Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1903

[p. 189]

Lezing.
Weerd of waard, hert of hart, bie of bij,
door Jan Bols.

Ik heb de eer u eenige woorden mede te deelen betreffende het werk: Verhandeling over het nut van de zuivere uitspraak der Nederlandsche taal, door St.-L. Prenau.

Ik beken geerne dat het boek in boeiende taal uitmuntende wenken geeft en heel nuttige middelen aanwijst om altijd nader tot eene gewenschte uitspraak te komen.

Er staan eventwel dingen in, waar ik meen te moeten tegen opkomen, ten einde te vermijden dat zekere beweringen van den schrijver, die zijn werk zag bekronen en op kosten der Academie uitgeven, door de lezers mochten worden aanzien als de uiting van ons aller gevoelens.

Onze geachte medeleden, de heeren Coopman, de Vos en Prayon-van Zuylen, die deze Verhandeling in handschrift namens de Academie beoordeelden, wezen reeds op zekere gebreken welke, volgens mij, uit het gedrukte boek niet genoeg werden geweerd; zij doelden daarbij nog op andere ‘onvolkomenheden’, waar zij, ingezien de uitmuntende hoedanigheden van het werk, ‘gewillig het oog voor loken’, andere feilen waar zij ‘over heenstapten’,

[p. 190]

op sommige punten die niet onverwaardelijk konden aangenomen worden.⁽¹⁾

Het zij mij toegelaten de aandacht te vestigen vooral op ééne dier andere ‘onvolkomenheden’ of ‘feilen’, namelijk op hetgeen de bladz 133 en volgende ons te lezen geven.

M. Prenau schrijft aldaar:

‘Men verzekert dat de Normaalscholen van Thorhout en S^t-Nicolaas dezelfde taal aanleeren die Guido Gezelle schreef, die tegenwoordig Stijn Streuvels schrijft, waarin zooveel opstellen in De Dietsche Warande en Belfort verschijnen, waarin te Hasselt 't Daghet in den Oosten wordt opgesteld.⁽²⁾

Om maar een paar voorbeelden aan te halen: W.-F. Rondou, in zijn Lessen van Landbouwkunde, veel gebruikt op de lagere scholen van Limburg en Brabant, schrijft drij, peerd, steert, bie. Mechelsche Catechismus, een boekje algemeen gebruikt door heel Zuid-Nederland, zegt hert, weerdig, bermhertig, drij, enz. enz.

De leeraar die eigenlijk Nederlandsch onderwijst, leert, leest en spreekt toch met zijn zuivere aa: paard, staart, hart, barmhartig, en zegt verder drie, bij.

(1) Z. bl. 378-398 van Verslaen en Mededeelingen, 1902. I.

(2) Ons geacht medelid, de eerweerde heer Amaat Joos, bestuurder der Normaalschool van St.-Niklaas, heeft, voor wat zijn onderwijsgesticht betreft, deze al te lichtzinnige beschuldiging, steunende op een niet wetenschappelijk ‘men verzekert’, met klank wederlegd. Z. bl. 147 van de Verslaen en Medeelingen der Kon. Vl Academie, 1903.

[p. 191]

Al de schoolboeken, waarin zuiver Nederlandsch wordt gedrukt, hebben die woorden zóó, doch dan krijgt het kind 's morgens godsdienstles, 's namiddags landbouwles, en de worsteling begint:

- Mijnheer en mijn God, ik bemin u bovenal uit geheel mijn hert...

- Kind, lees noch zeg ooit hert, 't is fout⁽¹⁾; altijd hart.

- alle liefde weerdig...

- nooit weerdig, altijd waardig.

Doch wie is nu in de oogen van het kind geloofweerdig of geloofwaardig, de onderwijzer of de bisschop, de spraakleer of de catechismus, de kerk of de school?’

Dat vraagt M. Prenau.

Het antwoord is simpel genoeg, vermits beide vormen goed zijn.

