Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1903

[p. 217]

Oude schilderijtjes met opschrirten in verzen
door den heer Jan Bols.

Weinige weken geleden kwamen mij twaalf schilderijtjes op doek in handen. Alhoewel de kunstweerde er mij gering van schijnt, verdienen zij toch, zoo dunkt me, eenige aandacht omwille van hunne oudheid, de wijze van behandeling der onderwerpen en de opschriften in verzen.

Ze zijn alle van eendere grootte, te weten 23 1/2 centimeters breed op 24 1/2 hoog, de maat genomen binnen de lijst, en 29 1/2 op 30 1/2, de lijst meêgerekend.

Nergens staat er naam of jaartal. Mij schijnen ze te dagteekenen van omstreeks het begin der 18^e eeuw.

De uitdrukking in d'hel (bl. 220) laat veronderstellen dat de schrijver uit eene streek was, waar de h niet aangeblazen wordt, en de wending 't Is gij (bl. 219) wijst bepaaldelijker eenen Brabander aan uit het westelijk deel der provincie⁽¹⁾.

(1) 't Is gij hoort men, alhoewel zelden, te Alsemberg. Deze uitdrukking wordt ook in West-Vlaanderen gebezigd; maar de rijmen springfontyn en zyn (bl. 221), gezeyt en kwyt (bl. 222), neergeleyd en tyd (bl. 224), overpyzen en ryzen (bl. 224), duiden geenen Westvlaming aan. Daarbij doen de rijmen vlugten en schigten (bl. 220), gunnen en minnen (bl. 225), slisschen en blusschen (bl. 226) op de omstreken van Op wijk denken, waar men muur en huur als mier en hier uitspreekt. De herkomst der schilderijkens, die, zoo men mij zegt, eene halve eeuw geleden te Brussel werden aangekocht, bevestigt het hooger uitgedrukt gevoelen.

[p. 218]

De vraag of de schilder ook de maker is geweest der verzen, blijft tot hiertoe onopgelost. Misschien worden de verzen eens in 't een of 't ander rijmwerk teruggevonden.

Op elk schilderijtje is de groote bovenhelft beschilderd met een onderwerp door het opschrift aangeduid.

De kleine benedenhelft is door het opschrift ingenomen: dit werd er met inkt in hoofdletters op geteekend; de grond van dit vak en de omtrek zijn eventwel geverfd. Men geeft daar eerst eenen Latijnschen tekst uit den Bijbel: die tekst wordt dan in Nederlandsche verzen ontwikkeld, en nog door een historisch voorbeeld, door een gebed of door eene zedelijke toepassing (soms door dit alles gelijk) besloten en opgehelderd.

In welke orde dienen die schilderijkens op elkander te volgen? Daar kan ik met geene zekerheid op antwoorden: alle aanduiding met cijfers of anderszins ontbreekt er.

Mij scheen eene rangschikking best, welke ik eene ascetische zou kunnen noemen, en die het voortstreven kennen doet van eenen mensch in de deugd, eerst als beginneling (incipiens) op den van de zonde zuiverenden weg (via purgativa), dan als vooruitgaande (proficiens) op den door de voorbeelden van Christus en van de heiligen verlichtenden weg (via illuminativa), en eindelijk als volmaakte (perfectus) op den met God vereenigenden weg (via unitiva).

[p. 219]

Ik geef nu eene korte beschrijving van elke schilderij. Daarop volgt het opschrift, dat ik letterlijk meêdeel. De vertaling van den Latijnschen tekst en hier en daar een woordeken uitleg worden er door mij in nota bijgevoegd.

1^ste Schilderij.

Eene vrouw ligt tusschen twee rechtstaande vogelnetten (bij het op-steek-zitten gebruikelijk), in 't bereik van cither, drink- en eetpotten en, zoo ik meen, geld, - aanloksels waar zij ééne hand naar uitsteekt. De dood wil de netten toetrekken; een engel belet dit. Op den achtergrond ziet men duivels en het hellevuur.

Opschrift.

Dolores inferni circumdederunt me, proeoccupaverunt me laquei mortis.⁽¹⁾ Ps. 17.

