Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1903

[p. t.o. 203]

[p. 203]

Lezingen.
Bijdrage
tot de geschiedenis van de Iepersche Rederijkkamer De Korenbloem, gezeid Lichtgelaen.
door den heer J. Bols.

Van in de eerste helft der 14^e eeuw kwam de Rederijkkamer Lichtgelaen van Ieperen jaarlijks in bedevaart naar Alsemberg, - een dorp in Brabant, toen verloren in de diepte van het groote Zonienbosch, - en spaarde tijd, noch moeite, noch geld, om, niettegenstaande den meer dan 20 uren verren afstand, telkens eene kostelijke offergift aan de voeten van 't Alsembergsche vermaard wonderbeeld van O.L.V. te komen neerleggen.

Van die offergiften (gewoonlijk was 't een met het wapen der stad en het blazoen der gilde versierde mantel, bestemd voor het beeld) wordt er nog ééne in den schat der kerk bewaard, namelijk twee zilveren platen of schilden, wier bekendmaking in onze Commissie van Geschiedenis het hoofddoel mijner tegenwoordige mededeeling uitmaakt.

Als uitleg en aanvulsel voeg ik er nog eenige nota's bij, die op de lotgevallen der Iepersche Rederijkkamer eenig licht kunnen werpen, en dus

[p. 204]

een zeker belang opleveren voor de geschiedenis onzer letteren. Ik putte die inlichtingen in het archief der St.-Nicolaaskerk te Ieperen, in het archief der kerk van Alsemberg, in het stedelijk archief van Ieperen, in de Chorographia sacra van Ant. Sanderus⁽¹⁾, - Lukas van Lathem's Historie der kercke van O.L. Vrouwe tot Alsemberghe, - Ypriana, par Alph. van den Peereboom, - Inventaire... des Chartes et Documents appartenant aux archives d'Ypres, par J. Diegerick, - Annales de la Société d'Emulation de Bruges, - Rond den Heerd, - O. van Hauwaert's Historisch en critisch overzicht van het Vlaamsch tooneel in de XVII^e eeuw, - Vademecum de connaissances historiques, par Arthur Merghelynck, enz.

Ik ontving ook nog schriftelijke mededeelingen vanwege den heer archivaris Julius Cordonnier (Ieperen), den eerw. heer F. Ryckeboer, pastoor van St.-Nicolaas (Ieperen), den zeer eerw. heer kanunnik Ad. Duclos, den eerw. heer H.-C. Bierre, den weledelen heer Arthur Merghelynck, onze collega's MM. de Potter en Gailliard, enz. Aan deze heeren betuig ik hier mijnen diepen dank.

Eerst dan een woord over de platen, door de lichtprinte reeds klaar voorgesteld. Zij zijn 17 centimeters hoog, op bijna 12 breed. Waarschijnlijk

(1) Antonius Sanderus (of Sanders), te Antwerpen in 1586 geboren, werd kanunnik van Ieperen.

[p. t.o. 205]

[p. 205]

hebben zij gediend als versiersels van eenen ook door de Iepersche gilde geschonken - maar thans niet meer bestaanden - Missaal.

Het opschrift van eene der platen luidt: Opgedraegen Door de Prynselycke Gylde Van Onse Lyeve Vrauwe Van Alsenberge Gesyet Lychtgelaen Onderhovden Bynnen Ypre Anno 1685 Govvernvers Yan De Coene Fransocs De Swarte Prynse S^t Yan Maes Hofman Yo^r Fransoes Pavwels Bvltee(l)⁽¹⁾.

Thans ga ik over tot mijne geschiedkundige nota's:

De Prynselycke Gylde van Onse Lyeve Vrauwe van Alsenberge Gesyet Lychtgelaen, ook nog genoemd De Koornbloeme, werd ten jare 1315 ingesteld door eenige burgers die onder Robrecht van Bethune te Kortrijk gestreden hadden; zij namen O.L.V. van Alsemberg voor hunne patrones. De hoofdman dezer gilde werd gewoonlijk gekozen onder de schepenen der stad. De graaf van Vlaanderen Robrecht van Bethune keurde de instelling goed.

