Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2008

[p. 217]

Persoonsvormen van werkwoorden in de zuidelijke Nederlandse dialecten. Inleidende beschouwingen bij een onderzoek op basis van de RND-gegevens
Georges de Schutter, lid van de Academie

1. Inleiding

In 2005 verscheen het eerste deel van de Morfologische Atlas van de Nederlandse Dialecten (MAND I) met daarin een schets van de morfologie van het substantief en van het adjectief. Wat het eerste betreft gaat het over de meervouds- en de diminutiefvorming, wat het tweede betreft over de keuze tussen nul- en sjwa-uitgang. De MAND bestaat uit een aantal becommentarieerde kaarten; geprobeerd wordt om een beeld te geven van de complexe interactie tussen een aantal basisgegevens van het Oud(west)-germaans enerzijds, een groot aantal fonologische én morfologische tendensen in delen van het Nederlandse taalgebied anderzijds. De uitkomst van die interactie is in se onvoorspelbaar, aangezien verschillende tendensen elkaar beconcurreren, en die tendensen geen inherent gegeven ‘zwaarte’ hebben: in het ene gebied kan tendens x de doorslag gegeven hebben, in het volgende tendens y en in nog een ander tendens z. Dat zorgt niet alleen bij de bewerker van het materiaal voor onzekerheid, maar ook bij de gebruiker, die met een - althans voor leken in de dialectologie - onwaarschijnlijke verscheidenheid aan realisaties geconfronteerd wordt.¹

Op dit ogenblik wordt het tweede deel van de MAND voorbereid aan het Meertens-Instituut van de KNAW. De hoofdbrok ervan vormt de werkwoordflexie. Daarmee dienen zich nieuwe moeilijkheden aan. Hoe ingewikkeld het

1 Het kan dan ook nauwelijks verwondering wekken dat er recensenten opstaan die vol ongeloof uitroepen dat je zowaar inzicht moet hebben in de mechanismen van de taalverandering (en dus o.a. in de historische grammatica) om je weg in de veelheid van de uiteindelijke realisaties te vinden. Ik verwijs hier naar de bespreking door Jan Don in het als degelijk bekend staande Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jrg. 123 (2007): 177-178.

[p. 218]

resultaat van de taalevolutie bij de naamwoordflexie ook is, het blijft een feit dat er bij het substantief maar drie morfologisch gespecificeerde functiekategorieën zijn: de ev-vorm, de mv-vorm en de diminutiefvorm (waarbij natuurlijk ook wel weer een ev- en een mv-vorm verschijnen, maar die oppositie levert geen interessante geografische variatie op). Bij het attributieve adjectief is het niet veel ingewikkelder: er zijn, afhankelijk van het dialect, ten hoogste twee of drie vormen, en de distributie daarvan wordt primair bepaald door kenmerken (genus en getal) van het kernsubstantief waar het bij hoort, in tweede instantie soms ook door fonologische eigenschappen van het adjectief zelf. De ingewikkeldheid van veel kaartbeelden is bij al die probleemgebieden uitsluitend terug te voeren op de onvoorspelbaarheid van toepassing van de vele concurrerende tendensen op een beginsituatie die ook al niet echt doorzichtig was.

Wie zich nu voorneemt de vormvariatie bij werkwoorden te bespreken, krijgt te maken met een veel complexere uitgangssituatie. Er zijn in principe - als wij ons baseren op het Oud(west)germaans - drie grammaticale personen, telkens in ev en mv, er is een oppositie tussen presens en preteritum, en één tussen indicatief, optatief en imperatief. Zelfs al houden wij er rekening mee dat die laatste driedeling erg relatief is,² dan blijven er toch wel potentieel heel veel vormen over: voor de indicatief in potentie dus 12; hetzelfde aantal voor de optatief; voor de imperatief zouden er daar nog eens twee bij kunnen komen (alleen het onderscheid 2 ev - 2 mv telt). In vergelijking met het Indo-Europese voorstadium is dat aantal potentieel verschillende vormen niet echt indrukwekkend, maar met het oog op de vormvariatie bij b.v. substantieven en adjectieven is het toch wel een verontrustend aantal.³ Daar komt nog bij dat er, net als bij de substantieven en de adjectieven trouwens, bij de werkwoordstammen in oorsprong heel verschillende stamklassen waren; wat het Indo-Europees betreft b.v. was er de oppositie tussen thematische en athematische werkwoorden (die laatste gerepresenteerd door de mi-werkwoorden

2 De optatief is in de hedendaagse dialecten van het Nederlands tot een verwaarloosbare restklasse teruggebracht, met uitsluitend een paar gelexicaliseerde vormen; de imperatief heeft veelal nog maar één vorm overgehouden (de tweede persoon, zonder onderscheid ev-mv dan nog, cf. De Schutter 1997); bovendien is die qua tijd beperkt tot het presens; een heel klein aantal wwn. heeft wel een preteritumvorm ontwikkeld (b.v. was dan toch meegegaan!), maar dat is dan weer een vrij recente ontwikkeling..

3 In de praktijk zijn er wel niet zoveel verschillende vormen, maar we noteren toch heel koerant nul-uitgang, sjwa, (sjwa +) n, dentale occlusief (d/t), s(t); verder een hele rist van afwijkende stamvormen die op allerlei processen teruggaan, en die dan op vaak eigenzinnige wijze met de genoemde uitgangen gecombineerd worden.

[p. 219]

van b.v. het Oudgrieks en het Sanskriet); de eerste klasse leidde in het Oudgermaans dan nog eens tot de oppositie tussen a, ja, ō en ē-stammen, allemaal met hun eigenheden en hun predispositie om al dan niet op bepaalde fonologische tendensen te gaan reageren. Het vermoeden wordt al gauw reuzengroot dat dit alles tot een onoverzienbare chaos moet leiden, als wij er nog eens de geografische dimensie bij betrekken. Boven heb ik er al op gewezen dat een groot deel van de taalvariatie nu eenmaal teruggaat op de verschillende manieren waarop - eigenlijk nogal onvoorspelbaar - met fonologische en/of morfologische tendensen wordt omgesprongen.

In tegenstelling met de verwachting is van een echte chaos echter geen sprake als wij naar de vormvariatie in het Nederlandse taalgebied gaan kijken. Dat komt doordat een aantal functiekategorieën het toneel verlaten hebben (de optatief is vrijwel volledig weg, en bij de imperatief is de oppositie ev-mv verdwenen); en verder doordat een aantal tendensen en regels de oorspronkelijke veelheid aan concurrerende factoren in het hele Nederlandse - en ruimer zelfs het Continentaalgermaanse - gebied tot een relatief beperkt aantal teruggebracht heeft. Een belangrijke factor daarbij is geweest: de verregaande reductie van niet-geaccentueerde klinkers tot sjwa. Daardoor is het verschil tussen de vele oorspronkelijke vocalen zowel als themavocaal bij de stam, als in diverse uitgangen al in het Middelnederlands volledig verdwenen. Later is vaak ook de overgebleven sjwa zelf nog weggevallen ([ə] > nul, [ən] > [n], [ədə] > [də], enz.). Ook van groot belang is de rol van analogie, waardoor vooral min of meer zeldzame ‘anomalieën’ uit het strijdperk verdwenen zijn: de overgebleven uitgangen waren functioneel sterk gebonden aan bepaalde grammaticale contexten; zo kon nul- of sjwa-uitgang in presens indicatief met 1 ev geassocieerd raken, waardoor die uitgang dan over gevallen gegeneraliseerd werd waar hij historisch-klankwettig niet thuishoorde. Ten slotte, en zeker niet in de laatste plaats, dient gewezen op de vaak bepalende rol van taalstructurele gegevens: het dominant worden van bepaalde kenmerken (recent b.v. nog eens op de voorgrond gehaald door Bennis & MacLean, 2006, cf. ook de reactie van De Vogelaer (2008) daarop), of juist het verwateren daarvan (b.v. het semantische kenmerk ‘onzekerheid’ bij de conjunctief/optatief).

Het gevolg is in elk geval dat al in het Middelnederlands een relatief overzichtelijk systeem ontstaan was, dat althans in de schrijftaal van de voornaamste gewesten vrij uniform was, en dat dus als basis voor beschrijvingen van latere taalstadia te gebruiken is; in die latere stadia heeft de vereenvoudiging zich nog doorgezet. Toch moet ik hier meteen waarschuwen voor te groot

[p. 220]

optimisme: tegenover die al vroeg opgetreden en vaak persistente unificerende tendensen staan dan toch ook weer idiosyncratische ontwikkelingen die voor heel onverwachte nieuwe opposities gezorgd hebben.⁴ Te denken is b.v. aan de veelheid van vormen die op basis van de aloude - volstrekt regelmatige - stam hab (Oudgermaans hab-jan of hab-en) ontstaan zijn, en die voor 1 ev uiteindelijk een dialectische variatie oplevert met o.a. (ik) hebbe - hebb(e)n - heb - hè - hèn - hān - hāne). Zulke vormen zijn t.o.v. elkaar alleen maar te begrijpen als het product van een aanzienlijk aantal conflicterende tendensen en regels, waarbij zowel de ww.-stam als de uitgangen betrokken partij zijn.

In deze bijdrage wil ik proberen voor de zuidelijke Nederlandse dialecten (Zeeuwse, Vlaamse, Brabantse, Zuid-Gelderse en Limburgse, die laatste met inbegrip van de Ripuarische in Nederland en België) een overzicht te geven zowel van wat er aan mogelijkheden is ontstaan, als van de evoluties die eraan ten grondslag gelegen hebben. In §2 geef ik een overzicht van wat historisch onderzoek over het overgeleverde Middelnederlands rapporteert. In §3 probeer ik de voornaamste tendensen te schetsen die zich in de Nederlandse dialecten tot in de tweede helft van de twintigste eeuw hebben voorgedaan. §4 is een ‘technische’ opsomming van gegevens i.v.m. de materiaalverzameling en de verwerking daarvan; in deze bijdrage wil ik mij beperken tot de gegevens van de RND. §5 ten slotte brengt een generaliserend overzicht van waar die tendensen in diverse deelgebieden van het zuidelijke Nederlands toe geleid hebben.⁵ De precieze geografische verdeling van vormen, en dus ook

4 Wij mogen ons trouwens de vraag stellen of een aantal van die ‘latere’ vormen niet toch uit de Middelnederlandse periode dateren. Dat ze niet in het schrift weergegeven werden is eventueel te verklaren door een - oorspronkelijk - beperkte regionale spreiding, waardoor ze zelfs in de gebieden waar ze voorkwamen bij de verschriftelijking door ‘algemenere’, minder regionale vormen vervangen werden. Ook te denken is aan een factor die tot nog toe heel weinig aandacht heeft gekregen in het diachrone onderzoek: de geringere compatibiliteit van bepaalde fonologische vormen met de conventies van het schrift. In dit verband wijs ik b.v. op het feit dat gemouilleerde consonanten in geen enkele periode van de Nederlandse schrifttraditie aan de oppervlakte komen. Toch moet mouillering ook in de morfologie al heel vroeg een belangrijke rol gespeeld hebben (b.v. bij de overgang van /d/ en andere consonanten naar /j/ in een aantal formele kategorieën, of bij de ontwikkeling van het diminutiefsuffix van /ken/ tot /(t)je(n)/). In het schrift echter blijft gewoonlijk de niet-verschoven consonant opduiken, totdat die (meestal in heel korte tijd) vervangen wordt door het eindproduct van het mouilleringsproces, dat op dat ogenblik misschien zelfs in z'n eindvorm al een hele poos bestaan kan hebben.