Maar, volgens hem, zijn de vormen weerdig, hert, bie en drij ‘geen eigenlijk Nederlandsch, zij behooren niet thuis in een goed onderwijs, geene schoolboeken, waarin zuiver Nederlandsch wordt gedrukt, hebben die woorden zoo: het zijn fouten,’ en hij vraagt wie in de oogen van het kind zal gelijk halen, de onderwijzer of de bisschop, de spraakleer of de catechismus, de kerk of de school!

't Is spijtig dat M. Prenau niet eens gepeinsd heeft op de beslissingen der Spellingcommissie van 1864.

(1) Sic.

[p. 192]

Het zal misschien niet onnoodig zijn hem te herinneren, dat onze spelling in twee keeren geregeld werd.

In 1841 werd de groote slag geleverd om een einde te stellen aan de Babelverwarring die in Vlaamsch België zoo jammerlijk heerschte. Die eerste regeling gebeurde op het Taalcongres van Gent den 23 October 1841. Jan David was er voorzitter, J.-Fr. Willems secretaris, en Bormans maakte het verslag.

Acht regels werden er aangenomen, en de 8^ste luidde als volgt:

‘Men zal naar verkiezing mogen schrijven paerd of peerd, waerd of weerd.’

Deze regels werden wettig verklaard door koninklijk besluit van den 1 Januari 1844, nadat zij ook nog werden aangenomen door 24 letterkundige genootschappen die het Vlaemsch Taelverbond stichtten en dit spellingstelsel door meer dan 300 handteekens bekrachtigden⁽¹⁾.

Die 8^ste regel zal wel voorgesteld geweest zijn door Willems, welke den 23 Januari 1836 aan David schreef: ‘(De toenadering tot Holland) moet

(1) Zie Taelcongres en Vlaemsch Feest gehouden te Gent den 22 en 23 October 1841, beschreven door F.A. Snellaert. Gent, 1842. - Vlaemsch Taelverbond, beschrijving der letterkundige vergadering... van den 11 Febr. 1844, met eene inleiding door P.F. Van Kerckhoven. Antw. 1844. - Geschiedenis der Vl. Letterkunde door Th. Coopman en L. Scharpé, bl. 95-96. Antw. 1899.

[p. 193]

ons het goede niet doen opofferen, dat wij uit de oude algemeene Nederlandsche taal hebben overgehouden. Vooral zal het er op aankomen, dat men de taal niet aan banden legge, en dat men, bij instandhouding van goede grondregels, zooveel mogelijk de vrijheid in het schrijven bevordere (b.v.: men late toe, dat men weerd of waard, peerd of paard schrijve, naar gelang dat de welluidendheid zulks vordere)’⁽¹⁾.

Dat bij die voorbeelden ook hert of hart behoort, blijkt uit Bormans' Verslag, en tevens uit de spelling naderhand nog door de hoofdmannen van 't congres gebezigd.

In 1864 moest de toenadering tusschen Zuiden Noord-Nederland op het gebied der taal voltrokken worden.

Die Spellingcommissie bestond uit Conscience Dautzenberg, David, Delcroix, Heremans, Rens, Stallaert en van Beers. Heremans werd gelast met het Verslag.

De meeste spelregels, in 1841 door het Gentsche Taalcongres aangenomen, werden in 1864, min of meer gewijzigd, door de Spellingcommissie behouden. Wat in de regels van 1841 niet gewijzigd werd, bleef gelden.

Een ontwerp voor de spelling van het Woor-

(1) Zie bl. 282 van Leven en Werken van J. David, door D^r Moroy en Prof. J. van den Weghe. [Uitgaven van het Davidsfonds, n^r 31].

[p. 194]

denboek der Nederlandsche Taal, waar de 1^ste aflevering datzelfde jaar ging van verschijnen, werd door de Commissie tot leiddraad genomen van hare beraadslagingen⁽¹⁾.