In Augustus 1408 verleende het magistraat van Ieperen zekere voorrechten aan dit broederschap, dat in St-Nicolaaskerk opgericht, de zinnebeel-

(1) De laatste letter van den naam van Joncheer (Jonker) Fransoes Pavwels Bvlteel zal zeker eene l zijn: de Bulteel's zijn van Ieperen; o.a. een Alexander Bulteel stierf ‘prince’ van de rederijkgilde van S. Anna in 1510. Zie art. van Ad. Duclos in Rond den Heerd, IX^e j., bl. 275.

[p. 206]

dige bloem, het blazoen en de kenteekens van het broederschap van Alsemberg had aangenomen.

Volgens de plaatselijke kronijken vierde de stad Ieperen plechtiglijk in 1483 het eerste honderdjarig jubileum van haar ontzet in de vorige eeuw; zij zou, met deze gelegenheid, eene bijzonder schitterende processie, door een tooneelkundig feest gevolgd, ingericht hebben. Onder de titels der stukken, in 1483 door vijf lepersche gilden uitgevoerd, stippen wij aan:

1^o.....

2^o De vergramde Koning David, door de wijze Abigaïl gestild (gelijk Christus, vergramd tegen de Ieperlingen, door het gebed zijner gebenedijde Moeder bewogen werd), gespeeld door de Gilde van O.L.V. van Alsemberg, met kenspreuk:

Door 's geest weldaden
Zyn wy licht geladen.⁽¹⁾

Alle jaren gingen dus, zooals hooger gezeid werd, de leden van het Iepersch broederschap aan O.L.V. van Alsemberg hunne giften offeren. Doch in 1516 hadden zij het opdragen van hun jaarlijksch geschenk verwaarloosd, en Karel V, op aandringen van de bestierders der Confrerie te Alsemberg, schreef den 23 Juli 1516 uit Brussel eenen brief aan de schepenen van Ieperen, hun

(1) Ypriana, par Alph. van den Peereboom, V, 133.

[p. 207]

meldende dat de gildebroeders ofwel moesten ophouden van den titel, het wapen en de eereteekens van het broederschap van O.L.V. van Alsemberg in St.-Nicolaaskerk te gebruiken, ofwel dat zij hunne vroegere gewoonte van jaarlijksche gift moesten hernemen⁽¹⁾. De Iepersche Confraters offerden dan weer den mantel op. In 1527 kregen zij eene hulpsom van het magistraat om die gift te betalen.

Den 19 Juli 1530 kwam Keizer Karel in persoon naar Ieperen; de koninklijke gilden gingen hem in groot geweer te gemoet, en de Koornbloeme had natuurlijk hare plaats in den luistervollen optocht.⁽²⁾

‘... De Yperlingen niet tevreden met een beeld dat den naam van O.L.V. van Alsemberg droeg, kregen nog in het hoofd van zelve een Broederschap in te stellen, g'heel en gansch gelijkvormig aan dit van de prochie van Alsemberg.

Met dat te doen zonder oorlof kwetsten zij zeker de voorrechten van de vermaarde prochie uit 't Brabantsche, want op 1 September 1536 deed de gouvernante Marie haar beklag aan de sche-

(1) Zie Diegerick, Inventaire analytique et chronologique des Chartes et Documents appartenant aux Archives de la ville d'Ypres, t. VII, n^o 2472. Die brieven staan voluit in Annales de la Société d'Emulation de Bruges, t. XIII, pp. 294-298.

(2) Zie art. van Ad. Duclos in Rond den Heerd, IX^e j., bl. 275. 't Was tijdens dit verblijf dat Keizer Karel in geschil kwam met de Kwâ-Bette, waar men over spreekt o.a. in Rond den Heerd, VIII, 99.

[p. 208]

penen van Yper, omdieswille dat de burgers der stad zoo stout hadden durven zijn, van zelve een Broederschap in te richten met al de koleuren, zinnebeelden, leuzen of kenspreuken der aloude confrerie van O.L.V. van Alsemberg bij Brussel, en dat zij sedert eenige jaren den mantel niet meer en gaven dien zij jaarlijks plochten te offeren aan O.L.V. van Alsemberg. De Yperlingen meenden stilzwijgenderwijze die kleine moeilijkheid te laten voorbijvliegen. Doch de gouvernante hield aan, en zij vermaande nog eens de schepenen van Yper op den 19 Januari nadien.’