5 Dat ik mij tot het zuidelijke Nederlands (ten zuiden van de Grote Rivieren) beperk, heeft vooral van doen met het feit dat ik als (Midden)-Brabander de structuren van die zuidelijke dialecten goed tot redelijk meen te kunnen overzien. De Hollandse dialecten zouden daar, gezien hun nauwe verwantschap met de Nederlandse standaardtaal, die mij, zeker wat deze problematiek betreft, goed vertrouwd is, moeiteloos aan toegevoegd kunnen worden. De Friese en Nedersaksische dialecten daarentegen zijn mij fundamenteel vreemd. Het verdient zeker aanbeveling dat noordelijke cluster als een eenheid te bespreken, gezien de controverse i.v.m. de ‘Hollandse expansie’ enerzijds, de noordelijke en/of oostelijke beïnvloeding van de Hollandse dialecten en de standaardtaal anderzijds. Het spreekt voor zich dat er ook interactie is tussen de twee grote gebieden. Voorbeelden van vormen die bijna zeker op ontlening aan het noorden teruggaan worden in dit overzicht gegeven, en zullen ook in de vervolgartikelen uitvoerig ter sprake komen.

[p. 221]

de structurele gevolgen van die verdeling voor het hele vormensysteem komen hier niet aan bod. Ik hoop dat in de naaste toekomst in detail te behandelen in een reeks artikelen in het tijdschrift Taal en Tongval.

2. De subject-predikaat-aanduiding d.m.v. persoonsuitgangen in het Middelnederlands.

De aard van de subject-predikaatverbinding (aanduiding van persoon en getal) wordt in het hedendaagse Nederlands en zijn dialecten in de eerste plaats - hoewel zeker niet uitsluitend, cf. voor een overzicht De Vogelaer (2008: 133-142) - gesignaleerd door de werkwoorduitgangen. Dat is een erfenis van het Indo-Europese voorstadium, maar die erfenis is sterk verwaterd, of - in zekere zin althans - sterk gesystematiseerd. Bij de meeste werkwoorden zijn b.v. in de hedendaagse standaardtaal in het presens maar drie vormen over (nul-uitgang in 1 ev, -t in 2 en 3 ev, als (licht verouderd) alternatief ook in 2 mv, en -en in 1, 2, 3 mv; in het sterke en in het ‘onregelmatige’ preteritum (b.v. ging en kocht) zijn er twee (nul-uitgang in 1, 2, 3 ev en -en in 1, 2, 3 mv). In het zwakke preteritum ten slotte is er in de gesproken taal eigenlijk maar één (nul-uitgang bij het preteritumsuffix -de/te); die wordt in de schrijftaal in ev en mv wel verschillend gespeld (resp. zonder en met <n>), maar in de oppervlakkige realisatie is er, ten gevolge van de werking van diverse fonologische regels, geen enkel verschil.⁶ In de grond zijn er in de standaardtaal dus maar drie presensuitgangen overgebleven: nul, -t en ə(n)/n, die zich op verschillende manieren over de deelparadigmata verdelen; in het preteritum daalt dat aantal tot twee (nul en ə(n)).

6 In de noordelijke standaardtaal verschijnt voor volgende sjwa telkens /n/ (als fonetisch bepaalde hiaatdelger), in alle andere omgevingen horen wij de /n/-loze vorm. Zo luiden b.v. hij maakte het en ze maakten het in de praktijk gelijk (allebei met of eventueel ook zonder ); evenzo hij maakte dat en ze maakten dat (allebei zonder ).

[p. 222]

Het systeem van de standaardtaal is maar één van de mogelijkheden die zich uit het voor het hele Nederfrankisch (met inbegrip dus van het zuidelijke deel van het Nederlandse taalgebied) relatief homogene Middelnederlands⁷ ontwikkeld hebben. Van Loey (1959: 179) veronderstelt, wat de indicatief betreft, dat de uitgangen die wij in het Middelnederlands vinden allemaal van de Indo-Europese ‘thematische’ vervoeging stammen. Van de ‘athematische’ werkwoorden (de zgn. mi-werkwoorden van o.a. het Oudgrieks en het Sanskriet), in het Indo-Europees een sterke kategorie, zijn in het Germaans vrijwel geen representanten meer te vinden. Alleen de vormen van het werkwoord zijn vertonen er nog sporen van, maar dat is maar een deel van het buitengewoon complexe verhaal van dat ww.-paradigma (cf. Van Loey 1959: 147): zijn is in het hedendaagse Nederlands in alle opzichten een buitenbeentje in het vervoegingssysteem geworden.⁸

Een enigmatisch geval, gegeven de visie van Van Loey, vormen de vocalische stammen van de werkwoorden gaan, staan, doen, chronologisch veel later aangevuld met andere werkwoorden: zowel in de standaardtaal als in heel veel dialecten zien en slaan, die oorspronkelijk een stam op consonant (telkens /χ/) gehad hebben, in bepaalde dialecten ook nog een aantal andere, cf. verder. Die vocalische stammen vertonen in veel hedendaagse dialecten in 1 ev dezelfde uitgang -n die wij ook in be-n (1 ev van zijn) vinden.⁹ De uitgang lijkt bij die ‘andere’ werkwoorden echter pas in het latere Middelnederlands sporadisch op te duiken, en ook in latere stadia niet algemeen voor te komen: de ruime verspreiding ervan in heel veel zuidelijke dialecten is mogelijk van latere datum. Hoewel directe aansluiting bij een Indo-Europees ‘mi-stadium’ de uitgang -n in 1 ev dus uitstekend zou kunnen verklaren, geeft Van Loey (1959: 180) de voorkeur aan een verklaring door een chronologisch latere ontwikkeling uit geïnverteerde vormen met -n als hiaatdelger tussen twee vocalen, of wellicht beter: tussen een (volle) vocaal

7 Of de gesproken varianten van dat Middelnederlands wel zo homogeen waren als de schrijftaal lijkt te impliceren, mag betwijfeld worden, cf. wat verder i.v.m. de nasale uitgang (1 ev) gezegd wordt.

8 Dat is trouwens niet alleen in de Germaanse talen zo: zo staan b.v. ook in het klassieke Latijn en zijn opvolgers, de hedendaagse Romaanse talen, en in het moderne Grieks de representanten van zijn helemaal apart: in de laatstegenoemde taal is zijn zelfs het allerenigste volstrekt ‘onregelmatige’ werkwoord.

9 Ben is voor het huidige taalgevoel van de mensen die het ‘natuurlijk’ gebruiken een nietgelede werkwoordvorm geworden. Historisch klopt het uiteraard wél dat /n/ een uitgang is. Een gevolg van dat hedendaagse monomorfemische karakter is dat ben als een gewone stam naar andere personen overgewaaid is (b.v. je ben-t, we ben(n)-ən).

[p. 223]

en een sjwa (‘dan gaa-n-ək - wat zie-n-ək’). Toch is zeker niet iedereen het met Van Loey z'n (overigens voorzichtig geformuleerde) hypothese eens. Met name Goeman (1979: 224) gaat ervan uit dat de /n/ van gaan, staan, doen, enz. direct op de aloude mi-vervoeging terug te voeren is; deze hypothese leidt tot een coherente visie op de vormenrijkdom, en ik zal deze hypothese ook als een belangrijke verklaringsbron van de vormvariatie presenteren.

Overigens geeft Van Helten (1887: 279) een hele reeks voorbeelden van consonantstammen met 1 ev. op nasaal (ic maken e.d.); zulke voorbeelden brengen Goeman ertoe om te stellen dat de zwakke wwn. van klasse 2 (die zonder themavocaal dus), massaal naar de oude mi-vervoeging zijn overgelopen.

Uit Van Loey z'n overzicht komen voor het Middelnederlands de volgende werkwoordparadigmata (reeksen vormen voor 3 personen ev en 3 personen mv) te voorschijn:¹⁰

1.	Presens indicatief van alle werkwoorden met stam op consonant behalve de preterito-presentia; wellicht dient hier een oppositie gemaakt te worden tussen de afstammelingen van de zwakke wwn. van klasse 2, en alle andere, maar die oppositie blijft in elk geval beperkt tot 1 ev-vormen.
2.	Presens indicatief van de werkwoorden met stam op vocaal, behalve zijn.
3.	Presens optatief van alle werkwoorden behalve zijn en de preterito-presentia.
4.	Preteritum indicatief van de sterke werkwoorden.
5.	Preteritum optatief van de sterke werkwoorden.
6.	Presens indicatief van de preterito-presentia.
7.	Preteritum van de zwakke en de ‘onregelmatige’ werkwoorden.
8.	zijn presens indicatief.^11
9.	zijn presens optatief.
10.	Imperatief van alle werkwoorden die de gebiedende wijs verdragen.

10 Verderop zal blijken dat dit vanuit een synchroon standpunt een te uitgebreide reeks is, omdat bepaalde delen geen enkele neerslag meer hebben in welk hedendaags dialect ook; met het oog op de verdere evolutie is het echter wel goed om al die kategorieën als potentiële input te definiëren; zo blijken b.v. een aantal hedendaagse indicatiefvormen van zijn alleen maar te begrijpen als de oude optatief mee in beschouwing genomen wordt, cf. nr. 8 onder dit punt, en verder §5.3.1.

11 In het preteritum (indicatief én optatief) wordt uitsluitend gebruik gemaakt van vormen van het concurrerende werkwoord wezen.

[p. 224]

Voor die tien paradigmata wordt in wat volgt het overzicht bij Van Loey samengevat.

• 1.	Presens indicatief van alle werkwoorden met stam op consonant, behalve de preterito-presentia. Van Loey signaleert voor het Mnl. geen verschillen tussen sterke wwn. (al dan niet met thema-uitbreiding /j/ in het presens) en de drie Oudgermaanse zwakke ww.-klassen. Een voorbeeld: nēme - nēm(e)s - nēm(e)t - nēmen - nēm(e)t - nēmen In het oosten van het hedendaagse Nederlandse taalgebied wordt voor 3 mv daarnaast ook nēment opgegeven.
• 2.	Presens indicatief van stammen op vocaal, behalve zijn. Het enige verschil met het vorige paradigma is, dat in geen enkele vorm een uitgang met sjwa (geschreven <e>) verschijnt; voor 1 ev dus b.v.: ic doe - ga - sta.
• 3.	Presens optatief T.o.v. het indicatiefparadigma is er alleen voor 3 ev een verschil (nēm(e)t ↔ nēme; gaet↔ga) 3.a. Stammen op consonant Een voorbeeld: nēme - nēm(e)s - nēme - nēmen - nēm(e)t - nēmen 3.b. Stammen op vocaal Een voorbeeld: ga - gaes - ga - gaen - gaet - gaen
• 4.	Preteritum indicatief van de sterke werkwoorden Een voorbeeld: nam - nâm(e)s - nam - nâmen - nam(e)t - nâmen Wij abstraheren hier, zoals ook verder, van de stamvariatie (in dit geval - een werkwoord van de vierde klasse - gaat die terug op de IE oppositie /o/-trap ↔ rekkingstrap met /ê/). Wat de uitgangen betreft is er hier een vierledige oppositie: nul - (ə)s - ən - (ə)t.
• 5.	Preteritum optatief van de sterke werkwoorden Een voorbeeld: name - nâm(e)s - name - nâmen - nâm(e)t - nâmen. Alleen bij 1 en 3 ev is er dus een verschil t.o.v. de indicatief, zowel qua stamvorm (bij de optatief is de lange stam gegeneraliseerd) als qua uitgang. Ook hier is er een vierledige oppositie bij de uitgangen: ə - (ə)s - ən - (ə)t.
• 6.	Presens van de preterito-presentia. Dit is een kleine maar erg belangrijke klasse van werkwoorden: ze combineren een preteritale vorm met een presentische betekenis.