De wreerde⁽²⁾ helsche pyn heeft my rontom bevangen,
En ziet! de bleeke dood heeft my in 't strop doen hangen.
't Was Samson kwaed gelukt in 't strop der Philistyn,
En zoo is 't ook met my hier in dees net te zyn.
Ach! wie in dezen staat zal mynder doch ontfermen,
En my in dit gevaer gelieven te beschermen?
't Is gy, ô myn zoet licht, op wie ik nu betrouw':
Verlost my van dit strop en van den helschen klouw.

(1) Smerten der onderwereld omgaven mij, valstrikken des doods hadden mij verrast 't Is het 6^e vers van eenen dankpsalm. Smerten, in 't Hebreeuwsch banden: de onderwereld had mij als 't ware in hare strikken gevangen. Het beeld is genomen van de jacht: valstrikken des doods, doodelijke gevaren, hadden mij verrast, ik geraakte in levensgevaren, die men niet kon voorzien.

(2) Sic, voor wreede.

[p. 220]

2^de Schilderij.

Eene vrouw, vervolgd door eenen zwevenden engel in de rechte hand bliksemschichten dragende, vlucht verschrikt in den open v'ammenden muil van de hellekrocht, verbeeld door een reusachtig monster.

Opschrift.

Quis mihi hoc tribuat ut in inferno protegas me, et abscondas me donec pertranseat furor tuus?⁽¹⁾ Job. 14.

Wie doet my deze gunst dat ik in d'hel mag vlugten,
Op dat ik zou ontgaen uw grouwelyke schigten?
Ziet, Jonas hadde plaets in 's walvrsch ingewant:
Maer waer kan ik ontgaen uw blixemende hand?
En Daniel was vry in 't diepen kuyl der leeuwen,
Jae zelfs daer in ontsnapt de gramschap der Chaldeeuwen:
Maer nievers kan ik zyn in eene vrye rust,
Ten zy door uw' genae uw' gramschap zy geblust.

(1) Wie zal mij geven dat gij mij in de onderwereld zoudt beschermen, en mij verbergen, totdat uwe gramschap over is? Ware het mogelijk dat God hem in de onderwereld eenigen tijd bewaarde en verborg, zoo dat de goddelijke gramschap, die hem nu vervolgt, hem niet meer kwelde, dan zou hij het tegenwoordig lijden gemakkelijker kunnen verdragen.

3^de Schilderij.

Aan den voet van een gebouw waartoe buitentrappen geleiden, zit eene vrouw. Uit de benedenmuren van dit gebouw spuiten acht fonteinen; eene andere fontein, van hooger op uit het gebouw komende, vloeit van weerskanten door kanalen langs-

[p. 221]

heen de trappen; en een engel, in de lucht zwevende, stort uit eene kruik eene straal water, dat op het hoofd der vrouw uiteendretst.

Opschrift.

Quis dabit capiti meo aquam et oculis meis fontem lacrymarum, et plorabo die ac nocte?⁽¹⁾ Jerem., 9.

Wie zal' er aen myn hoofd de wateren verleenen,
Op dat ik dag en nagt niet anders doen als weenen,
En traenen aen myn oog, die als een springfontyn
Uyt een gemorselt hert' geduerig loopig zyn.
Wanneer dat Magdaleen voor Jesum kwamp verschynen,
Dan heeft zy haer misdaed met weenen doen verdwynen;
Sint Peeter weende zeer op 't kraeyen van den haen:
Zoo moet het insgelyks met alle zondaers gaen.
Wilt dan, o mynen Heer, myn traenen zoo doen vloeyen,
Als dat door myn geween een beke kan van groeyen,
Op dat ik door 't geween verdrinke myn misdaed,
En met een rouwig hert uytwassche al myn kwaed.

(1) Wie geeft aan mijn hoofd water en aan mijne oogen eene bron van tranen, opdat ik dag en nacht weene? In dit 1^e vers werden de woorden interfectos filiae populi mei (de gedooden van de dochter mijns volks) achter het woord nocte overgeslagen. Jeremias treurt over zijne landgenooten, die om hunne valschheid zullen gestraft worden.