‘Nadat de Commissie het ontwerp der spelling voor het aanstaande Woordenboek met de grootste nauwgezetheid had gewikt en gewogen, en aan de Redactie den wensch der Commissie had te kennen gegeven, dat zekere punten aan een tweede onderzoek mochten worden onderworpen, wijzigde de Redactie eenige dier punten, terwijl van haren kant de Commissie, bevredigd door verdere uitleggingen, oordeelde voor de overige zich met de Redactie te moeten vereenigen. De Commissie is dan ook gelukkig te kunnen aankondigen, dat de spelregels, welke zij hier aanstipt, niet alleen haar de beste schijnen, maar insgelijks door de Redactie van 't Nederlandsch Woordenboek zullen worden gevolgd.’⁽²⁾

Nu, een der aangenomen regels was deze ‘Men schrijft naar verkiezing drie of drij, bie of bij, iever of ijver’, en in het Verslag staat die regel uitgelegd als volgt: ‘De spelling der woorden drie of drij, bie of bij, iever of ijver is het gevolg van een dialectverschil. De Commissie denkt het niet noodzakelijk eenen van die vormen met uitsluiting van den anderen aan te raden. Wanneer

(1) Z. bl. 5 en 12 van het Verslag der Commissie. Gent, 1864.

(2) Verslag, bl. 13.

[p. 195]

volle vrijheid wordt gelaten aan de schrijvers, wat het gebruik der twee vormen van ieder dier woorden betreft, kan de taal bij die verscheidenheid niet anders dan winnen.’⁽¹⁾

Dat punt is dus klaar.

Wat nu de vormen weerdig of waardig betreft, zoo weinig heeft de Commissie aan de deugdelijkheid van den klank der zware è getwijfeld, dat ze eenvoudig naar de wijze heeft uitgezien om dien klank voor te stellen. Zal het met e(e) zijn, of met ae? Het verslag luidt (bl. 40): ‘De vraag werd door de Commissie onderzocht, of men den eigenaardigen klank der e, die in vele gewesten in wereld, perel, kerel, zweren, en in zekere andere woorden, waarin de e van eene r gevolgd is, wordt gehoord, niet hoeft te onderscheiden van de zacht- en scherplange e, en om dien eigenaardigen klank te verbeelden, de ae niet konde gebruiken. De Commissie vond het niet raadzaam die vraag bevestigend te beantwoorden.... en veroordeelt stellig de spelling ae en ook den zwaren e-klank in woorden gelijk leven, regenen, en andere soortgelijke, waar de e-klank niet gevolgd is van r.’

Tot bevestiging en opheldering van het voorgaande zal ik hier het volgende bijvoegen:

Toen de verslaggever Heremans nog Voorzitter was der Zuidnederlandsche Maatschappij van Taal-

(1) Verslag, bl. 50.

[p. 196]

kunde, stelde ik in de zitting van den 11 Januari 1880 de vraag of men even goed weerd of waard schrijft. Ik gaf er met die gelegenheid mijn persoonlijk gevoelen over te kennen, namelijk (en dit werd in het verslag dezer zitting gedrukt) ‘dat in dit woord en soortgelijke de zware è-klank, alhoewel door de tegenwoordige Vlaamsche schrijvers niet zooveel gebruikt als vroeger, ten minste hetzelfde recht heeft als de lange a. Die è-klank immers steunt op historischen grond; hij is gewettigd door het bijna algemeen gebruik bij 't Nederlandsche volk; uit zijne overeenkomst met de levende taal volgt, dat hij natuurlijker is, minder vreemd en stijf dan de lange a; hij klinkt daarenboven welluidender, omdat wij reeds te veel a 's in de taal hebben. Is de e-klank verkieselijk, vooral in volks- en nog meer in schoolboeken, toch mag de a-klank niet uitgesloten worden. Verscheidenheid is harmonie en rijkdom.’

De gansche vergadering, die verscheidene leden telde, welke later deel uitmaakten van onze Academie, stemde in denzelfden zin.