[p. 225]

	De voornaamste vertegenwoordigers in het hedendaagse Nederlands zijn een aantal modale hulpwerkwoorden; het formele paradigma lijkt ten minste gedeeltelijk met die semantische status van ‘hulpwerkwoord’ verbonden geraakt.^12 Een voorbeeld: can - cont/cans - can - connen - cont - connen Kenmerkend voor het Middelnederlands is, dat 3 ev gelijk is aan 1 ev (zoals in paradigma 4), en dat in 2 ev de vorm van paradigma 1 alterneert met de 2 mv-vorm.
• 7.	Afgeleide preterita (‘zwakke’ en ‘onregelmatige’ werkwoorden) Een groot aantal werkwoorden vormt preteritumvormen op basis van een stam die met een specifiek preteritumsuffix uitgebreid is: het ‘dentale’ suffix de/te. Door de werking van fonologische wetmatigheden is in deze kategorie een onderscheid ontstaan tussen ‘zwakke’ en ‘onregelmatige’ werkwoorden (resp. b.v. (we) hoorden/ (we) maakten ↔ (we) kochten / (we) deden).^13 In morfologisch opzicht (wat de uitgangen betreft) was er in het Middelnederlands nog geen verschil; dat dit onderscheid hier ingevoerd wordt heeft van doen met latere divergenties in de ontwikkeling. Een voorbeeld van het vervoegingsparadigma in het Middelnederlands is: hoorde/cochte/dede - hoorde-s/cochte-s/dede-s - hoorde/cochte/dede - hoorde-n/cochte-n/dede-n - hoorde-t/cochte-t/dede-t - hoorde-n/cochte-n/dede-n. Ten overvloede wijs ik erop dat de sjwa van het preteritumsuffix in principe niet wegvalt; dus: <*du hoords> tegenover in het presens <du bied(e)s> (in die laatste vorm behoort de onderliggende sjwa tot de persoonsuitgang zelf). De voorbeelden illustreren dat er, wat de uitgangen betreft, structureel geen verschil was tussen de preteritale vervoeging van de zwakke (annex ‘onregelmatige’) en de sterke werkwoorden: 1 en 3 ev zijn telkens gelijk (geen uitgang), en 1 en 3 mv zijn dat ook (telkens -en). 2 ev en 2 mv verschillen zowel t.o.v. elkaar (althans daar waar ze als aparte kategorieën waren blijven

12 Voor deze problematiek verwijs ik ook naar §5.1.

13 De ‘onregelmatige’ werkwoorden vormen een heterogene klasse; de kern ervan vormt een klein aantal zwakke werkwoorden die, door toepassing van de zgn. Wet van Sievers, in preteritum en voltooid deelwoord stam en suffix direct bij elkaar lieten aansluiten (brāchta/habda > brachte/hadde). Daar zijn wat het preteritum betreft later de secundaire preterita van de preterito-presentia bijgekomen (zolde>zoude, wiste, enz.). Ook de vorm dede (oorspronkelijk een sterk ww. met reduplicatie, waarin de reduplicatielettergreep de klemtoon op zich heeft getrokken) kan hierbij gerekend worden. Van belang is wel dat door allerlei fonologische verschuivingen de kleine klasse zowel consonantische als vocalische stammen is gaan vertonen; resp. b.v. soch-te en dee-de. Dat heeft op zijn beurt weer voor heel verschillende ontwikkelingen gezorgd.

[p. 226]

	bestaan) als t.o.v. 1 en 3, maar ook daarbij blijft de parallel tussen zwakke en sterke vervoeging bestaan: in 2 ev hebben wij in het (vroege) Middelnederlands uitgang /s/, in 2 mv uitgang /t/: resp. (du) nâms - (ghi) nâmt; zoals hier geïllustreerd: beide uitgangen werden bij de sterke wwn. wel bij de ‘mv’ - stam (nâm, en niet nam) aangehecht.
• 8.	Presens indicatief van sijn De oorspronkelijke verhoudingen zijn bij dit werkwoord (stam s(e)j) compleet verstoord geraakt. Oorzaak daarvan was zowel het verschijnen van vormen met b- in het presens (1 ev: bj-m > bim/bem >bin/ben) als van vormen van het concurrerende werkwoord wisan (dat alleen in het preteritum en in de gebiedende wijs blijvend succes heeft gekend). Dat levert, na analogiewerking, voor de ev-vormen van indicatief presens op: bi/em/n - bi/es(t) - is(t); in het mv hebben wij vormen die teruggaan op optatiefvormen met de stam [sj]: sijn - sijt - sijn, in het zuidoosten voor 3 mv ook sijnd.
• 9.	Presens optatief van sijn De optatief is helemaal gevormd uitgaande van de stam [sj]; de mv-vormen zijn uiteraard gelijk aan wat wij bij de ‘indicatief’ vinden: sij - sijs - sij - sijn - sijt - sijn.
• 10.	Imperatief De imperatief is in het Middelnederlands beperkt tot 2 ev en 2 mv. Formeel verschillen die doordat 2 ev facultatief sjwa heeft,^14 terwijl 2 mv stam + (ə)t heeft, eventueel gecombineerd met verlenging van de stamvocaal); b.v.: nem - nēm(ə)t, voer - voer(ə)t, sie - siet.

Ik wil nog even herhalen dat in het voorgaande niet systematisch rekening gehouden is met de stamkeuze. Bij nogal wat werkwoorden zijn door de deelparadigmata heen, grotendeels als erfgoed van het Oudgermaans en verder terug nog, het Indo-Europees, verschillende stamvormen mogelijk (korte en lange presens- en enkel- en meervoudige preteritumvormen). Vooral bij de preterito-presentia en bij zijn moet bij de interpretatie van hedendaagse dialectische vormen terdege met deze opposities rekening gehouden worden.

In §5 zal blijken dat bij diverse werkwoorden stamvariatie een belangrijke rol is gaan spelen, door de werking van fonologische tendensen of van reductieprocessen. Die tendensen en processen verschillen dikwijls sterk per regio.

14 Oorspronkelijk kwam sjwa alleen bij de afstammelingen jan-werkwoorden voor, maar de twee klassen zijn door elkaar gaan lopen, cf. Van Loey (1959: 172). Dat levert dus alternanties op als nem-neme, loop-loope.

[p. 227]

Daardoor is het vaak onmogelijk geworden om de verschillende geografische vormen rechttoe rechtaan met elkaar te vergelijken. Een voorbeeld is het presens van hebben, dat in een aantal streektalen een stam op vocaal (vergelijkbaar met die van b.v. zijn of doen) heeft aangenomen (b.v. West-Vlaams 1 ev ê-n, Antwerps 3 ev ê-D), terwijl het in heel veel zuidelijke dialecten, net als in de standaardtaal, een consonantisch einde heeft: (h)eb(b)-en e.d.¹⁵

Een heel ander voorbeeld is het preteritum van zeggen, dat oppervlakkig eensyllabig kan zijn, eindigend op vocaal (zei/zee e.d.), maar in nogal wat dialecten een regelmatig ‘zwak’ preteritum vertoont (stam+suffix zeg-də e.d.).

15 Nog gecompliceerder is de situatie als in een zelfde dialect de ene (reeks) vorm(en) een vocalische stam heeft, de andere een consonantische.

3. Algemene aspecten van de evolutie

3.1. De uitgangssituatie

Het relevante deel van wat over de Middelnederlandse vormen in §2 gemeld is, wordt hier nog eens op een rij gezet, nu uitgaande van de opposities in persoon en getal van het subject:

• 1	ev: zonder uitgang in het presens van vocaalstammen, van preterito-presentia, van zijn (bVn/m) en (algemeen) in het preteritum; op te merken valt natuurlijk dat bij de zwakke en onregelmatige werkwoorden het preteritumsuffix zelf op sjwa eindigde (wercte - cochte). In alle andere vormen: sjwa (b.v. ic werke -vinde).
• 2	ev (voor zover nog in gebruik):^16 uitgangsloos of met sjwa in de imperatief; in de indicatief /t/ facultatief bij de preterito-presentia (die dan de mv-stam hebben); in alle andere vormen (als mogelijkheid dus ook bij de preteritopresentia) /(ə)s/.
• 3	ev: zonder uitgang in het presens van de preterito-presentia, van zijn (is), in de optatief presens van vocaalstammen en het preteritum van alle

16 In alle zuidelijke dialecten behalve de meeste Limburgse is 2ev al in een heel vroeg stadium weggevallen (in elk geval nog Middelnederlands, de juiste datering is moeilijk te achterhalen, omdat oude vormen in de schrijftaal in gebruik gebleven kunnen/zullen zijn lang nadat ze uit de spreektaal verdwenen waren).

[p. 228]

wwn.; ook hier eindigde het preteritumsuffix bij de zwakke en onregelmatige werkwoorden natuurlijk oppervlakkig op sjwa (wercte - cochte); sjwa in optatief presens van consonantstammen en optatief preteritum van de sterke wwn.; /t/ in indicatief presens van alle werkwoorden behalve in principe de preterito-presentia en zijn.

• 1	mv: /ən/ na stam op consonant, /n/ na die op vocaal
• 2	mv: /(ə)t/ in alle vormen van indicatief, optatief en imperatief.
• 3	mv: /(ə)n/, zoals bij 1 mv; in het oosten facultatief uitgebreid tot /(ə)nt/.

Tegenover een relatief eenvoudig systeem bij de meervoudsvormen staat in het Middelnederlands bij de enkelvoudspersonen een synchroon weinig transparant complex van regels en tendensen. De ‘nieuwe’ (= niet-klankwettige) uitgangen zijn meestal het gevolg van samenvalprocessen van heel verschillende fonologische clusters. Vooral sjwa kan, zoals al aangeduid, op elke willekeurige volle vocaal teruggaan; bovendien kan sjwa fonologisch ook nog eens het gevolg zijn van insertie in bepaalde consonantclusters (zoals b.v. in het substantief harv-st > herfst > herəfst), en het is niet a priori uitgesloten dat dat ook bij bepaalde uitgangen een rol gespeeld heeft.