4^de Schilderij.

Eene zieke vrouw ligt te bed. Een engel met lichtkrans en vleugelen zit als een geneesheer nevens haar om hare krankheid na te gaan en haar te helpen.

[p. 222]

Opschrift.

Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum: sana me, Domine, quomam conturbata sunt ossa mea.⁽¹⁾ Ps. 6.

Gy zyt myn hoop alleen! ik lig hier gansch verlaeten:
Nog heelkonst of doctoor en kan my met meer baeten.
Weest my genaedig, Heer, myn ziekte is zeer groot!
Weest my genaedig, Heer, want anders ben ik doodt!
Daer is geen medecyn, of 'k hebbe die genoemen⁽²⁾,
En wat genezen kan heb' ik tot my doen komen:
't Is alles te vergeefs het geén ik heb' gedaen:
Ik ligge hier gereet de doodt te onderstaen.
Men kwamp Ezechtas den besten troost te geven
Als men voor vyfthten jaer verlengen kwamp zyn leven;
En aen den capityn wierd groote gunst gezeyt,
Terwyl den knegt op 't woord zyn lammigheyd wird kwyt.
Daerom, Samaritaen, wilt ook myn helper wezen,
Want als gy maer en wilt, zoo ben ik haest genezen;
Myn beenders zyn ontstelt, ik lig' hier gansch beroerd;
Maer strax ben ik gezond als gy maer spreekt een woord.

(1) Ontferm u mijner, o Heer, want ik verkwijn; genees mij, Heere, want mijn gebeente is ontsteld. 't Is het 3^de vers van eenen smeek- en boetpsalm. David bidt, dat God zijne straffende hand van hem moge afkeeren, zijn leven sparen en hem van zijne ziels- en lichaamssmert bevrijden.

(2) Sic.

5^de Schilderij.

Een drenkeling wordt door de hand van eenen engel uit de onstuimige zee aan wal gebracht.

Opschrift.

Non me demergat tempestas aquae, neque absorbeat me profondum.⁽³⁾ Ps. 68.

O Heere, staet my by! ik moet hier gaen verdrinken
En zal door dit tempeest tot in den afgrond zinken.

(3) Laat den watervloed mij niet overstroomen, noch den afgrond mij verslinden. 't Is de eerste helft van het 16^e vers van dezen bidpsalm.

[p. 223]

 

Bescher(m)t my, o Heer, door uwe sterke hand

 

En trekt my uyt de zee tot op den vasten kant.

 

Als Paulus was ter zee, naer langen tyd te vaeren,

 

Zoo quamp 't tempeest het schip vermelen door de baeren

 

Het schip dat sloeg van een, de menschen al in zee:

 

Maer Paulus door zyn deugd die trokt⁽¹⁾ hun uyt dees wee.

 

Wanneer den quaeden drift in my tempeest wilt maeken,

 

Komt my dan door uw gunst genaedig aenteraeken;

 

Want anders zal ik haest in dit tempeest vergaen,

 

Ten zy dat gy my helpt en stelt ter vaste baen.

(1) Sic.

6^de Schilderij.

Op eene breede trede staat, vóór eenen zetel met troon boven, eene met een tapijt gedekte tafel, waar een open boek op ligt nevens pen en inkt. Vóór de tafel staat in deemoedige houding een zondaar, aan wien een engel, op eene groote dubbele tabel, getallen (de getallen der zonden?) aanwijst.

Opschrift.

Non intres in judicium cum servo tuo.⁽²⁾ Ps. 142.

En wilt met uwen knegt in 't oordeel niet intreden:
Want als gy vonnis streykt en helpen geen' gebeden;
Gy zyt dan onbeweegd en vol regtveerdigheyd,
En g'hebt ter zyd' gestelt al' uw' bermhertigheyd.
Hoe zeer en zullen wy voor uwen stoel niet beven,
Alwaer gy reden vraegt van ganschelyk ons leven,
Daer allen mensch die leeft met zonden is besmedt
En pligtig aen de straf van overtreden wet.