Daar sommige schrijvers van tel, o.a. van Beers, Hansen en de Geyter, den e-klank verbeeldden door ae, deed ik in de volgende zitting van gemelde Maatschappij nog de vraag of de spelling met ae aan te nemen was. ‘De voorzitter Heremans was van gevoelen’ (zoo zegt weer het verslag) - ‘en al de leden waren het met hem eens - om den langen è-klank in de opene lettergrepen door eene enkele e

[p. 197]

(b.v. wereld) en in de geslotene door eene dubbele e voor te stellen.⁽¹⁾’

Taalkundigen als hoogleeraren Heremans en P. Willems (deze was ondervoorzitter) zouden dus toen, volgens M. Prenau, beraadslaagd hebben over de beste wijze om... eene fout te schrijven!

In de zitting van 18 Juni 1893 heeft Frans Willems, ons betreurd medelid der Academie, in de Zuidnederlandsche Maatschappij van Taalkunde weer eens gehandeld over de zware e in peerd, zweerd, wereld, enz. Hij bewees door vergelijking met het Gotisch, het Angelsaksisch, het Oud-Noorsch, het Oud-Hoogduitsch, enz., dat de de zware e eenen anderen oorsprong heeft dan de zachte e, en ook dat de bovengemelde woorden in de Oud-Germaansche talen geene a hebben. Door aanhalingen uit schrijvers van de XIII^e tot de XVII^e eeuw toonde hij, dat de zware e altoos in het Vlaamsch veelvoudig is gebruikt geweest; de a komt in paard enkel bij uitzondering voor. Hieruit besloot hij, dat de zware e in de woorden, waarin het volk ze tegenwoordig nog gebruikt, meer recht van bestaan heeft dan de Hollandsche a, en dat de Vlaamsche schrij-

(1) Het Woordenboek spelt eveneens wereld, geerne, heerd, en zoo doen het ook de meeste schrijvers. Deze spelling heeft hare nadeelen, gelijk elke andere spelling (ae, of ae, of aa, of et). Hoe wij den klank best verbeelden, hoeven wij thans niet te bespreken. In dezen oogenblik pleiten wij enkel voor het behoud van den klank.

[p. 198]

vers goed doen den e(e)-klank voor de welluidendheid in afwisseling met de a te bezigen. Terzelfdertijd trachtte hij door voorbeelden te toonen, dat de korte e in hert, smert, enz. ook zooveel recht heeft als de korte a.

Wij zeiden hooger dat het spellingstelsel door de Commissie van 1864 aangenomen werd in overeenstemming met de Redactie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal.

In datzelfde jaar zag de 1^ste aflevering het licht, en de Redactie hield haar woord.

Wat in 't bijzonder de spelling betreft door M Prenau veroordeeld, die ook komt er tot haar recht.⁽¹⁾

(1) Men zou misschien kunnen wonder vinden dat die vormen in de Woordenlijst van de Vries en te Winkel met opgenomen werden.
Op deze aanmelking wordt door deze beide geleerden zelven geantwoord in het Voorbericht det 1^e uitgave van de Woordenlijst, bl. VII: ‘Wij hebben ons in het algemeen tot regel gesteld, alle woorden op te nemen, samengestelde en afgeleide zoowel als grondwoorden, met uitzondering alleen van diegene, bij welke iedere aanwijzing volstrekt overbedig zou wezen’. Dus is de Woordenlijst met opzet onvolledig gelaten. Na hart, paard met hun geslacht en hunnen meervouds- en verklemingsvorm opgegeven te hebben, viel het buiten het plan van de Vries en te Winkel om nog hert en peerd aan te halen, omdat die woorden bij diegene te tellen zijn ‘bij welke iedere aanwijzing volstrekt overbodig zou zijn’. Zij gaan voort: ‘Het getal echter van deze laatste, die achterwege konden blijven, was met gering.’
Overigens is het gezag van de Woordenlijst zoo weinig afdoende in vergelijking met het gezag van 't Woordenboek, dat zij schrijven (bl. X): ‘Het is licht mogelijk - en zelfs waarschijnlijk - dat onze weening emtrent de spelling of het geslacht van enkele woorden eenige wijziging zal ondergaan, naarmate wij die papieren’ (de voor het Woordenboek verzamelde bouwstoffen) ‘gaandeweg onderzoeken. Eens voor al zij daarom aargemerkt, dat wij deze Woordenlijst geenszins beschouwen als voor ons zelven in ieder onderdeel verbindend. Waar wij dwalingen ontdekken, zullen wij die aanstonds herstellen. De uitgave van het Woordenboek, die ons verplicht elk woord op zijne beurt te wikken en te wegen, zal tevens het beste middel zijn, om den hier geleverden voorlooper allengs aan te vullen en te verbeteren.’
De Woordenlijst heeft dus geen gezag dan voor zoo ver als zij met het Woordenboek overeen komt, en eens dat het Woordenbock een woord anders opgeeft dan de Woordenlyst. moeten wij de opgave van de Woordenlijst als gebrekkig aanzien. Het opmaken van de Woordenlijst was slechts eene der bijkomende werkzaamheden door het Woordenboek vereischt: het Woordenboek was en is de hoofdzaak.