Het gevolg van dat gebrek aan directe transparantie is, dat in nogal wat dialecten processen op gang zijn gekomen, waardoor synchrone ‘inconsequenties’ opgeruimd worden, maar waarbij als ‘accidents de parcours’ hier en daar ook weer nieuwe inconsequenties ontstaan. Een voorbeeld van een ‘rechttrekking’ van de verhoudingen vinden wij in de standaardtaal (eigenlijk de Hollandse volkstaal) met de eenheidspluralisvorm op /ə(n)/n/, ook in 2 mv, waar /n/ historisch-klankwettig op geen enkele manier te verantwoorden is.¹⁷ Daardoor wordt het mv-paradigma dus helemaal ‘regelmatig’. Op te merken valt dat de meeste zuidelijke Nederlandse dialecten bij het meervoud de oorspronkelijke verhoudingen vrijwel over de hele lijn bewaard hebben, maar wel erg creatief zijn geweest in de behandeling van persoonsvormen bij de drie ev-personen.

17 Het verschijnsel van de eenheidspluralis geniet op dit ogenblik vrij veel aandacht; cf. o.a. Bennis & MacLean (2006) en De Vogelaer (te versch.). Met de fundamenteel verschillende visies van deze auteurs zal ik mij pas in de detailbespreking van de nasale uitgang bij 1/3 mv inlaten.

[p. 229]

3.2. De voornaamste tendensen van de evolutie

De evolutie van het uitgangssysteem wordt door een aantal heel verschillende tendensen en regels gestuurd.

• De teloorgang van de optatief is algemeen in de zuidelijke Nederlandse dialecten, al is er toch wel enige variatie te signaleren. Vooral in de zuidoostelijke dialecten kwamen in het begin van de twintigste eeuw nog wat specifieke optatief- (of conjunctief)-vormen voor (cf. vooral Grootaers 1907-09: 309), maar zover ik het op basis van de beperkte literatuuropgaven zie, is dat tot een kleine groep sterke en onregelmatige werkwoorden beperkt, en heeft het nergens een invloed op de keuze van de persoonsuitgangen (wel b.v. op het voorkomen van umlaut, ter onderscheiding van de indicatief-preteritumvormen). Veel zuidwestelijke (Vlaamse) dialecten hebben in het preteritum ten minste nog de vorm (1/3 ev) wa(a)r(e) (van zijn) bewaard, met speciale stamvorm en eventueel uitgang;¹⁸ het bestaan van dat ene relict (dan nog met sterke regionale beperkingen) is niet voldoende om een verdere behandeling van de optatief als kategorie te verantwoorden. De paradigmata 3a/3b, 5 en 9 blijven in de volgende beschrijving dus volledig buiten beschouwing, al valt zeker niet uit te sluiten dat het bestaan ervan in vroegere taalstadia een invloed op de ontwikkeling van andere vormen gehad heeft; zo'n invloed zal alleen maar uit een nauwgezette analyse van de taalevolutie per dialect(gebied) kunnen blijken.

• Bij de tweede persoon is al in de Middeleeuwen de oppositie ev-mv bij de werkwoordvormen geleidelijk aan volledig verdwenen in de zuidwestelijke (Vlaamse en Zeeuwse) en in vrijwel alle zuidelijk-centrale (Brabantse) dialecten. Die tendens heeft zich in de moderne periode nog doorgezet. Zowel in de indicatief als in de imperatief blijft de facto nog alleen de oorspronkelijke 2 mv-uitgang over.¹⁹ De zuidoostelijke (de meeste Limburgse en alle (Limburgs)-Ripuarische) dialecten hebben het onderscheid ev-mv wel

18 Een lijst van vormen vinden wij bij Devos & Vandekerckhove (2005: 72). Het zal duidelijk zijn dat het daarbij om gelexicaliseerde vormen gaat, die in principe ook tot welbepaalde wenszinnen beperkt blijven.

19 De oppositie ev-mv is wel (bijna) overal hersteld door differentiatie in de persoonlijke voornaamwoorden, cf. voor een overzicht o.a. De Schutter 1989: 39-40. Wat de imperatief betreft lijkt het oppervlakkige beeld in veel Vlaamse en Brabantse dialecten toch nog een ietsje ingewikkelder, cf. De Schutter 1997, waar naast de grote meerderheid van formeel ‘meervoudige’ vormen toch ook wel wat vormen opgevoerd worden die waarschijnlijk als (formeel) ‘enkelvoudig’ geïnterpreteerd kunnen worden.

[p. 230]

bewaard, zowel bij de ww.-uitgangen van de indicatief als bij de subjectspronomina.

• Een sterke tendens is ook dat de uitgang interageert met de anlaut van klitische pronomina. Het verschijnsel is goed bekend vanuit de Nederlandse standaardtaal, met name bij de ww.-vormen van 2 ev (kom je tegenover je komt), maar het treedt ook in veel regionale dialecten in diverse omgevingen op. Waar dat gebeurt kan het (o.a. door het optreden van metanalyse) tot heuse taalverandering leiden. Een voorbeeld daarvan is de evolutie van 2 evuitgang -s tot -st (ook in de ‘rechte’ volgorde) in de Friese en Groningse en verder in een klein aantal Limburgse dialecten, ten gevolge van ‘foutieve’ analyse van de combinatie [stam + s + tV] (in deze formule staat tV voor het pronominale subjectscliticon). Zulke verschijnselen gaan op louter fonologische tendensen terug, maar ze kunnen dus tot morfologische herinterpretatie leiden.

• Apocopering van sjwa (o.a. als uitgang) en van eind-n na sjwa (ook weer o.a. in uitgangen)²⁰ is in verschillende mate werkzaam geweest in de zuidelijke Nederlandse dialecten. Die fonetische tendensen worden, ook alweer in verschillende mate, tegengewerkt door de vereisten van morfologische eenduidigheid (zo treden ze b.v. wel op als het een persoonsuitgang betreft, maar niet bij het preteritumsuffix: ic werke wordt dus ik werk, maar ic wercte blijft (afgezien van een paar geïsoleerde gevallen) ik werkte.²¹ Ook bij de wegval van /n/ is er variatie mogelijk naargelang van de werkwoordvorm, cf. b.v. het verschil tussen de infinitief en de daarmee principieel ‘identieke’ indicatief mv-vormen, gesignaleerd in FAND, deel IV, p. 312-313.²²

• Na lange vocaal was er een sterke neiging om /d/ voor sjwa te syncoperen. Werd /d/ nog alleen door sjwa (regionaal ook door sjwa + [n]) gevolgd, dan kon die syllabe in z'n geheel wegvallen (door samensmelting van volle vocaal en sjwa). Zo krijgen wij niet alleen b.v. een infinitief als rijd/en > rij/en (met dan de ‘secundaire’ stam rij) maar ook de preteritumvormen zoude > zou, dede > dee enz. De fonologische tendens is qua impact geografisch geconditioneerd, maar heeft in de zuidelijke dialecten in zekere mate overal gewerkt.

20 In de tijd zijn die na elkaar te situeren. Het is immers zo dat de eind-sjwa als reductieproduct van [ən] nooit verdwijnt.

21 Maar bij de onregelmatige werkwoorden, waar de preteritumstam fonologisch verschilt van de presensstam, is sjwa dan wel weer weggevallen: ic cochte/hadde/dede > ik kocht/had/deed.

22 De daar genoteerde verschillen betreffen wel uitsluitend de noordoostelijke dialecten in Nederland; in ons onderzoeksgebied, de zuidelijke gewesten, worden beide ww.-vormen helemaal gelijk behandeld.

[p. 231]

Bij volledige wegval van /de/ gaat de resulterende stam uit op vocaal, wat uiteraard tot toenadering tot de oorspronkelijke vocaalstammen kan leiden, zeker als de vocaal monoftongisch is.

• Te verwachten is bovendien dat paradigmata onder elkaars invloed komen te staan, met andere woorden: dat uitgangen van het ene paradigma naar een ander overspringen (horizontale nivellering). Het verschijnsel is goed bekend uit de historische grammatica van diverse talen. Zo is b.v. de hele ‘mediale’ vervoeging van het Latijn, met al zijn verschillende deelparadigmata, in de hedendaagse Romaanse talen opgeslorpt door de ‘actieve’ (morior > Fr. (je) meurs, It. muoio, Sp. murio, enz.); het Grieks heeft in de loop van de laatste twee millennia de hele ‘athematische’ vervoeging opgegeven, enz. Hetzelfde fenomeen kan zich ook in de hier bestudeerde Nederlandse dialecten in diverse kategorieën voorgedaan hebben.

In §5 zal ik proberen een overzicht te geven van de twintigste-eeuwse dialectvariatie voor 1 ev - 2 ev en mv (alleen in de Limburgse dialecten verder te diversifiëren) - 3 ev - 1 en 3 mv. Vooraf wil ik in §4 een aantal achtergronden van het onderzoek schetsen.

4. Technische beschrijving van het onderzoek

4.1. Het onderzoeksdesign

4.1.1. Het onderzoek van persoonsvormen en de RND-materiaalverzameling

In principe wil ik een volledig overzicht geven van de 20^ste-eeuwse geografische variatiepatronen van de werkwoorduitgangen. Ik ga daarbij uit van het materiaal dat gepresenteerd wordt in de RND, de monumentale materiaalverzameling die vanaf 1925 door Edgard Blancquaert, later ook door anderen onder impuls en onder leiding van Blancquaert en Pée, in het hele Nederlandse taalgebied verzameld is.²³ Die verzameling biedt geen volledig overzicht van

23 Ik maak hierbij gebruik van materiaal uit de eerste tien delen van de reeks (1: Klein-Brabant, 2: Zuid-Oost-Vlaanderen, 3: Noord-Oost-Vlaanderen en Zeeuws-Vlaanderen, 4: Vlaams Brabant, 5: Zeeuwse Eilanden, 6: West-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen, 7: Antwerpen, 8: Belgisch Limburg en Zuid-Nederlands Limburg, 9: Noord-Brabant, 10: Oost-(noord-)Brabant, Noord-(Nederlands) Limburg en de Rivierenstreek). De opnames voor die delen werden gemaakt tussen 1922 en begin van de jaren zestig van de twintigste eeuw. Op te merken valt dat met het voortschrijden van de jaren de gemiddelde leeftijd van de informanten hoger wordt; op die manier krijgen wij toch wel een redelijk homogeen beeld van de dialecten op de tijdsas.

[p. 232]

alle mogelijkheden aan, maar is in alle opzichten een excellente opstap voor een studie als deze. In de toekomst moet het beeld zeker nog verder verfijnd worden met materiaal uit (o.a.) de onvolprezen maar nog steeds slecht toegankelijke verzameling-Willems (die is natuurlijk wel bijna een halve eeuw ouder dan de oudste RND-gegevens), en van diverse andere materiaalverzamelingen (Zuidnederlands(ch)e Dialek/ctcentrale, Dialectencommissie van de KNAW, enz.). De meest recente uitvoerige materiaalverzamelingen, het GTR-materiaal enerzijds, het materiaal verzameld t.b.v. de SAND anderzijds,²⁴ dateren van de laatste decennia van de twintigste eeuw. Alles bijeen overspannen de materiaalverzamelingen een volledige eeuw. Wat mij voor ogen staat is dan ook een deelopname, die tegenover de resultaten van zowel het vroegere als het latere materiaal afgezet moet worden.

