Meester Alcofribas. Dàt zal wel niemand betwijfelen.

2. Heel waarschijnlijk is het dat, door denzelfden invloed, de persoonsnamen Noscorqui (Nasorqui, enz.) en Robbicolio⁽²⁾ ontstaan zijn: het zijn misschien veritaliaanschte woorden en eenvoudige vervormingen van Nasier en Rabelais?

3. De naam Alcofribas bewijst hoe spoedig Rabelais in onze Nederlanden - zelfs onder de strenge regeering van Filips II - verspreid werd. Hij bewijst nog dat de bewerker van het Antwerpsch Volksboek Rabelais goed kende en bijgevolg Fransch kon lezen. En alhoewel men met Grimm (CLXV) beweren mag dat het Volksboek ‘den inhalt und die namen der fabel aufs ärgste mishandelt⁽³⁾’, toch moet men aannemen dat de bewerker een geleerd man geweest is. Meer kan ik, op dit oogenblik, over hem niet zeggen.

(1) Bl. 106.

(2) Dat deze beide namen in de volgende goedgekeurde uitgaven behouden zijn, kan als volgt verklaard worden: Scholaster Van Eynatten heeft in die woorden noch Rabelais noch het laatste deel van den schuilnaam Nasier ontdekt; Alcofribas, voor hem al te duidelijk, werd geschrapt.

(3) Dit is vooral toepasselijk op den scholaster, die de verbeterde uitgave van 1661 heeft bewerkt, althans heeft goedgekeurd.