[p. 199]

Bl 4, n^r 15, staat:

‘Door den invloed der volgende r op den voorafgaanden klinker zijn eenige heldere a's ontstaan uit e's, b.v. in aarde, mnl. erde; gaarne, mnl. gerne; staart, mnl. stert; waard, mnl. wert; waarde, mnl. werde; zwaard, mnl. swert.

Insgelijks heeft r in eenige uit den vreemde ontleende woorden e in a veranderd; b.v. in kaars, mnl. kerse (eene afleiding van lat. cera); lantaarn, fr. lanterne; paars, fr. perse; parel of paarl, fr. perle. In mars-(kramer), lat. merx, en markt, lat. mercatus, is de a onvolkomen.’

Zien wij verder het Woordenboek na.

Tot aan peerd, steert en weerdig is het nog niet gedrukt; maar vele woorden van den zelfden aard

[p. 200]

komen voor in de verschenen deelen, b.v. geerne, heerd enz.

Voorts geeft het (bij hart, harte) hert, herte, met voorbeelden uit Vondel, Hooft, Starter, Zevecote enz. en de aanmerking dat herte niet alleen in Vlaanderen klinkt (in Brabant en Limburg is het hert), maar ook in Zeeuwsch-Vlaanderen en Zeeland

Men zie ook de vormen beperelen (bij beparelen, met voorbeelden uit Bredero, Vondfl enz.), berm, bermhertig, bermhertigheid (bij Brandt, Houwaert en anderen, aangehaald bij barmhartig en barmhartigheid), herre, herd, herk, herpen (de harp bespelen), hersten, smert (bij Vondel, i.v. hart).

Over bij en bie lezen wij het volgende:

‘Bij - daarnaast bie -... Eng. bee. Hd. Biene. Mnl. bie⁽¹⁾. Ook bij Cats b.v. is die vorm gewoon, en vooral het verkleinwoord bietje wordt door allerlei Noordnederlandsche dichters gebruikt’. Dan volgen voorbeelden uit Kiliaan, Dodoneüs, Cats (de bien, het bietje, bie), Vondel (bietje, bieplaag), Poirters, Bilderdijk, ten Kate, Vuylsteke, Huygens, Ledeganck enz. Drij of drie, iever of ijver komen nog niet voor, omdat de letter D niet afgedrukt is, zoo min als de woorden beginnende met

(1) In Vercoullie's Etymologisch Woordenboek staat nog: Zweedsch en Deensch bi.

[p. 201]

IE en IJ; doch onder de letter B vind ik zich beïeveren, met voorbeelden uit van Effen en Amand de Vos, ons geacht medelid.

