Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1888

Bibliographische aanteekeningen.
Niederländische geistliche Lieder nebst ihren Singweisen, aus Hss. des 15ⁿ Jahrh. von Wilhelm Bäumker.

Bij de meer dan anderhalve eeuw oude, welbekende firma Breitkopf und Härtel, te Leipzig, verschijnt, sedert het jaar 1885, een tijdschrift voor toonkunde, waarvan de uitgave voor een vijftigtal jaren, zooals feiten bewijzen, nog onmogelijk was. Het is getiteld: Driemaandelijksch tijdschrift voor toonkunde, Viertelijahrsschrift für Musikwissenschaft. Het wordt hoofdzakelijk opgesteld door Friedrich Chrysander, den bekenden Händelbiograaph, Philipp Spitta, schrijver van het beroemdste leven van Bach, hoogleeraar der toonkunde aan de universiteit en aan de hoogeschool voor toonkunde te Berlijn, en Guido Adler, den niet minder beroemden muziekgeleerde. Dit tijdschrift, waarvan de artikels in den regel den stempel van ernstige en diepzinnige studie, van grondige zaakkennis en veelomvattende geleerdheid op het voorhoofd dragen,

[p. 237]

gaf onlangs eene bijdrage uit, welke Nederland bijzonder aangaat, geput uit handschriften der 15^e eeuw, namelijk eene reeks Nederlandsche liederen, onder den titel: Niederländische Lieder nebst ihren Singweisen, aus Handschriften des XV. Jahrhunderts, von Wilhelm Bäumker.

De geleerde schrijver en toonkunstenaar, in het Duitsche dorpje Niederkrüchten, bij Venlo (in Holl. Limburg), woonachtig, verzoekt de Academie, door mijne bemiddeling, een exemplaar zijns werks als huldebewijs te aanveerden.

Ik ben daarom zoo vrij werk en schrijver met een paar woorden in te leiden.

De heer Baumker heeft zich reeds door vele grondige studiën over oude volks- en kerkliederen bekend gemaakt, die in Nederland, door eenen anderen geleerde in dit vak, mijnen hooggeschatten vriend prof. Acquoy, te Leiden, met hoogen lof werden besproken.

Het gewichtigste van Bäumkers werken is Das katholische deutsche Kirchenlied vor der Reformation, in twee lijvige boekdeelen, 1883-1886, bij Herder, in Freiburg, uitgegeven.

De liederen van het voor ons liggende werk stammen uit twee hss. Het eene is eerst onlangs ontdekt op de Fideikommisbibliotheek te Weenen. Dit vormt den grondslag en het hoofddeel dezer studie.

Het andere hs., uit Berlijn, heeft Hoffmann von Fallersleben in der tijd reeds gebezigd, maar

[p. 238]

deze geleerde gaf de melodiën der liederen niet uit. Deze zangwijzen heeft Bäumker daarom, nevens eenige nog ongedrukte teksten, aan zijn werk toegevoegd.

De schrijver veroorlooft zich geene wijzingen, die in den geest der huidige muziek vallen; de teekens, welke hij aanbrengt, dienen alleen om de lezing der liederen te vergemakkelijken.

De gouden vruchten van het bloeitijdperk des lieds, 1350 tot 1550, konden door toets of snede alleen schijnbaar winnen, inderdaad echter aan waarde verliezen. Want het is toch algemeen bekend dat, bijzonder in het zuidelijk deel der toenmalige Nederlanden, de schrijvers van meerstemmige toonwerken in die dagen aan half Europa de wet voorschreven.

Waar zúlk een overwicht bestaat kan men vooraf, a priori, besluiten dat ook het lied eene hooge ontwikkeling heeft bereikt, wat nog nader bewezen wordt door het feit, dat de meesters der polyphone muziek de geestelijke liederen dikwerf bezigden om daarop (als cantus firmus, zoo is dekunstterm) hunnen meerstemmigen bouw te grondvesten.

Doch wij willen hier alleen van de dichtstukken spreken.

De schrijver duidt, ter inleiding, op de bijzonderheid, dat in zijne handschriften een aantal teksten voorkomen van geestelijken aard, welke op wereldlijke zangwijzen zijn toegepast, hetgeen in de 15^e en de 16^e eeuw in onze Nederlandsche provinciën

[p. 239]

eene algemeene gewoonte was, voortspruitend uit oorzaken van allerlei aard, die ik hier niet nader kan toelichten.

Eene andere eigenaardigheid blijkt uit deze studie, namelijk dat een aantal geestelijke liederen (ik bedoel alleen de Nederlandsche teksten) vaak voor de kerk waren bestemd. De schrijver haalt daarvan verschillende voorbeelden aan.

Dit neemt niet weg, dat weder andere liederen van geestelijken aard tot huiselijk gebruik dienden.

Het Weensche hs. was echter voor een klooster bestemd, wat wel bewezen wordt door de kleine sermoenen over de vergankelijkheid, enz., die een aantal liederen voorafgaan en waarvan de voordracht dan telkenmale op 't sermoen volgen moest.

Verder zij hier nog opgemerkt dat het tijdperk der vervaardiging des lieds menigmaal spreekt uit de mengeling van Latijn en Nederlandsch, die wij omtrent de vijftiende eeuw in onze tooneelletteren terugvinden. Daaruit blijkt, hoe geestelijkheid en burgerij gelijkelijk deelnamen aan deze dichterlijke uitingen van het volksleven.

Een enkel, sprekend voorbeeld zij mij geoorloofd van zulk lied te geven, dat door Hoffmann reeds bekend is geworden

Bl. 306. Ave maria, maghet pia

joncfrouwe sis trouwe,

da rouwe, moeder intacta.

Euge, uriel pater et narphat mater,

de welc quam ons anna uut filia,

manna et cunctorum salich origo bonorum.

Gaude genitura et jonctrouwe pura, enz.

[p. 240]

Een waar rederijkerskunststukje, maar geschreven op eene overoude zangwijze, die, volgens Glarean (den Zwitserschen meet- en toonkunstenaar van het begin der 16^e eeuwe), meer waard is dan 600 wagens andere toonwerken.

Ook zij nog opgemerkt dat de schrijver blijken geeft geheel op de hoogte te zijn onzer Nederlandsche liederenboeken en wat daarover is geschreven: noch Brugman, noch Willem van Amersfoort. noch zuster Bertke, evenmin als Peter von Arbergen Heinrich von Laufenberg, die met Nederlandsche liederendichters in nauwe betrekking stonden, worden vergeten.

Eindelijk levert Bäumker nog eene beknopte verklaring van het notenschrift en het rhythmus der gedichten, eene beschrijving der handschriften en eene uitvoerige lijst der schrijvers, welke bij zijn werk in aanmerking kwamen. Hij heeft dan nog voor den minkundige een uitvoerig en zeer nuttig woord- en zaakregister aan zijne studie toegevoegd.

Verder wordt door Bäumker nog gewezen op eene soort van sentimenteelen wansmaak moet ik zeggen, de geestelijke, bovennatuurlijke liefde te bezingen met woorden, welke gewoonlijk alleen aan den wereldlijken minnaar in den mond worden gelegd, evenals of men, om een haverklap, aan de halmen der menschelijke gevoelens bovennatuurlijk koren kan laten ontspringen.

Hiermede heb ik de eer den hoogstbegaafden

[p. 241]

kenner der oudnederlandsche, lyrische dichtkunst, en zijn jongste werk den leden der Academie ernstig aan te bevelen.