‘Den 7 October 1571 behaalden de christene vorsten den roemrijken zegepraal op de Turken bij Lepante. Zijne Heiligheid Plus V, tot gedachtenis daarvan, deed de aanroeping “Hulp der Christenen, bid voor ons”, in de Litanie van O.L. Vrouwe stellen. 't Is ter dezer gelegenheid dat O.L.V. van Alsemberg in S. Nicolaas kerke begon vereerd te zijn onder den titel van O.L.V. van Hulpe.’⁽¹⁾

Het beeld van O.L.V. van Alsemberg is in 1578, uit schrik voor de geuzen, verborgen geweest, zooals de stadskronieken ons verhalen: ‘Daegs voor dat de stad door deze (geuzen) wierd ingenomen (in Juni 1578), hebben twee godvruchtige borgers,

(1) Zie het art. van H.C.B. in Dit is 't Nieuwsblad van Yper, 28 Mei 1898.

[p. 209]

Godfried Ramont en Marcus Lauwereins, 's avonds het beeld van O.L.V. van Alsemberghe met eenige kostelyke ornementen gevlucht, 't zelve dragende op een berrie daer eene matrasse op lagh, gedeckt met lakens en sarge, al of het een siecken hadde geweest, naer t'huis van Alexander Florentyn, wonende op de Groote Markt recht over de hoofdwacht in den Gouden Kop, alwaer het verborgen wierd, staende op een altaerke. Als de stad nu wederom aen de Spanjaerds was, wierd het beeld door de gebroeders van Alsemberghe, in April 1584, processiewys in de kerk van St.-Niclaes gedregen, alwaer het naerdien nog langen tyd, volgens de getuigenis der geschiedschryvers, met groote devotie vereerd wierd.’⁽¹⁾.

De gilde, in 1578 door de beeldstormers ontbonden, werd in 1618 heringericht. Ditzelfde jaar was er de bekende Claudius de Clerck de dichter van.

Over Claudius de Clerck schreef Lambin in het Belgisch Museum, 1839, III, 156:

‘Naeuwelyks had de kamer der Koornbloem eenige maenden weêrgalmd van het geluid zyner lier, wanneer men hem, den 19ⁿ Oogstmaend 1618, het ambt van dichtmeester opdroeg. Achtervolgens wierden hem vergeldingen toegestaen voor het opstellen van vier treurspelen, het verbeteren van andere, het

(1) Deze tekst staat aangehaald in het art. van H.C.B., Dit is 't Nieuwsblad van Yper, 28ⁿ Mei 1898.

[p. 210]

in rym brengen van twee kluchten en het maken van verscheidene gedichten, en eindelijk, den 20ⁿ Augustus 1623, eene wedde van tien ponden grooten, onder voorwaerde dat hy jaerlyks aen de kamer een treurspel en een esbatement zoude inleveren... Den 20ⁿ Augustus 1820 stelde de kamer een van hare leden, geheeten Christiaen Werkyn, aen om de ghedichten en revereinen by Claude gemaeckt te bouck te stellen. ...Wij bezitten ook, afzonderlyk, een tooneelspel, geheeten het Guese ghejanck. Dit oorspronglyk stukje, hetwelk alleenlyk bestaet uit 278 versen, is aen de Ligtgeladen eerst vertoond geweest en draegt de handteekening van den autheur. ...Claude de Clerck stierf den 13 October 1645.’ Hij was de dichter van de Koornbloem gebleven tot in 1635.

Benevens de zilveren platen, in de kerk van Alsemberg bewaard, bestaat er nog eene andere merkweerdige gedenkenis van de Rederijkkamer De Korenbloem, namelijk het blazoen, thans toebehoorende aan den weledelen heer Arthur Merghelynck, die het op zijn kasteel van Beauvoorde te Wulveringhem eene voorname plaats in zijne beroemde verzameling van oudheden beschikte. Dit blazoen, op hout geschilderd en in vorm van eene schuinsche ruit (losange), verbeeldt de H. Maagd met het kind Jezus, waar de H. Anna eene peer aan geeft. Op den achtergrond, links, ziet men het panorama van een dorp, denkelijk Alsemberg; naar den rechten hoek, het wapen van Ieperen; naar den linken,

[p. 211]

dat van den toenmaligen hoofdman, Pieter van de Kerckhove; in den hoogen hoek, de afbeelding van den H. Geest (zinspeling op de kenspreuk der gilde: Door 's geest weldaden zyn wy licht geladen); in den ondersten hoek, het jaartal 1618, en, boven het jaartal, eene gouden kroon, waar korenbloemen en twee witte vederbossen uit opkomen⁽¹⁾.

