Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1893

[p. 325]

Mededeeling.
De ‘want’ van Coecke en Goethals⁽¹⁾.

Ons achtbaar en geleerd medelid D. Claes beveelt want (want = wanneer, indien) in de aandacht der geleerden; ‘want het hun niet en baat,’ zegt hij, ‘het zal hun toch niet schaden.’

Bij de voorbeelden van want = wanneer, indien, die de heer D. Claes aanhaalt, voege ik de volgende.

Het eerste voorbeeld is uit Die woestijne des Heeren: leerende... door den eerweerdighen Pater Petro Godefridi... Gheprint Thantwerpen, op die Lombaerde veste inden witte Hasewint, by Jan van Ghelen, ghesworen boecprinter der Key. Ma. Anno M. CCCCC, en Liiij. den IX Septembris, bll. 373-375:

‘Dat eerste woort, want ghi spraect: lieue heere, Vader vergevet hen, want si niet en weten, wat dat si doen.’

‘Dat vijfste woort, want ghi spreect: Mi dorst, dat was ouer die salicheyt alder menschen, om die tsamen te bringen ter eewigher glorie.’

(1) Zie Verslagen en Mededeelingen, Mei en Juni 1893, bl. 124 en volgende.

[p. 326]

Het tweede voorbeeld is uit hetzelfde werk....

Nv met alder-neersticheyt doorlesen ende ghecorrigeert. t'Hantwerpen. By Hieronymus Verdussen, op onser L. Vrouwen Kerck-Hof, inde X Gheboden. Anno ciƆ, iƆc, xii. Met Gratie ende Priuilegie, bll. 183^vo, 184 en 184^vo:

‘Dat eerste woordt: Want ghy spraect, lieue Heere, Bruygom mijnder sielen: Vader vergeuet hen, want sy niet en weten wat sy doen.’

‘Dat tweede wordt, lieue Heere, want gy spraect totten moordenaer: Heden sult gy met my wesen inden Paradijse.’

‘Dat derde woordt: Want ghy o Heere spraeckt tot u lieue moeder: Wijf siet hier u kindt, daerna tot Joannem: Siet u moeder.’

‘Dat vierde woort: Heere Salichmaker des weirelts, want gy riept tot uwen hemelschen Vader, doen ghy waert gestelt in den wtersten noot: Mijn Godt, mijn Godt, waertoe hebdy my verlaten.’

‘Dat vijfste woordt want ghy spraeckt: My dorst.’

‘Dat seste woort... want ghy spraeckt: het is volbracht.’

‘Dat sevenste woort, want gy riept o Jesu Vader in uwen handen beuele ic mijnen geest.’

Het derde voorbeeld is uit Den wysen geck, Uytdeylende, soo Oude, als Nieuwe geestigheden. Voor alle Lief-hebbers by een gebracht door I.D.G. Den tweeden Druck oversien en vermeerdert. Tot Gendt, By Cornelis Meyer, op d'Hoogpoorte in 't ge-

[p. 327]

kroont Sweirt. Goedgekeurd. Datum Bruxellae XIX. Junii 1671. Matthias Middegaels. Lib. Censor, bll 134-135:

‘Raedsel.

Theun vraegde Gys des morgens vroeg,
Wat hy te Merckt voor waeren droeg,
Niet, seyde Gys, 'k en drage niet
Maer wel den Esel, als gy siet:
Hier op soo speelde Theunis geest,
Dus vraegde hy, wat draegt uw Beest?
Indien sprak Gys, hy komt tot val,
Soo is het (seg ick) niet met al.

Uytlegginge.

Daer was in Spagnien eenen Esel-dryver die naer de merkt ging; desen hadde geladen twee hotten; eenen van sijn vrienden ontmoette hem in het gebergte: desen vraegt hem, wat hy naer de stadt voerde; hy antwoort, niet met allen. Hy vraegde hem anderwerf; hy antwoorde als vooren dat hy niet met allen en had geladen Waer op sijnen vrient antwoorde: gy en plagt noyt sonder vragt naer de stadt te komen, oversulks laet my dog weten wat koopmanschap dat gy hebt in uw korven. Gepraemt synde, antwoort hy met dese woorden: want hy komt te vallen, is 't niet met allen. Nota hy had in beyde de korven glasen, ende den weg was sorgelyk: had den Esel gevallen,

[p. 328]

de stucken van de glasen en konden geensins meer dienstig wesen.’