(2) Kom niet in 't gericht met uwen dienaar. Uit het 2^de vers van dezen bidpsalm. Kom met in 't gericht, span uw uiterste recht tegen mij met in.

[p. 224]

7^de Schilderij.

Het onderwerp is vrij duister voorgesteld: een engel zit op eene pottebakkerstafel, zoo dunkt me, vóór een beeld (of een als levend voorgesteld vrouwspersoon?). Nevens de tafel staat eene schup in eenen hoop aarde.

Opschrift.

Memento quaeso quod sicut lutum feceris me, et in pulverem reduces me.⁽¹⁾ Job, 10.

Gelyk men komt den pot van aerde te formeren
En naer een-ieders wensch hem komt te fatsoeneren,
Alzoo hebt gy my ook van d'aerde voortgebragt,
En van het stof gemaekt door uwe groote magt.
Maer, ziet! gelyk den pot wel haestig wordt gebroeken⁽²⁾
En met zyn stuk en scherf in d'aerde word gestoeken,
Alzoo ben ik welhaest in d'aerde neergeleyd
En ben weer stof en aerd' op eenen korten tyd.
Gelukkig dan den mensch die wel komt t'overpyzen
Dat hy van aerde is en weer naer d'aerd' moet ryzen,
Dat hy in stof en aerd' wel haestig zal vergaen
En dat het met den mensch hier spoedig is gedaen.

(1) Gedenk toch dat gij mij als klei gevormd hebt, en mij weder zult in stof doen keeren. 't Is het 9^e vers van het 10^e hoofdstuk, waar Job zijne klachten in voortzet.

(2) Sic.

8^ste Schilderij.

Een vrouwspersoon staat vóór eenen engel, met roosachtige vleugelen en lichtkrans versierd, die de tafelen der wet draagt, terwijl een kwade engel, met zwarte vleugelen en eenen boog in de linke hand,

[p. 225]

haar met zijne rechte hand bij de schouder grijpt om haar meê te trekken.

Opschrift.

Concupivit anima mea desiderare justificationes tuas.⁽¹⁾ Ps. 118.

De liefde tot uw' wet heeft myne ziel verslonden,
En 'k hebbe my voor vast aen uwe wet verbonden.
Daerom is 't te vergeefs dat my de wereld kwelt,
Want ik heb' uwe wet voor alle zaek gestelt.
Ik bid u dan, ô Godt, wilt my dees' jonste gunnen
Dat ik volherden mag in uwe wet te minnen:
Dat dan myn herte brand in liefde tot uw' wet,
Of dat myn herte sterft, is 't dat men het belet.

(1) Mijne ziel is zeer begerig naar uwe geboden. 't Is het 20^e vers van dezen psalm. Naar het Hebreeuwsch luidt dit vers: Mijne ziel is verbrijzeld (verteert, kwijnt weg) van verlangen naar de kennis van uwe geboden.

9^de Schilderij.

Midden in den duisteren nacht. die enkel een beetje verlicht is door de halve maan, gaat eene vrouw met uitgestokene handen, als naar den weg tastende. Op eenigen afstand vóór haar stapt haastiglijk een engel die naar de vrouw omziet en eene lantaarn draagt wier stralen hem voorlichten.

Opschrift.

Anima mea desideravit te in nocte.⁽²⁾ Isaiae, 26.

Wat eene duysternis' komt my niet te verblinden,
Die my zoo zeer belet van mynen vrind te vinden?

(2) Mijne ziel verlangt naar u bij nachte, 9^e vers. De nacht is de tijd der stille overweging, des gebeds.

[p. 226]

 

Zy is bynaer zoo groot als van 't Egyptens land,

 

Jae welkers dikkigheyd was tasbaer⁽¹⁾ met de hand.

 

Den dag was my te kort om mynen wensch te slisschen;

 

Ik voeg' er by den nagt om myn begeert' te blusschen;

 

Ik zoek' nu donkerliks naer mynen besten vrind,

 

Maer 't is al te vergeefs: ik staen hier gansch verblind.

 

Dog gy, o lieven Heer! wilt my met licht bestraelen,

 

Op dat ik u tot my zoud' konnen wederhaelen;

 

Verdryft de duysternis' van (myn?) verblind verstand

 

En voedt myn dorrig hert met uwen zoeten brand.