En thans vraag ik op mijne beurt, in navolging van M. Prenau's hooger aangehaalde uitdrukking, wie, in de zaak van de door hem veroordeelde vormen weerdig, hert en bie, ‘wie nu geloofweerdig of geloofwaardig is, de Spellingcommissie van 1864 en het Woordenboek der Nederlandsche Taal, of M. Prenau?⁽¹⁾

(1) Wij zouden vele andere - ook Hollandsche - Woorderboeken kunnen aanhalen, o.a. het Woordenboek van Winkelman (Utrecht, 1783), dat bie, iever, ieveraar, reveren, ieverig, teverloos geeft naast bije, ijver en de rest: het Woordenboek van Halma (Amsterdam, 1729), waar bie en bij in voorkomen, met lever en dezes afgeleide woorden, maar volstrekt niet ijver met de andere. Wij zullen hier enkel bijvoegen dat de ij in bij, ijder niet altijd den tegenwoordigen ij-klank verbeeld heeft (men spelde zoo ook ijder, dat eventwel nooit anders dan ieder luidde, muzijk, fabrijk, knijzen enz.), en dat nu nog de ij als i door omtrent een millioen West-Vlamingen en, in verscheidene andere streken toebehoorende aan het gebied der Nederduitsche taal, door duizenden en duizenden uitgesproken wordt.
Eveneens kunnen wij vele taalgeleerden - ook Noordnederlandsche - opgeven, die de zware e in heerd enz. voorstaan. Bepalen wij ons hier bij D^r Kern, aangehaald in de Uitspraakleer van Ternest, bl. 9: ‘In zeer vele gevallen, zooals in paard, staart, waard, aarde, kaars e.a. staat aa voor eene oudere é of è. Van daar dat men die woorden niet slechts gewestelijk, maar zelfs in het hartje van Holland als pèrd, stèrt enz. hoort uitspreken. De vraag is nu, of we die oude, en, wat de spreektaal betreft, schier algemeene uitspraak è moeten prijs geven, dan wel of we verstandig zouden doen ze wederom in de redenaarstaal in eere te brengen en vroeger of later weder in de spelling uit te drukken. Zonderling, eene spelling die aandruischt tegen alle regelen der etymologie, en daarenboven nog in tweestrijd is met de uitspraak der meerderheid, is ingeslopen, men weet niet hoe, en is louter door de wet der verjaring zoo machtig geworden, dat men bedeesd moet wezen hare titels te onderzoeken’...

[p. 202]

Al wonder! iemand die eenigszins naar Kollewijn's stelsel helt⁽¹⁾, hetwelk eene gansche omwenteling in onze spelling zou teweegbrengen, vindt dat vormen als peerd, hert en bie geen eigenlijk, geen zuiver Nederlandsch, dat het fouten zijn, en verstout zich eenen kaakslag te geven aan zoovele schrijvers (ook der Academie) die, steunende op een erkend akkoord tusschen Noord en Zuid, van een tot hiertoe onbetwist recht gebruik maken. Of, zoo dit van zijnentwege aldus niet gemeend werd, dan is 't hier zoo verre gekomen dat onderwijzers, blindelings dansende op het fluiten van dezen of genen onbesuisden nieuwigheidsinvoerder uit de provincies Zuid- of Noord-Holland, het recht niet meer bewust zijn⁽²⁾ ons door de Spellingcommissie en het Woordenboek gewaarborgd.

Men kan in sommige vrije punten van gevoelen verschillen, in dubiis libertas. Maar hier!...

Welhoe! Noord en Zuid hebben, na rijp onderzoek, beslist dat beide vormen van deze en soortgelijke woorden naar verkiezing mogen gebruikt

(1) Zie bladz. 148-149 van M. Prenau's werk.

(2) Te betreuren is dat, - te verwonderen niet, ten minste voor woorden als peerd en soortgelijke, als men weet dat in 1883 minister van Humbeeck betreffende het kiesexaam aan de gouverneurs eenen brief zond, waar de spelling peerd als eene fout in verworpen werd. Eene kwestie van spelling door eenen Minister opgelost en de oplossing als onfeilbaar opgedrongen aan het land!