In 't bovenstaande derde voorbeeld wordt het woord indien van ‘Het raedsel’ in de ‘Uytlegginge’ vervangen door het woord want.

Het vierde voorbeeld is uit Hemelen buyten Hemelen, door P. Gerardus Ottonis, Priester der Societeyt lesv.... T'Antwerpen, By Jacob Mesens, op de Lombaerde Veste, inden gulden Bijbel, 1671, bll. 155-156:

‘Ick segghe van een vast propoost inde Biechte te maecken, daer toe ghebruyckende mannelijcke resolutien van noyt meer te doen dootsonden, ende dat oprechtelijck te meynen, ghelijck David seyde (Psal. 118, v. 106.) Ick hebbe ghesworen en een vast opset ghemaeckt dese sonden niet meer te doen, sonder nochtans oprechte meyninghe van eedt te doen; dat perijckeleus is, nochtans oock niet te vreden wesen met dese slappe woorden: Ick sal my wachten, want ick kan: Want Godt en gebiedt gheene on-moghelijcke dinghen: of: Ick hope my te wachten, dit is te slap: seght: met Godts gratie: Ick wil en sal my wachten.’

Het vijfde voorbeeld is uit de Nieuwe afbeeldinghe van de vier uytersten beschreven in het latyn door den eerweerdighen Pater Guilelmus Stanhurstius Priester der Societeit Iesu. Vertaelt, ende Verciert met Print ende Poësie door eenen Priester der selve societeyt. t'Antwerpen,

[p. 329]

By Michiel Knobbaert, by het Professi-huys der Societeyt Iesu, in S. Peeter, 1681, bl. 166:

‘Den H. Bonaventura seght,... dat by aldien de tranen van elck een bewaert wierden, daer van eens een zee soude ghemaeckt konnen worden, hoe groot men die soude willen nemen: ende noch en seght hy niet ghelijck de saecke is:... jae, want ghy wilt, voeghter noch by thien-mael, hondert-mael, duysent-mael, of soo veel meer al 't u belieft: t'en sal niet wesen by de traenen, de welcke...’

En bl. 189-190:

‘Eenen man,... doorluchtigh in heyligheydt des levens, seyde dat hy, op korten tijdt, hadde gheleden sulcke eene bittere pijne van een brandtteecken op een van sijne ooren ghedruckt, om eenige sieckte te ghenesen, dat hy liever soude gaen in een alderstrenghste Clooster, om daer sijn gheheel leven over te brenghen, want hem Godt de keuse gaf, dan noch een alsuicke brandt-teecken t'ontfanghen.’

Want schijnt verworden uit wan; hoe 't woord aan zijne uitgaande -t gekomen is, dat blijve hier onaangeroerd; (misschien gelijk amen-t, dikken-t, nieman-t?) maar zou deken De Bo's ‘An, (voegw. Indien, Fr. si: ik zal morgen komen, an 't God gelieft)’ ook niet uit wan geboren zijn, mits afval van w-?

‘Het wegvallen van de w vóór eenen klinker is eene Vlaamsche eigenaardigheid,’ zegt D^r Jan

[p. 330]

te Winkel, (Grammatische figuren, 74 vlg. ‘In 't Vlaamsch vindt men eêr voor weêr, oekeren voor woekeren, oelen voor woelen, oensdag voor woensdag, oord voor woord, orm, oorm voor worm.’

Mogelijk ware ook an voor wan te aanveerden, en het dagelijksche an 't je b'lieft voor wan 't u belieft.

Doch, men vergelijke D^r Verdam (Midd. ned. Woordenboek i.v. An) en Loquela (n^o 7, 1891, bl. 49, i.v. A'.

Guido Gezelle.