In 1625 bekwamen de ‘ghildebroeders van onze vrauwe van Alsemberghe, geseyt lightgelaeden, ter cause van gheexhibeert thebbene een treurspel van Suzanna maghet en martelaresse, bij ordonnance van IJ^den oust 1625. XVIIJ lb.’⁽²⁾.

In 1629: ‘De Lichtgelaeden vertoont hebbende een ander spel ter selven tijde bij ordonnance met quitan. XVIIJ lb.’⁽³⁾.

In 1644 werden de jaarlijksche vertooningen opgeschorst⁽⁴⁾.

In 1654 bekwam de ‘door de oorloghen ende beroerten van het Landt’⁽⁵⁾ verslapte godsvrucht

(1) Zie de beschrijving van dit blazoen op bl. 321 (in nota) van Arthur Mergelynck's Vade-mecum pratique et utile de connaissances historiques, et indicateur nobiliaire et patricien ae la West-Flandre. Tournai, Vasseur-Delmée, 1896-1897.

(2) Stadsrekeningen van Ieperen 1625, aangehaald in het Historisch en critisch overzicht van het Vlaamsch tooneel in de XVII^e eeuw, door O. van Hauwaert. Gent, bij A. Siffer, 1893. Dit werk werd door de Koninklijke Vlaamsche Academie bekroond.

(3) Ibid. bl. 26.

(4) Ibid. bl. 28.

(5) Bl. 112 van de Historie der Mirakuleuse kercke van Onse L. Vrouwe tot Alsemberghe, door Hr. Lucas yan Lathem, Bach. Form. in de H. Godtheydt, ende Pastoor tot Alsemberghe. Brussel, bij Martinus van Bossuyt, gezworen Stadts-drucker, 1698 (Derden druck). Dezelfde schrijver gaf reeds in 1643 zijne Histoire de l'église d'Alsemberghe uit.

[p. 212]

der gildebroeders tot O.L.V. van Alsemberg een nieuw leven. In Lukas van Lathem, gelijktijdigen schrijver (hij was pastoor van Alsemberg van 1639 tot 1675) lezen wij als volgt:

‘Tot Ipre den Eerw. Heer Sebastianus Tichon, als-dan Canonick van de cathedrale kercke al-daer, totter doodt toe sieck zynde, wordt van vier klare teeckenen des doods (naer het ghetuyghen van den doctoor) verlost, synen toevlucht nemende tot Onse L. Vrouwe van Alsemberghe, ter occasie dat hy daer een beeldeken van Onse L. Vrouwe sagh, doende belofte van de Gilde van Onse L. Vrouwe van Alsemberghe tot Ypre in-ghestelt (waer 't saken hy opquam) te verwecken van hunne oude devotie tot Alsemberghe, op den Sondagh naer Onse L. Vrouwe Hemel-vaert te her-nemen, ghelyck sy jaerlycx daer ter plaetse plaghten te doen, ende hun selver in persoon te vergheselschappen, daer-en-boven den dienst al-daer te celebreren, ghelyck den voorsz. Heere Canonick sich daer-in heeft ghequeten, als sy in 't Iaer 1657 de selve devotie met hem hebben hernomen.’

In 1654 wordt door dien Seb. Trichon een geschilderd Latijnsch opschrift, met melding van zijne

[p. 213]

genezing en van zijne dankbaarheid, aan den autaar van Alsembergs kerk ten toon gehangen⁽¹⁾, en in 1658 zonden de gildebroeders der Korenbloem eenen ‘onschuldt-brief tot de Alsemberghse Maeght’ in Vlaamsche verzen. Van de 18 vierregelige stroofkens halen wij er eenige aan; het gansche stuk kan men nazien in Sanderus⁽²⁾:

Weerde Heeren, uwe brieven
Die ghy hebt (naer u believen)
Ons ghesonden, zijn ontfaen
En uw' meyningh' wel verstaen.

't Is ons leedt, o weerde Heeren,
Dat wy niet en konnen eeren
U versoeck, om sulck een feest
By te zijn met lyf en gheest.

Want eylaas! deês Alsem-tyden,
Die door Ketters boos benyden
En der Britten teghen-standt
Soo bedruckt ons Neder-landt,

Dat de weghen zijn vol moorders
En de steên vol vrede-stoorders, -
Dat is d'oorzaeck, dats de schult,
Dat elcks wensch blyft onvervult.