(1) Tasbaer. Te Alsemberg en omstreken zegt men tassen voor tasten.

10^de Schilderij.

Eene vrouw zit op den grond. Een engel verwijdert zich van haar. In de verte ziet men herten en reebokken op de hoogten, waar de engel naartoe gaat.

Opschrift.

Fuge, dilecte mi, et assimilare capreae hinnuloque cervorum super montes aromatum.⁽²⁾ Cant. 8.

't Is droef, beminden vrind, dat gy voor my moet vlugten,
Op dat gy vry zoud zyn voor myn' miskeerde schigten.
Loopt naer een kruyd-gebergt, waer hert en geyt naer vlugt,
Maer dat het zy geveynsd en zonder groot gerugt.
Adieu en zeg' ik niet, om dat gy haest zoud keeren;
Ik zal uw wederkomst met nieuwen lof vereeren.
Loopt, vlugt, maer keert haest weer, of wel myn ziel beswykt,
Ist dat gy door de vlugt u ver van my afwykt.

(2) Vlucht, mijn beminde, en wees gelijk aan eenen reebok en een jong hertje op de specerijbergen. 't Is het slotvers (14^e) van het Hooglied van Salomon. Op de specerijbergen, d.i. hierboven naar het verblijf van eeuwige liefde.

[p. 227]

11^de Schilderij.

Op de groote plaats eener schoone stad, en in de nabijheid van eene kerk, staat eene vrouw: zij ziet op naar den hemel, waar een engel verschijnt omgeven van wolken.

Opschrift.

Quando veniam et apparebo ante faciem Dei.⁽¹⁾ Ps. 41.

Wanneer, ô mynen Godt, zal ik tot u geraeken,
En zult gy van uw' vreugd my eens deelagtig maeken?
'k En zien u maer van ver en in de donkerheyd,
Maer 'k hoop u haest te zien in volle klaerigheyd.
Ach! uw' afwezentheyd die moet ik zoo besueren,
Als dat een uer alleen een eeuw my schynt te dueren.
Roept my dan haestelyk voor uwen zoeten troon,
Schoon ik onweerdig ben van zulken grooten loon.

(1) Wanneer zal ik komen en verschijnen voor Gods aangezicht? Dit is de helft van het 3^e vers van eenen bidpsalm, waar David in klaagt over zijne gedwongene afwezigheid van 's Heeren heiligdom te Jeruzalem. Dit halfvers drukt zijn hevig verlangen uit om Gods heiligdom wederom te kunnen bezoeken.

12^de Schilderij.

Deze schilderij is een tegenhanger van de vorige: schier hetzelfde panorama eener stad breidt zich uit achter de vrouw, die vleugelen heeft aangekregen, en, nog éénen voet op eenen aardbol met een kruis op, ten hemel wil, waar de engel haar heen wenkt.

[p. 228]

Opschrift

Coarctor à duobus, desiderium habens dissolvi, et esse cum Christo.⁽¹⁾ Ad Philipp., 1.

De wereld vol bedrog heeft my aen hem gebonden,
En hadde hy gekost, hy hadde my verslonden;
Maer die van boven is, die winkt my met de hand
En breekt door zyne magt wel haestig s' werels band.
Wanneer den mensch zyn hert wilt naer den hemel stieren,
En is hy met bedugt voor al het s' werels tieren,
Maer wenscht verlost van d'aerd' met Christus eens te zyn
En met een waere liefd' te zien zyn zoet aenschyn.

(1) Ik word van beide gedrongen, daar ik verlange ontbonden te worden en met Christus te zijn. De H. Paulus zegt in dit 2^de vers van zijnen brief aan de inwoners van Philippi (Macedonië) dat hij van den eenen kant verlangde ontbonden te worden van zijn lichaam, uit dit leven te scheiden, en met Christus te zijn, doch als hij van den anderen kant bedacht dat de Philippiers hem nog niet goed konden ontberen, wilde hij nog langer leven: hij wordt dus van beide gedrongen, èn langer leven, èn sterven.