Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1889

[p. 7]

Bestendige Commissie.

Door den heer Gailliard, secretaris der Bestendige Commissie, wordt het volgende verslag aangeboden over het handschrift der Chirurgia van Lanfranco:

‘Uit eene geschrevene aanteekening, welke bij het HS. van Lanfranco's Chirurgie gevoegd is - zegde ik in eene vorige zitting onzer Commissie, - blijkt dat twee gedrukte Vlaamsche boeken van bedoelde Chirurgie gekend zijn, alhoewel daaruit niet op te maken is dat het hier de eigenlijke tekst van ons HS. geldt.’

Dank aan de inlichtingen, mij door onzen geeërden collega den heer Ferd. van der Haeghen gegeven, ben ik er in gelukt de hand op bewuste boeken te leggen. Het eenig gekende exemplaar van het eerste wordt thans in de boekerij der hoogeschool van Leuven bewaard en is mij zeer bereidwillig door den heer kanunnik Reusens toevertrouwd geworden. Het werk, een klein in-4^o, dat 192 bladz. behelst, draagt voor titel: Chirurgia parva magistri Lanfranci, en werd te Leuven, door Koenraard Braem, in 1481 gedrukt.

Met het andere, dat van de boekverkooping van den heer della Faille te Antwerpen, nu jaren geleden, naar Noord-Nederland was overgegaan, meende ik min gelukkig te wezen. Evenwel, ons achtbaar eerelid Dr. Campbell, uit den Haag, wien ik dienaangaande raadpleegde, bracht mij

[p. 8]

in betrekking met de heeren Fred. Muller en C^o, uit Amsterdam, die vroeger bedoeld boek aangekocht hadden en door wier vriendelijke tusschenkomst ik er mededeeling van verkreeg van den heer Dr. Rogghe, bewaarder der boekerij van de Amsterdamsche hoogeschool. Het boek, dat aldaar onder n^r 6848 der bijzondere verzameling van de Maatschappij tot bevordering der geneeskunde bewaard wordt, is getiteld: Chyrurgie meester Lanfrancks van Meylanen, en werd, in 1529 door Willem Vorsterman, te Antwerpen, gedrukt. Het is insgelijks een klein in-4^o, in Gothische letter gedrukt, en telt 140 blz. Naar de heer Van der Haeghen mij verzekerde, zou ook enkel éen exemplaar van dit laatste boek gekend zijn. De heeren Muller, die overigens dezes gezegde bevestigen, schreven mij daarover als volgt: ‘Wij kennen geen 2^e exemplaar van Willem Vorsterman's uitgave en, zoover wij weten, is er in geene Nederlandsche bibliotheek een ander exemplaar te vinden’.

Die twee boeken nu zijn van eenen en denzelfden inhoud. Indien echter de uitgave van Braem vrij slordig en onnauwkeurig gedrukt is, zoo is deze van Vorsterman alleszins beter verzorgd. In beide nochtans - in het eerste wel is waar veel meer dan in het tweede - doen zich zonderlinge, ja in der waarheid onduidelijke teksten voor, waarover uitlegging zou dienen gegeven te worden. Doch, tot daar. Wij hoeven ons vooralsnog daarmede niet bezig te houden.

[p. 9]

Nu rijst de vraag: Is er eenig verband tusschen de twee voormelde uitgaven en de eigenlijke tekst van ons HS. en in hoever kan de uitgave van dit laatste nog nut opleveren?

Alleszins, Mijne Heeren, mag ik u hierover een bevredigend antwoord geven. Niet alleen dient ons HS. uitgegeven te worden, maar mij dunkt dat wij wel zouden doen de Chirurgia parva magistri Lanfranci, of liever de uitgave van Koenraard Braem, de oudste, vergeleken met die van Vorsterman, de latere, als bijlage op te nemen, des te meer daar dit kleine boek onder taalkundig opzicht zeer merkwaardig is en wij er meer dan éene philologische bijzonderheid in vinden kunnen.

Het HS. bevat in het geheel 172 bladen groot in-4^o, op r^o en v^o geschreven en volgenderwijze genummerd: Blad 1 tot aan 60, 60^bis, 61, 61^bis tot aan 96; waarna, alhoewel mij de zin niet onderbroken schijnt, de schrijver van het HS. opnieuw heeft beginnen te nummeren met 49 tot 124 inbegrepen. Alleenlijk moet ik hier doen opmerken dat de bladen 60 en 61 van de tweede reeks, alsmede blad 110, in het boek ontbreken.