(1) Antonii Sanderi Alsemberga Pio B. Mariae cultu miraculisque celeberrima. Bruxellae, apud Philippum Vleugartium, 1659. Pag. 11.

(2) Ibid., p. 13.

[p. 214]

 

Tooght ons, Moeder van de waerheydt.

 

U oprechte Son der klaerheydt;

 

Tooght ons nu in dese wee

 

U, o Sterre onzer zee.

 

 

 

Wilt ons levens schipken stieren

 

(Spyt Gradive⁽¹⁾ en sijn tieren),

 

Moeder der bermhertigheidt,

 

In u haef' elcks saligheydt.

 

 

 

Hier med' vrienden, weerde Heeren,

 

Als den tydt sal anders keeren,

 

Sult ghy (hop' ick) ons eens sien

 

Om Maria eer te biên.

 

 

 

Sondagh (met Godts hulp al-vooren)

 

Wert den dienst hier naar 't behooren;

 

Wy versoecken hulp altydt,

 

Als ghy in u offer zijt.

 

 

 

Voorder onser Blomme conste;

 

Danck (u weerde) voor u jonste:

 

En wy blyven wys beraen,

 

Al u Dienaers licht ghelaen⁽²⁾.

H.C.B. schrijft⁽³⁾ dat het Broederschap van O.L.V. van Alsemberg nogmaals ingericht wierd den 11 Juni 1673. Dat jaar verscheen het volgende boekje: Reghelen ende Oeffeninghen van het broederschap der Alderheyligste Maghet

(1) Een der bijnamen van Mars.

(2) Een cataloog vermeldt ook een Klacht-liedt ghedaen door onze lieve vrauwe van Alsemberghe (‘in-folio, caract. goth.; chanson de 11 couplets de 6 vers chacun’) Ik heb het ongelukkiglijk nog niet kunnen onder de oogen krijgen.

(3) Dit is 't Nieuwsblad van Yper, 28 Mei 1898.

[p. 215]

ende Moeder Maria van Hulpe, gheseyt Alsemberghe, inghestelt in de parochiaele kercken van den heyslighen Nicolays tot Ypre, den 11^e wedemaent 1673. - Tot Ypre bij de weduwe van Domyn Ramault inde Zuydstraete. 1673. 12 bladz. in-12.’⁽¹⁾

Volgens tijdsorde dient hier melding te worden gemaakt van de twee zilveren platen, in 1685 te Alsemberg geofferd. Zie hooger blz. 203-205.

Het jaar daarop, den 12 Meert 1688, werd de autaar van O.L.V. van Alsemberg, in de kerk van St. Nikolaas te Ieperen, ‘geprivilegieerd’ voor zeven jaar⁽²⁾.

Hetzelfde jaar, den 3^den Augustus, speelde de prinselijke gilde van O.L.V. van Alsemberg een tooneelstuk, opgedragen aan het magistraat der stad en voor titel voerende: Justinianus, keizer van het Oosten, en zijn generaal Belisarius. Het tooneel stond opgericht vóór de Halle⁽³⁾.

Den 5 September 1773 vierde men den eersten honderdjarigen Jubilé van de instelling der Confrerie van O.L.V. van Hulpe. ‘Eene luisterrijke processie doorliep de Boterstraat, de Lentemarkt,

(1) Z. Essai de bibliographie Yproise..., par Alphonse Diegerick, onder n^r 142.

(2) Zie het stuk van Innocentius XI in het archief der St. Nikolaaskerk.

(3) Ik vertaal den titel naar den Franschen tekst van Vpriana, p. 133.

[p. 216]

de Boesingestraat, de Houtmarkt, de Dixmudestraat, de Markt. Een autaar, dienende voor stilstandplaats, was op de Markt opgemaakt tegen het huis genaamd Den Gouden Kop, uit reden dat, binst de droevige tijden van 't geuzenbewind, het beeld van O.L.V. van Alsemberg in dit huis had verdoken gebleven’⁽¹⁾.

In 1794, na het beleg van Ieperen, hield de gilde voorgoed op te bestaan; maar het broederschap of geestelijk genootschap bloeit er nog in de kerk van St.-Nikolaas.

(1) Zie hooger, bl. 209. Uit het art. van H.C.B. in Dit is 't Nieuwsblad van Yper, 28^sten Mei 1898.