24 De ww.-vormen uit het GTR-materiaal worden heel binnenkort toegankelijk in het tweede deel van de MAND. De SAND-verzameling bevat eveneens een uitstekende verzameling gegevens i.v.m. persoonsvormen; die gegevens worden uitvoerig besproken in De Vogelaer 2008.

4.1.2. Morfosyntactische beperkingen van het onderzoek

Boven is er al op gewezen dat de werkwoordvorm (meer specifiek dus de uitgang) met een volgend subjectspronomen (of met het lidwoord van een subjects-NP) samen kan smelten. Dit fenomeen is een complicatie die zich voordoet als het subject in de hoofdzin op de werkwoordvorm volgt (b.v. dan kom je, wat in heel veel zuidelijke dialecten (o.a.) als dan kom-d-e gerealiseerd wordt; zowel de standaard- als de zuidelijke vorm wijken bij 2 ev af van wat wij in de ‘rechte volgorde’ vinden: je/ge komt). De versmeltingsprocessen leiden tot een buitengewoon complex feitengeheel, dat alleen te bestuderen valt als eerst de ‘eenvoudige’ situatie volledig in beeld is gebracht. Dat betekent dat dus eerst de werkwoordvormen in de ‘rechte’ woordvolgorde (subject- pv in de hoofdzin)²⁵ en in de SOV-structuur van de bijzin (dat ik... pv.) behandeling verdienen. Als de vormenvariatie in die syntactische patronen goed bekend is, kunnen in tweede instantie de gevolgen van de subjectsincorporatie bestudeerd worden.

25 Zelfs bij zulke constructies kunnen, vooral in het westen en het zuiden van ons gebied nog ‘storende’ factoren optreden, b.v. doordat doffe subjectspronomina na de persoonsvorm opnieuw opgenomen worden (b.v. we moeten wij (dat doen). In de mate van het mogelijke is gezocht naar constructies waarin dit voor ons doel ongewenste patroon niet voorkomt.

[p. 233]

In de praktijk is het vooral de rechte woordvolgorde die in het RND-materiaal informatie oplevert; een belangrijke subkategorie daarbij is bovendien die van de systematische ww.-paradigmata, waarbij de subject-predikaat-relatie volledig buiten elke context gehouden wordt (dus: ik x/y -jij x/y - hij-zij-het x/y - wij x/y - jullie x/y - zij x/y, waarin x/y staat voor stam+uitgang).

Overigens worden wij ook bij de studie van de zgn. ‘rechte woordvolgorde’, met het subject vooraan (b.v. hij kom-t), geconfronteerd met de vrij extreme neiging van het Nederlands en zijn dialecten om fonologisch op de directe volgomgeving te reageren. In het Antwerpse dialect leidt dat bij het ww. komen b.v. tot oppervlaktevormen als hij kom-t erlangs - hij kom-d iet vrage - hij kom-O et vrage. Met zulke alternanties dient in de mate van het mogelijke rekening gehouden te worden. Gegeven de extreme regionale variabiliteit van de processen lijkt een iet of wat volledige beschrijving, met inbegrip van alle relevante omgevingen per grammaticale persoon, vooralsnog een illusie te zijn. Een beschrijving van de voornaamste processen is wel mogelijk op basis van het RND-materiaal; zo'n beschrijving zal wel volstaan om de onderliggende mechanismen bloot te leggen.

4.1.3. Componenten van het onderzoeksdesign

De formele opposities bij de persoonsvormen in de zuidelijke Nederlandse dialecten zijn van tweeërlei aard:

• Die tussen stamvormen.

Te denken valt hierbij natuurlijk op de eerste plaats aan de traditionele opposities tussen ev- en mv-stam bij het sterke preteritum (voor de hedendaagse Nederlandse dialecten de wwn. van klasse IV en V)²⁶, b.v. nam-namen, brakbraken; mogelijk is dat die hun oorspronkelijke distributiepatroon doorbroken hebben (b.v. doordat de ‘lange’ stam, oorspronkelijk die van de mv-vormen, zich naar 1 of 3 ev heeft uitgebreid). In wat volgt wordt daar maar heel marginaal aandacht aan besteed; daarvoor is de interferentie met fonologische regels veel te complex.²⁷ Wel is in de hedendaagse dialecten een klein aantal

26 In alle andere klassen was er geen oppositie (VI en VII) of heeft de oorspronkelijke mv-vorm het gewonnen (I, met zachtlange /ē/, II met zachtlange /ō/, III met /o/; er is hier en daar ook nogal wat verloop geweest naar klasse VII, de oorspronkelijke reduplicerende wwn., met in de preteritumstam /ī/; maar dat is toch meer een noordelijk dan een zuidelijk verschijnsel; cf. Van den Berg 1957).

27 Ik denk hier vooral aan verkorting of verlenging van vocalen in bepaalde omgevingen; daardoor wordt de interpretatie van honderden opgaven alleen mogelijk na analyse van het volledige vocaalsysteem van elk individueel dialect; zonder computerhulp lijkt dat geen haalbare zaak.

[p. 234]

stamopposities overgebleven, waarbij geen twijfel mogelijk is. Dat betreft vooral het ww. zijn, en verder sommige preterito-presentia (b.v. kan-kun), al is dat laatste in een groot aantal (vooral) westelijke dialecten op de helling komen te staan.

Maar er is meer: Tot de traditionele opposities behoorden ook die tussen vocaal- en consonantstammen (cf. §2, overzicht: nrs. 1 en 2). Consonantstammen kunnen in sommige of zelfs in alle vormen hun eindconsonant verloren hebben, waardoor ze ten minste formeel bij de vocaalstammen gingen aansluiten. Dat is b.v. in alle Nederlandse dialecten gebeurd bij seχ-(w)an > zie-n. Een heel ander voorbeeld: zowel dede als dede(n), preteritumvormen bij doen, kunnen geëvolueerd zijn tot deej/deeje(n); in dat geval is er niets aan de hand t.o.v. de oorspronkelijke toestand: hoewel /j/ geen echte consonant is, gaat het fundamentele karakter van de stam (met gedekte vocaal) niet teniet. Beide stamvormen kunnen echter ook volledig vocalisch geworden zijn: dee/dee(ë)n. Of, nog ingewikkelder: er kan een oppositie tussen ev en mv gekomen zijn: resp. dee en deeje(n). In (een deel van) het paradigma ontstaat dus een vocaalstam; bij zulke ‘nieuwe’ vocaalstammen rijst de vraag of ze zich ook in morfologisch opzicht bij de aloude vocaalstammen gaan aansluiten.

• Die tussen uitgangen

Ook hier zijn er heel oude opposities. We kunnen denken aan de distributie van /s(t)/ en /t/ bij 2 (ev of getalsindifferent). Maar veel boeiender is b.v. die tussen nul en [(e)n] bij 1 ev (b.v. ik pak - ik doen in het Brabants). Daar zijn, net als bij de stamvormen, ten gevolge van fonologische veranderingen, ook weer nieuwe elementen bijgekomen. Over de dialecten heen is er in 1 ev, behalve de pas genoemde tweeledige oppositie, nog een derde element in het spel: sjwa (b.v. in veel Oost-Vlaamse dialecten bij de consonantstammen). Of de uitgangen zijn, specifiek in de ww.-vormen, eigenaardige aanpassingstendensen aan de omgeving gaan vertonen: b.v. de dentale uitgang, die als /t/ of (voor vocaal) als /d/ kan verschijnen, maar intervocalisch ook een vorm /v/ of /γ/ kan vertonen (daarnaast ook nog, makkelijker te verklaren: /w/ of /j/), cf. verder §5.2.2.

[p. 235]

4.2. Een algemeen overzicht van de variatie op basis van het RND-materiaal

De RND levert, zoals bekend, niet altijd een voldoende aantal gegevens om tot een exhaustieve beschrijving van fonologische en morfologische verschijnselen te komen. Toch is het, dank zij de fijnmazigheid van het onderzoeksnet, zeker in het zuiden van het taalgebied, en vanwege de periode waarin de gegevens verzameld zijn,²⁸ een buitengewoon belangrijke bron voor wie een breed zicht wil krijgen op de historisch-geografische taalvariatie.

Wat het systeem van de werkwoordvervoeging betreft mag de materiaalverzameling ten minste representatief genoemd worden voor wat wij redelijkerwijs aan variatieverschijnselen mogen verwachten. Alleen vormen voor 2 mv (expliciet met verwijzing naar meer dan één persoon dus) zijn er veel minder dan gehoopt had mogen worden. Een gelukkig toeval is dat 2 mv nu ook wel de ‘persoon’ is waarvoor in de zuidelijke helft van het gebied niet spectaculair veel specifieke veranderingen te verwachten vallen, en waarbij bovendien de veranderingen die toch optreden (eigenlijk gaat het dan vooral om de weinig frequent voorkomende ‘veralgemening’ van het nasale meervoud) algemeen zijn bij de verschillende stamtypen. Gegeven deze omstandigheid geef ik in wat volgt geen volledige aparte beschrijving van 2 mv; wat over die persoon wordt meegedeeld, wordt grotendeels opgehangen aan wat over andere personen (2 ev, 1 en 3 mv) gezegd wordt; cf. vooral §5.4.3.

Ik geef allereerst een overzicht van de relevante opposities die een rol spelen bij de selectie van zinnen of woordgroepen waarvan ik voor dit onderzoek de werkwoordvormen geëxcerpeerd heb: (a) persoon en getal - (b) de stam of - (c) het afleidingstype dat als basis voor de persoonsvorm dient.

28 Voor bijna alle gebieden mag gelden dat het dialect op dat ogenblik nog springlevend was; alleen de steden in Zeeland, Noord-Brabant en het noorden van Nederlands Limburg zullen op die regel een uitzondering gevormd hebben.

a. De persoonsvormen

(1) 1 ev - (2) 1 en 3 mv; die twee worden samengenomen, al zijn er op een paar heel specifieke punten toch wel verschillen, cf. vooral §5.2.1 en §5.3.1) - (3) 3 ev - (4) 2 ev; bij dat laatste dient wel een onderscheid gemaakt tussen de dialecten waar de oude ev-vorm zowel bij het pronomen als bij de persoonsvorm behouden is, en die waar de oude mv-vorm die functie heeft

[p. 236]

overgenomen; een complicerende factor is bovendien dat waar de oude ev-vorm behouden is, ook de oude mv-vorm voorkomt, meestal ook met de functie van beleefdheidsvorm - (5) de persoonsvorm die optreedt bij de expliciete mv-vorm van het 2 mv-pronomen; dat kan de oude vorm uit het Oudwestgermaans zijn (in de praktijk uitsluitend in het Limburgs-Ripuarisch), of een nieuw gevormde met het element lie(der) e.d.²⁹

29 In het Limburgse gebied is dat altijd het aloude mv-pronomen, in de rest van de zuidelijke Nederlanden komen samengestelde vormen met lie of l(ie)der voor. Bij de eerste vorm treedt uitsluitend de oorspronkelijke 2 mv-persoonsvorm op, bij de overige normaal ook, maar hier en daar is er verloop naar een veralgemeende mv-uitgang.

b. De werkwoordstammen

Van de volgende wwn. wordt onderzocht welke stammen in de genoteerde persoonsvormen voorkomen.