Welnu, de tekst van ons HS. komt geenerwijze met dien der bedoelde boeken overeen. Hij is veel meer uitgebreid en schijnt deze te zijn van het hoofdwerk, waar Braem's uitgave als een uittreksel van mag beschouwd worden.

Zooals het geschrift getuigt, is ons HS.

[p. 10]

een gewrocht uit de laatste helft der XV^e eeuw en, als dusdanig, zal het ongetwijfeld onder philologisch oogpunt niet zonder belang zijn. Tot staving daarvan mag het watermerk van het papier, waarop het boek geschreven is, in aanmerking genomen worden. Naar ons immers gemeld wordt door eene aanteekening, welke op het schutblad voorkomt, zou, volgens de beschrijving van De Stoppelaer, bewust watermerk, dat een anker verbeeldt, eerst sedert de laatste jaren van de eerste helft der XV^e eeuw in gebruik gekomen zijn.

Dat wij verder hier tegenover eene vertaling van Lanfranc's werk staan, blijkt nu uit verscheidene plaatsen van het boek. Zoo lezen wij namelijk op blz. 6 r^o: ‘Ende ic Lanfranck uzeerde tlaten metter hant, daer neghene goede bermakers en waren’; en verder op blz. 68 v^o: ‘Bedi ic Lanfrancke hebbe dese dinghen dicwile gheproeft’.

Ten andere er moet, mijns dunkens, een innig verband bestaan tusschen ons HS. en het Fransche werk van den grooten Alanfrant, dat heden in de Nationale boekerij te Parijs bewaard wordt en door Brunet, in zijn Manuel du Libraire (Paris, 1862), III^e deel, 816^e kolom, als volgt beschreven is:

‘Lanfrancus ou le grant Alanfrant. (Vienne en Dauphiné, vers 1480.) In-fol. goth. de 258 ff. non chiffrés, à 2 col. de 26 lignes. [7464.]

Édition fort rare, imprimée avec les mêmes caractères que l'Abusé en court, Vienne, 1484....

[p. 11]

Elle commence par le prologue de cette manière:

(D)ieu glorieux et | souverain qui def | fend tous ceulx....’

Welnu, ons handschrift begint met deze woorden, waarvan de vorige de letterlijke vertaling zijn: ‘Die gloriose hoghe god, bescermer der gheenre...’

‘Après le prologue,’ - wat ook het geval is met ons HS. - ‘se trouve la table des rubriches, et au verso du 6^e feuillet commence le texte, précédé de ce sommaire:

Cy apres sensuyt et co | mance le premier chappi | tre de ce present tractie jn | titule le grant alenfrant le | quel chappitre tracte et de | clarre et parle de la diffini | cion de cirurgie...’

Deze laatste zinsnede vinden wij echter niet terug in ons HS., dat, na de opgave van de kapittels - les rubriches - onmiddellijk met het eerste: ‘Vanden onderwerpene diffinicien der cyurgien’ aanvangt.

Wat er van zijn moge, het ware wellicht een nuttige arbeid, tot uitlegging der plaatsen van ons HS., welke moeilijkheden zouden opleveren, ja nog tot verklaring, wie weet, van velerlei oude Vlaamsche woorden, eene vergelijkende studie tusschen den tekst van ons HS. en den Franschen Alanfrant in het werk te leggen. Daarop stel ik mij voor terug te keeren, zoohaast mijne drukke bezigheden mij zullen toelaten met het afschrijven van het boek eenen aanvang te maken. Andere boeken

[p. 12]

echter - want ik wensch het te vervaardigen glossarium op degelijke bronnen te steunen - zullen nog door mij moeten geraadpleegd worden, namelijk eene Duitsche uitgave van Lanfrancus, welke in 1528 te Straatsburg verscheen, en welks titel, benevens dien van eenen Engelschen Lanfranc, - beiden in Brunet niet vermeld - ik aan de heeren Muller en C^o te danken heb.

Mijn voorstel - als slot van dit verslag - bedoelt dus de uitgave van ons HS., met bijvoeging van deze der Chirurgia parva magistri Lanfranci, op den voet dien ik zooeven aangewezen heb.

Tijdelijke Commissiën.

De Academie gaat over tot het kiezen eener commissie van vijf leden, gelast met de voorstelling van prijsvragen voor het jaar 1890. Worden daartoe aangeduid: de heeren Jhr. de Pauw, Fr. de Potter, L. Roersch, J. van Droogenbroeck en P. Willems.

Tot leden der Commissie van Rekendienst voor het loopende jaar worden gekozen: de heeren Jhr. de Pauw, L. Mathot en J. Obrie.