[p. 203]

worden, en nu komt daar iemand op eigen gezag vormen verketteren, die steunen op de etymologie, die veelal de oudste vormen zijn, die het beste trekken op de vormen der aanverwante talen, die niet alleen in gansch Vlaamsch-België, maar ook in een groot deel van Noord-Nederland nog springende levend zijn onder het volk, die door deze overeenkomst met de frissche volksspraak als de natuurlijkste zullen aanzien worden en gehoord, die, door gepaste afwisseling met de andere vormen (want wij sluiten die volstrekt niet uit), in de volzinnen welluidendheid brengen, die in onze gezaghebbende spraakkunsten en woordenboeken werden aangenomen, die ja ex professo in uitspraakleeren en elders verdedigd werden, en door het gebruik van uitmuntende dichters en prozaschrijvers uit al de eeuwen onzer letterkunde tot nu toe onafgebroken zijn gewettigd geweest.⁽¹⁾

(1) Benevens de hooger aangehaalde werken (Spelling der Nederduitsche Taal, Verslag der Commissie, Gent, 1864; Woordenboek der Nederlandsche Taal; Verslagen der Zuidnederlandsche Maatschappij van Taalkunde), geven wij nog een lijstje schriften, waar spraak in is over de spelling weerd, hert en bie:
Aenlerding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake, door L. ten Kate, II, 23. Amst., 1723.
Ook iets over de Nederl. Spraakleer van W. Bilderdijk, door G. Bruining, bl. 44. Delft, 1827.
Verhandeling over Nederl. tael- en letterkunde, door J.-Fr. Willems (Bijvoegsel, 2^e hoofdd.: Over de Holl. en Vl. schrijfwijzen van het Nederderduitsch, II, 333 en 373). Antw. 1820-1824.
De Middelaer, II. 181. Leuven, 1841.
Verslag door J.-H. Bormans, bl. 92, 93, 119, 148. Gent, 1841.
De School- en letterbode, I, 247, Sint-Truiden, 1844.
La langue flamande, son passé et son avenir, par Hubert Vandenhoven, p 64, Brux., 1844.
Taalkundig Magazijn, III, 421-428, en Verscheidenheden op het gebied der Nederl. taalkunde, door A. de Jager, bl. 108 (over wereld). Deventer, 1844.
Hollandsche Spraakleer. door W. Brill, bl. 22. Leiden, 1846.
Aanteekeningen op Weilands Handwoordenboek voor de spelling, door D. Bomhoff (over geerne, peerd, steert). Z. Magazijn van Nederl. Taalkunde, 1849, bl. 130.
Nederduitsche Spraekleer, door J. van Beers, bl. 9 (nota). Antw., 1852. Z. ook, in latere uitgave. hert en hart enz.
Etude hist. et critique sur l'orthophonie et l'orthoépie tudesques... par Em. Verstraete, p. 143. Gand 1862.
Rond den Heerd, 16^e j., bl. 4. Brugge, 1880.
Opvoeding en Onderwijs, door P. Claessens, bl. 221.
Uitspraakleer der Nederlandsche Taal, door K.-L. Ternest, bl. 9. Gent, 1872.
De Toekomst, artikel door Dr. Kern, bl. 58. Brussel, 1868.
Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon, door Johan Winkler, I, 66; II, 288. 's Gravenhage, 1874. - N.B. Op de 186 vertalingen van de gelijkenis des verlorenen zoons, in dit uiterst belangrijk werk voorkomende, vind ik er maar een tiental (meest uit steden van de provincies N.- en Z-Holland) met waard zijn voor dignus esse (Luc. XV, 19-21); enkele geven verdienen; al de andere hebben weerd met zware e of met eenen daarop trekkenden klank.
De Nieuwe School- en letterbode, art. door S. Daems, bl. 305, 1882, - en art. door D. Claes, bl. 356, 1892. Baarle-Hertog.
Noord en Zuid, bl. 80, 1883, (over neerstig, door Dr. Jan te Winkel); bl. 69, 1886, over ‘hart, of hever hert’, schrijft L.S.). Culemborg.
Vlaamsche Spraakkunst, door Am. Joos, bl. 126 Gent, 1884.
Waasch Idioticon, door Am. Joos, bl. 16. Sint-Niklaas, 1890.
Westvlaamsch Idioticon, door L. de Bo; letter E. Gent, 1892.
Bijdragen tot Taal- en Stijlzuivering, door J. Muyldermans, bl. 69 en 87. Mechelen, 1893.