(1)	Zijn: in het presens: be/i - be/in - ze/i - ze/in; in het preteritum (en het VD) levert het alternatieve ww. wezen de stammen (was /waar). De notering e/i verwijst naar de klinkervariatie, waar verder geen rekening mee gehouden zal worden. Over de verschillende voorstelling van vormen met en zonder /n/ wordt een en ander gezegd in §5.3.1.
(2)	Wwn. waarvan de stam op vocaal eindigt. Te denken valt allereerst aan ga - sta - doe - zie - sla als presensstammen. Daar komen in sommige zuidelijke Nederlandse dialecten ook stammen bij zoals dee - zee (= 3 ev zegt of 1/3 ev zei) - zou - wou (die laatste alleen als ze monoftongisch gerealiseerd worden, zonder glide op het einde), en verder vormen als ka/ku, moe e.d. (afgeleid van de klankwettige vormen van stammen van preterito-presentia, resp. kan/kun en moet), ee, è, e.d. (zowel op basis van hee(f)t als van is, weliswaar als ze in het zelfde dialect voorkomen, met verschil in vocaalfoneem) en wa (afgeleid van was, de preteritum ev-stam van wezen). We hebben hier een bont amalgaam van heel verschillende vormen, die echter heel vaak op dezelfde manier behandeld worden, cf. boven, §4.1.3.
(3)	Wwn. waarvan de stam op consonant eindigt. Dat is natuurlijk de overgrote meerderheid van de werkwoorden in elk Nederlands dialect; onder (2) hierboven is al gebleken dat vooral ‘kleine’ functiewoorden (hulpwerkwoorden) wel eens hun oorspronkelijke eindconsonant kwijt raken, maar regel is dat uiteraard niet. We hebben in de grote kategorie van de consonantstammen:

[p. 237]

- de presensstammen van preterito-presentia, voor zover ze hun eindconsonant behouden hebben, cf. boven; bij deze wwn. zijn er twee (kleine) groepen: die zonder formele oppositie tussen ev- en mv-stam (moeten, willen, AN en b.v. ook Brabants durven), en die waarbij zo'n oppositie wel bestaat (kunnen, zullen, mogen met resp. kan / kun - zal / zul - mag/ moo/eug). - de presensstammen van alle andere wwn.; daarbij behoren b.v. ook heb, en zeg, die weliswaar in heel wat dialecten in bepaalde vormen reductie tot vocaalstam ondergaan, cf. boven. - de preteritumstam van de sterke en de onregelmatige wwn.; ook daarbij zijn er twee kategorieën: die met variatie tussen ev- en mv-stam (sterke preteritumstammen van klassen IV en V, zoals was - waar, gaf - gaav/goov, brak - braak enz.), en die zonder (alle onregelmatige wwn. zoals kocht - begost - moest - wist, en de meeste klassen van sterke wwn., zoals bleev - bood - won - bond - droeg - viel; met geografisch bepaalde variatie in de stamklinker, zoals in hielp / holp wordt verder geen rekening gehouden, zolang die zowel in ev als in mv optreedt.

c. Afgeleide vormen (stam + preteritumsuffix) als basis van persoonsvormen

Ten slotte zijn er de zwakke preterita, afgeleid van consonantstammen, zowel preterito-presentia als andere. Die bestaan uit de presensstam gecombineerd met een suffix (in de standaardtaal en de meeste dialecten /de/ of /te/, het laatste alleen na stammen op stemloze obstruent); voorbeelden: wil+de - durf+de, maak+te, dors+te). Met de vorm van het suffix (d/tə - dltəgə - ədə - stə) wordt enkel heel beperkt rekening gehouden, nl. in zoverre het verschillen in de keuze en/of de realisatie van de persoonsuitgang kan beïnvloeden; de regionale variatie op dit gebied is uitstekend beschreven in Goossens & Verheyden (1970/1983), en behoeft m.i. geen nader commentaar.

Buiten de standaardtaal komt ook op heel bescheiden schaal een combinatie van specifieke preteritumstam + suffix voor. Zo noteren wij als preteritum van bieden in het oostelijke Brabants hier en daar boo(j)de; dat lijkt het makkelijkst te beschrijven als een secundaire uitbreiding van de sterke preteritumstam (booj, dat vanzelf al tegenover de presensstam bie(j) stond) met het zwakke suffix: dubbelop dus, maar dat is iets wat in taal wel vaker voorkomt (cf. Van Loon 2005: 115-117).

[p. 238]

5. Overzicht van de vormen die in de RND voorkomen.

De titel van deze paragraaf belooft uiteraard te veel: meer dan een gerichte selectie van het materiaal uit de hele RND kan in een verkennende studie niet geboden worden; trouwens, ook voor een omvattender en nog systematischer studie zullen beperkingen ingevoerd moeten worden. We mogen er immers van uitgaan dat, op een heel beperkt aantal reeksen ‘lexicale’ items na, alle RND-nummers een of zelfs meer persoonsvormen bevatten. Gegeven de huidige presentatie van het materiaal is het ondenkbaar dat al die vormen in hun context bekeken en geanalyseerd worden voor de 1277 RND-meetpunten die van het hier afgebakende onderzoeksdomein deel uitmaken. Het is dus zeker denkbaar dat hier en daar een wel gedocumenteerde vorm door de mazen van dit onderzoek geglipt is. Dat het daarbij meer dan waarschijnlijk om vrij exceptionele vormingen gaat, mag niet als excuus gelden om niet verder de mogelijkheden te exploreren: ook uitzonderlijke vormen zijn van belang voor wie alle regels en tendensen, en de interactie daarvan volledig wil leren kennen. Voor de gedetailleerde vervolgartikelen zal dan ook het onderzochte materiaal opnieuw bekeken worden, en zal in de mate van het mogelijke nog meer materiaal in het onderzoek betrokken worden.

In dit overzicht geef ik voor de boven onderscheiden ww.-kategorieën aan welke vormen genoteerd zijn, voor welke grammaticale persoon ze voorkomen, en hoe eventueel het vervangingsproces van de Middelnederlandse vorm in z'n werk gegaan kan zijn; bij dat laatste kunnen telkens weer verschillende opties in beeld komen.

5.1. Presens van zijn.

De volgende persoonsvormen komen systematisch in het RND-materiaal voor: 1 ev, 3 ev, 1/3 mv. Bij 1 ev en 1/3 mv is er variatie tussen een monosyllabische vorm met eind-/n/ en een zonder, en verder met begin-/b/ en begin-/z/ (b.v. ben-zen / be-ze); de laatste vormen komen in die gebieden voor waar ook de vocaalstammen /n/ missen (cf. punt 5.2; de waarneming is al te vinden in Hol 1958). Op dit aspect zal ik in de detailartikelen nader ingaan.

Komen dus voor:

-	Op basis van de stam be/in: - be(n)/bi(n); dit is voor 1 ev de hoofdvorm in het onderzoeksgebied; concurrentie is er vooral van de vormen met begin-/z/, cf. verder.

[p. 239]

	De vorm verliest zijn nasaal hier en daar, vooral in Oost- en West-Vlaanderen, maar ook in Limburg. Voor 1/3 mv is be(n)/bi(n) de hoofdvorm op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden en in grote delen van Zeeuws-Vlaanderen (cf. ook Will 2004: 173, 176) Ook hier valt /n/ hier en daar weg. - benne(n) (met uitbreiding van de stam d.m.v. de ‘reguliere’ 1 ev- of 1/3 mv-uitgang) is zeldzaam voor 1 ev (een paar keer in Oost- en West-Vlaanderen, vooral in de bijzin). Wij vinden het sporadisch voor 1/3 mv op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden, in delen van Zeeuws-Vlaanderen (niet echter voor het laatste gebied bij Will 2004) en in het noorden en westen van Noord-Brabant. De vorm is ontstaan door aanhechting van de reguliere 1 ev- of mv-uitgang aan de stam ben. - bent is in 2 ev/mv vooral in het noorden van het onderzoeksgebied te verwachten; de RND levert geen materiaal. Eigenaardig is wel dat 3 ev nergens deze ‘logische’ vorm is gaan vertonen, cf. verder.
-	Op basis van zi/e: - zi/e; dit kan voor 1 ev een directe afstammeling zijn van de oorspronkelijke 1 ev-optatiefvorm van het ww. (si), die zich naar de indicatief verspreid heeft; het kan ook door /n/-verlies op zi/en teruggaan. Vormen zonder /n/ treffen wij voor 1 ev hier en daar aan vanaf de West-/Oost-Vlaamse grens tot het noorden van Nederlands Limburg. Voor 1/3 mv komt de vorm vooral in Oost-Vlaanderen heel geregeld voor. - zi/en treffen wij voor 1 ev in twee gebieden aan: het westen (Frans-Vlaanderen en het grootste deel van West-Vlaanderen) en het grootste deel van Brabant. De vorm kan op de 1/3 mv-optatiefvorm teruggaan, maar /n/ is eventueel ook te verklaren doordat die uitgang zich van doengaan-staan naar andere frequente wwn. op vocalische stam heeft uitgebreid. Voor 1/3 mv komt de vorm in bijna alle zuidelijke Nederlandse dialecten voor. - 1/3 mv zind^30 (oorspronkelijk alleen 3 mv) komt uitsluitend voor in het Limburgs-Ripuarische overgangsgebied in het uiterste zuidoosten (Nederlands Limburg en het noordoosten van de provincie Luik).

30 Ik stel het eindfoneem met /d/ voor, omdat ik op basis van (weliswaar zeldzame) assimilatieproducten in het RND-materiaal meen te mogen besluiten dat er onderliggend een stemhebbende obstruent is. Aan de oppervlakte verschijnt uiteraard in de meeste omgevingen zint. Hetzelfde geldt voor de in 5.2 te bespreken corresponderende 1/3mv-vormen van de vocaalstammen.

[p. 240]

	- 1/3 mv zenne(n) komt in het Hageland (oostelijk Vlaams-Brabant) tweemaal voor. Dit is waarschijnlijk te interpreteren als een ‘stapelvorm’, met herhaalde aanhechting van de nasale uitgang.
-	Op basis van is: - 3ev is/es: vrijwel overal zijn dit de basisvormen. De oppositie gaat al tot het vroegste Middelnederlands terug; naar de voorstelling bij Van Loey (1959: 93) zou de oorspronkelijke oppositie er een van klemtoon geweest zijn, die zich later tot een dialectgeografische ontwikkelde. - 3 ev è: door wegval van /s/ ontstaat in het zuidoosten van West-Vlaanderen (Kortrijk), en (veel) minder frequent in de rest van zuidelijk West-Vlaanderen, in zuidelijk Frans-Vlaanderen en de Oost-Vlaamse regio van Oudenaarde, een vocaalstam, die in die regio net als de ‘reguliere’ vocaalstammen in 3 ev nul-uitgang krijgt. Eigenlijk kunnen wij dit zien als een soort generalisering van nul-uitgang bij zgn. functiewerkwoorden (auxilia en copula).

5.2. Vormen op basis van vocaalstammen.

Bij de term ‘vocaalstammen’ denken wij vanzelf aan de oude athematische werkwoorden;³¹ ik ga er, met Goeman (1987), van uit dat de oude nasale uitgang van 1 ev direct vanaf het Oudwestgermaans tot nu in een groot aantal hedendaagse zuidelijke dialecten aanwezig is gebleven. Er zijn nog ten minste twee alternatieven voor die ontstaanshypothese:

-	1 ev heeft zijn uitgang van 1/3 mv^32 overgenomen; dat zou dus een gevolg zijn van gedeeltelijke generalisering van /n/ naar die vormen die de ‘duidelijke’ dentale uitgang niet hadden; daardoor kwam er in die dialecten een oppositie tussen 1 ev - 1/3 mv enerzijds en 2 ev/mv - 3 ev anderzijds.

31 Dit is eigenlijk geen adequate omschrijving, omdat werkwoorden zonder themavocaal bij de stam absoluut niet beperkt waren tot de stammen op vocaal. Ook het presens van consonantstammen zoals maken, geven e.d. behoorden er in het Oudgermaans toe (of althans: ze konden ertoe behoren). Er is alle reden toe om aan te nemen dat dat laatste type heel vroeg aan de gelijkmaking in het ww.-systeem ten offer is gevallen.

32 Niet van de infinitief: niet alleen is er een vrij grote afstand die daarmee overbrugd zou moeten worden, maar bovendien zijn er nogal wat dialecten waarin de persoonsvorm een andere vorm heeft (lange of juist verkorte vocaal) dan de infinitief; in die dialecten lijkt 1 ev dan altijd met 1/3 mv mee te doen.

[p. 241]

-	/n/ is als hiaatdelger voor sjwa ontstaan, en vanuit die positie veralgemeend (dit is de hypothese van Van Loey (1959: 179).^33

Niet ondenkbaar is dat in het Nederlandse taalgebied als geheel meer dan een verklaring in diverse dialecten aangevoerd moet worden.

De aloude vocaalstammen doe, ga, sta, hebben in de loop van de tijden gezelschap gekregen; het eerst van de boven genoemde optatiefstam si/e van het ‘verbum substantivum’. Ook al oud zijn de stammen zie, sla, ontstaan door wegval van eind-/χ/ in de stammen seχ(w), slaχ. In een beperkt aantal dialecten hebben ook vormen, ontstaan door syncope van /də/ bij wwn. als bie(de)n, laa(de)n, rij(de)n e.d., zich bij die reeks aangesloten. En dan is er nog een reeks secundaire vormen die meer dan waarschijnlijk van (veel) recenter datum is, gevormd uit de stammen van ‘functiewerkwoorden’: zogenaamde ‘kleine woorden’ die een grote frequentie en sterk variabele functies hebben in de alledaagse taal: è (= is, cf. vorige paragraaf), (h)èè/(h)ee op basis van monosyllabische vormen van hebben (hèblhèm/hèèD), moe/ meu - ku/ka - za op basis van eenlettergrepige vormen van de wwn. moeten, mo/eugen, kunnen, zullen. En nog een stap verder komen wij bij preteritumvormen terecht: zoe=zou bij zullen, (h)à bij hebben, wà (= was) bij zijn.

Al die secundaire stammen kunnen in de persoonsvormen bij de vocalische stammen aansluiten; dat gebeurt vooral in het zuidwesten van het onderzoeksgebied.

33 De precieze impact van Van Loey z'n opmerking is niet duidelijk: hij lijkt met de toevoeging ‘althans voor een groot deel van het taalgebied’ een slag om de arm te willen houden.

5.2.1. De persoonsvormen bij de oorspronkelijke vocaalstammen.

Alleen doe, ga, sta, zie kunnen in het hele onderzochte gebied als vocaalstammen gelden. Alle persoonsvormen zijn voor een of ander van die werkwoorden in het RND-materiaal gerepresenteerd; buiten de stam op vocaal komen geen stamvormen voor. Wat de uitgangen betreft hebben wij de volgende patronen:

-

1 ev: hetzij /n/ (soms gereduceerd tot nasalering van de stamvocaal), hetzij nul. Dat laatste is de gewone vorm op de Zeeuwse eilanden en in Oost-Vlaanderen (niet echter in Zeeuws-Vlaanderen en in het ‘verbrabantste’ oosten van O.-Vl.). Vormen zonder /n/ zijn ook heel gewoon in Noord-Brabant.^34 Afgezien van de Zeeuwse eilanden en het grootste deel

34 In het oosten van Noord-Brabant wordt tussen de stamvocaal en de sjwa van (h)et heel vaak een overgangsklank /j/ (soms ook /w/) gerealiseerd, die op veel plaatsen dan weer de overgang naar fricatief /γ/ gemaakt heeft.

[p. 242]

	van Oost-Vlaanderen, hebben de zuidelijke dialecten (West-Vlaanderen, Zeeuws-Vlaanderen, Antwerpen, Vlaams-Brabant, de twee provincies Limburg) voornamelijk /n/, althans in de combinatie ik doe het, die ik onderzocht heb. De verdeling loopt dus grotendeels parallel met die tussen ben en zi/en. Verwonderlijk is dat natuurlijk niet, aangezien ook dat laatste ww. oorspronkelijk een vocaalstam als basis had (de optatiefstam si).
-	2 ev; deze persoonsvorm komt enkel in Limburg voor, daar waar ook het oude ev-pronomen doe (of dich) behouden is: in de twee provincies Limburg dus ten zuidoosten van de Uerdinger lijn. Daar is bijna overal^35 de oude uitgang /s/ bewaard; enkel in het uiterste noorden van dit gebied noteren wij een paar keer /st/, een vorm die makkelijk door metanalyse uit de constructie met inversie te verklaren is: does-toe/tich wordt geherinterpreteerd tot doest-toe/tich (cf. boven, §3.2).
-	3 ev en 2 ev/mv (in Limburg alleen mv en beleefdheidsvorm; bijna overal anders zowel bij het ev- als bij het mv-pronomen; cf. voor een nuancering §5.7.3). De oude consonant-uitgang van het Oudgermaans, /đ/, heeft zich in principe overal tot occlusief ontwikkeld; ik zal die in dit en de volgende artikelen niet als /d/ of /t/, maar als /D/ voorstellen, en wel om de volgende reden. De uitgang is in een aantal dialecten niet stabiel: de oppervlakterealisatie varieert naargelang van de volgende context; er is ook tussen de dialecten onderling nogal wat variatie. Het onderzochte RND-materiaal levert de volgende realisaties op: nul - d - t - j - w - y - v. Ter illustratie geef ik wat in het Antwerpse stadsdialect voorkomt: dat 'm daor stao-/ - a stao-d- in den 'oek - a stao-t- er - a stao-t- em oep te wachte - a stao- γ - et te doen. /j/, /w/ en /v/ spelen in dit specifieke systeem geen rol bij deze persoonsvormen. De geografische verdeling van de variatiepatronen kan, ten gevolge van lacunes in het RND-materiaal, niet volledig bestudeerd worden.
-	1/3 mv of gegeneraliseerd mv; hiervoor treffen wij bijna uitsluitend /n/ als uitgang aan. Die uitgang wordt hier en daar ook voor 2 mv (met pronomen j/gullie / j/gulder / geer e.d.) opgegeven, cf. §5.7.3.

35 Uitzondering vormen het westelijke derde van Belgisch Limburg en een paar andere dialecten in dezelfde provincie (o.a. Tongeren, cf. Grootaers 1907-09, passim).

[p. 243]

Alleen het uiterste zuidoosten (het Limburgs-Ripuarische overgangsgebied) heeft voor beide personen /nd/. De verspreiding daarvan is gelijk aan die bij zijn.

5.2.2. Persoonsuitgangen bij secundaire vocaalstammen.

Het onderzoeksprofiel bij de secundaire vocaalstammen (o.a. de preteritopresentia) is bijzonder gecompliceerd. Een voorbeeld zal een en ander duidelijk maken. Nemen wij het ww. kunnen, dat van huis uit ev-vormen produceert op basis van de stam kan, en mv-vormen (incl. 2 ev waar de oppositie ev/mv verloren is gegaan) op basis van kun. In bepaalde dialecten heeft zich een 1 ev-vorm kun ontwikkeld (generalisering van de mv-stam dus). Die kan nu geherinterpreteerd zijn als ku+n, wat een nieuwe stam ku oplevert; het feit dat de stam op korte vocaal eindigt is volledig in overeenstemming met wat wij in de meeste dialecten bij de ‘reguliere’ vocaalstammen zien. Op basis van ku kan zich nu een 2/3 ev-vorm kuD vormen. Tegelijk is het niet ondenkbaar dat in een ander dialect de oude vorm 3 ev kan blijft bestaan. Als kuD en kan in geografisch adjacente dialecten voorkomen, kan door contaminatie weer hetzij kun hetzij kaD ontstaan. Al die vormen komen in de praktijk inderdaad voor.

Anders, maar wel vergelijkbaar, is wat wij bij preteritale vocaalstammen aantreffen: daar kan de preteritale uitgang bewaard blijven (b.v. 1 ev dee + nul), maar denkbaar is dat wij in die dialecten waar 1 ev toevoeging van /n/ veronderstelt, in lev deen krijgen. Of, nog sterker: in de combinatie dee + ət kan in eerste instantie door de werking van een fonologische regel /j/ toegevoegd worden, waarna die /j/, net als dat in 2/3 ev (waar /j/ door de werking van een fonologische regel op /D/ teruggaat), tot /γ/ evolueert (cf. hiervoor in eerste instantie Hol 1965).

Eigenlijk is het aantal mogelijkheden nauwelijks te overzien.³⁶ Het RND-materiaal levert een groot aantal diverse vormen op; de verdeling daarvan is weliswaar niet zo systematisch dat een volledig coherent beeld ontstaat, maar waarschijnlijk kunnen aan de hand van die distributie wel alle reële tendensen blootgelegd worden. Ik verwijs hiervoor naar de aangekondigde detailbeschrijvingen.

36 Een goed voorbeeld van vormen waarbij de eindconsonant in bepaalde vormen of overal wegvalt, is te vinden in Devos & Vandekerckhove (2005: 72-73). Op te merken valt dat maar een beperkt aantal van de daar genoemde vormen tot ‘nieuwe’ vocalische stammen geleid heeft. Datzelfde is waarschijnlijk ook in andere dialecten dan de West-Vlaamse het geval.

[p. 244]

5.3. Het presens van de consonantstammen

Consonantstammen maken een overweldigende meerderheid van de werkwoorden uit. De ww.-paradigmata zijn, vergeleken met de boven genoemde kategorieën, ook bijzonder regelmatig, en de verschillende vormen - als er al opposities zijn - bezetten ook relatief homogene dialectgebieden. Een overzicht van de uitgangen:

-

1 ev: er zijn drie uitgangen: nul, sjwa, nasaal. - nasaal (b.v. (ik) bak(kə)n komt in het westen voor: Frans-Vlaanderen en delen van West-Vlaanderen en het westen van Zeeuws-Vlaanderen; belangrijk is dat precies in dezelfde gebieden ook de vocalische stammen /n/ hebben; - sjwa is de dominante of zelfs de enige uitgang in het Zeeuws (ook op Goeree-Overflakkee) en het kern-Oost-Vlaams;^37 - de rest van het zuidelijke Nederlands heeft nul als uitgang.

Als wij de huidige toestand met die in het Middelnederlands vergelijken, ligt het het meest voor de hand om aan te nemen dat het Zeeuws en Oost-Vlaams de oude toestand continueren,³⁸ dat sjwa verder naar het oosten toe gedeleerd is (zoals ook met andere eind-sjwa's in dat gebied gebeurd is, als deel van de stam, maar ook als morfologisch teken).³⁹ Omgekeerd zou de uitgang in het westen (Frans- en West-Vlaanderen) net verzwaard zijn (ə>ən), eventueel onder invloed van de ‘duidelijke’ nasale mv-uitgang, en/of naar analogie van wat bij de vocaalstammen ook voor 1 ev sowieso gerealiseerd wordt. Een andere mogelijkheid is dat de nasale uitgang in 1 ev een restant is van de oude mi-vervoeging bij athematische consonantstammen (cf. Goeman 1979: 224). Die zou zich dan wel van de relatief beperkte deelklasse waar de uitgang oorspronkelijk voorkwam over het geheel van de zwakke en de sterke wwn. verspreid moeten hebben. Het is ook helemaal niet uitgesloten dat al deze potentiële factoren samengewerkt hebben, met de huidige /n/-vorm als uiteindelijk resultaat.

37 Heel merkwaardig is dat Zeeuws-Vlaanderen verdeeld is tussen /n/- en nul-mv.

38 Wat het Oost-Vlaams betreft is de communis opinio dat dat zijn eigenheid vooral aan vernieuwing (zowel door ontlening als door autochtone ontwikkelingen) te danken heeft. Het is wel tekenend dat Taeldeman (2002: 98) als voorbeelden van conservatismen morfologische kenmerken noemt: het behoud van ben voor 1 ev. en van het stapelpreteritumsuffix tege/dege. Wellicht past het hier gesuggereerde behoud van sjwa ook in dit rijtje.

39 Dat laatste is in geen enkele functieklasse zo consequent gebeurd als bij de 1 ev-persoonsuitgang; bij de verbuiging van het adjectief bij vrouwelijke substantieven was wegval een fonologisch geconditioneerd fenomeen.

[p. 245]

- 2 ev (enkel in het deel van Limburg dat ook bij de vocaalstammen genoemd is)

Net als bij de vocaalstammen zijn er twee varianten: /s/ in het overgrote deel van het betreffende gebied, en /st/; dat laatste is toch wel behoorlijk wat frequenter bij de consonantstam bak dan bij de vocaalstam doe (cf. 5.2.1). /st/ is bij bakken ruimer verspreid in het noorden van het Limburgse dialectgebied, en komt ook verder naar het zuiden en oosten toe een paar keren voor.

- 2 ev/mv en 3 ev

In het hele gebied⁴⁰ hebben wij een ‘stabiele’ dentale uitgang.⁴¹ In Limburg valt /t/ vaak weg; dat is echter een toepassing van een algemene fonologische regel die voor reductie van consonantclusters met eind-/t/ zorgt, een regel die trouwens in het Nederlandse taalgebied niet tot het Limburgs beperkt is (cf. uit de overvloedige literatuur vooral Goeman 1999, met uitvoerige bibliografie, en De Wulf & Taeldeman 2006).⁴²

- 1/3 mv

Ook hier is er eigenlijk maar één onderliggende vorm: de nasale uitgang, die weliswaar in twee hoofdvormen verschijnt: met of zonder gerealiseerd nasaal element. De verdeling daarvan is vrij lineair volgens een noord-zuid lopende scheidingslijn. Die volgt de Ooster- en daarna de Westerschelde tot Klein-Brabant, en laat verder tot de taalgrens alle gebieden ten westen van de lijn Dendermonde-Brussel (inclusief dus het Zuid-Brabantse Pajottenland) bij het gebied mét nasaal.

In het grote oostelijke gebied is er wel nog een vrij groot menggebied, met beide vormen door elkaar; dat omvat het hele oosten van de provincie Antwerpen, en het noorden van Belgisch Limburg.

40 Deze omschrijving klopt niet helemaal: in Noord-Brabant is bij 2 mv de noordelijke /ə(n)/-uitgang geïnfiltreerd, en eenheidspluralis treffen wij ook nog in een paar andere gebiedjes, ook in België aan (uiterste noordoosten van het Land van Waas, en een klein gebied bij Tienen). Daarvoor verwijs ik naar de vervolgartikelen.

41 Daarmee lijkt in tegenspraak dat wij in de combinatie 2/3 ev + ww.stam + /t/ gevolgd door et (onzijdig pers. vnw. of lidwoord) in veel dialecten de uitgang /t/ zien wegvallen (b.v. Antwerps: a pak-ət (= hij pakt het). Het gaat hier echter om een vorm van haplologie (het fenomeen dat twee gelijke elementen tot één enkele realisatie gereduceerd worden), en dus om een fonologisch, geen morfologisch verschijnsel.

42 Cf. daar de kaarten 13 tot 16 en de bespreking daarvan. Het is wel duidelijk dat /t/-wegval in de zuidelijke gewesten vrijwel beperkt is tot persoonsvormen.

[p. 246]

5.4. Presens van de preterito-presentia

Ik heb er boven al op gewezen dat de preterito-presentia vooral problemen opleveren bij de stamkeuze en de evolutie van die stam.

Wat het presens betreft gaat dit type van vormvariatie in de eerste plaats op het Oudgermaanse stadium terug, met zijn oppositie tussen ev- en mv-preteritumvormen. Daarbij treffen wij bij de hedendaagse presensvormen in de Vlaamse dialecten frequent generalisering van de mv-vorm aan, ook naar de ev-personen toe. Het omgekeerde, zoals in we zalle - we magge e.d., blijft in het RND-materiaal voor de zuidelijke dialecten beperkt tot Noord-Brabant.⁴³ Bovendien hebben stammen van preterito-presentia in de loop van de evolutie vaak hun eindconsonant verloren (b.v. ka/ku i.p.v. kan/kun, moe i.p.v. moet), waarna ze absoluut niet historisch-klankwettige persoonsvormen gaan vertonen (b.v. ge kud - we moen); die zijn het makkelijkste te verklaren vanuit aansluiting bij de vocaalstammen. Vocaalstammen kunnen ook nog eens bij preteritale vormen ontstaan zijn (b.v. West-Vlaams (ik/we) zoen bij zullen); cf. ook 5.2.2.

Wat opvalt is, dat de meeste veranderingsprocessen van dit genre in de westelijke helft van het onderzoeksgebied te situeren zijn. Brabants en Limburgs hebben, net trouwens als de op Hollandse dialecten gebaseerde standaardtaal, de oude verhoudingen vrijwel volledig bewaard.

43 Dit gebruik wordt ook vermeld in De Bont (1962: 423) voor het Noord-Brabantse Kempenland.

5.5. Persoonsvormen van specifieke preteritumstammen op consonant (onregelmatige en sterke wwn.)

Boven is er al op gewezen dat de preteritumvormen van de onregelmatige wwn. (kocht, mocht, bracht, enz.) in oorsprong volledig parallel liepen met die van de zwakke wwn. Formeel-structureel zijn ze in de hedendaagse dialecten volledig tot dezelfde kategorie gaan behoren als de sterke preterita: de preteritumstam, die bij beide klassen van de presensstam afwijkt, gaat voor allebei in het hedendaagse Nederlands uit op een consonant (resp. b.v.

[p. 247]

deed en reed) of een consonantcluster (resp. b.v. kocht en vocht).⁴⁴ Ik behandel de twee historische klassen dan ook als één type. Het RND-materiaal is voor dit paradigma deficiënt: alleen voor 1 ev en 3 ev levert het voldoende consistente gegevens op. Dat zijn gelukkig ook wel de interessantste persoonsvormen.

-

1 ev: de te verwachten (bij de sterke preterita historische) nul-uitgang levert in de zuidelijke dialecten veruit de meest frequente vorm op, maar in de westelijk helft van het gebied komen ook voor: /n/ en sjwa. Het eerste in delen van Frans- en West-Vlaanderen, het tweede vrij vaak op de Zeeuwse Eilanden en in het noordwestelijke kwart van Oost-Vlaanderen (met als kern het Meetjesland). Hier is veralgemening van de presensuitgang van de consonantische presensstammen de voor de hand liggende verklaring. Voor de onregelmatige wwn. kan het ook heel eenvoudig om persistentie van de oude vorm met regelmatige sjwa gaan.

-

3 ev: behalve de verwachte nul-uitgang komt ook /t/ voor, b.v. i.p.v. 3 ev + was: 3 ev + waart (uitsluitend in het noorden van Oost-Vlaanderen); dat is eventueel te verklaren als een generalisering vanuit het presens van de consonantstammen. Op te merken valt echter dat bij zulke vormen de mvstam gebruikt wordt, die van oudsher ook thuis was bij de tweede persoon; aangezien 2 ev/mv en 3 ev vrijwel altijd gelijk behandeld worden, is dus veralgemening vanuit 2 naar 3 ev ook een optie.

Wat de andere persoonsvormen betreft blijven wij noodgedwongen heel algemeen.

-	Voor 2 ev (alleen in het Limburgs (-Ripuarisch)) mogen wij ook hier /s/ (of /st/) verwachten.
-	Voor 2 (ev/)mv zal de ‘normale’ uitgang wel /t/ luiden, al is in heel wat dialecten /t/-wegval mogelijk, waarschijnlijk meestal (altijd?) als fonologisch verschijnsel (cf. boven). Hier en daar zou ook paradigmatische aansluiting bij andere persoonsvormen (1 ev en 3 ev) een factor kunnen zijn. Hier is verder onderzoek absoluut noodzakelijk.
-	Voor 1/3 mv mogen wij weer ‘nasaal’ als uitgang verwachten, met aan de oppervlakte resp. [n], [ən] of [ə], zoals in de presensvormen (cf. FAND IV: 312).

44 Na wat voorafgaat spreekt het voor zich dat preteritumstammen op vocaal hier niet mee in beschouwing worden genomen.

[p. 248]

5.6. Persoonsvormen van zwakke preterita⁴⁵

Het zwakke preteritum heeft een suffix waarvan wij in alle onderzochte dialectgebieden mogen aannemen dat het onderliggend eindigt op sjwa;⁴⁶ dat betekent dat toevoeging van nul- en van sjwa-uitgang (bij b.v. maak-te/ste/tege) precies hetzelfde resultaat heeft. Wat anders is het natuurlijk als een consonantische uitgang wordt toegevoegd.

Wat dat laatste betreft is veruit het frequentste: de toevoeging van /n/; dat gebeurt historisch-klankwettig in 1/3 mv; maar van daaruit kan /n/ zich ook naar 2 mv verspreid hebben (cf. 5.7.3); en naar 1 ev (mede door analogie met andere ww.-paradigmata, cf. boven); dat laatste treffen wij hier en daar aan in dialecten langs de Noordzeekust, van Frans-Vlaanderen tot Zeeuws-Vlaanderen.

Wat ook mogelijk is, is dat /n/ zich over alle personen (zowel ev als mv) heeft uitgebreid (absolute generalisering, ook tot 3 ev dus). Dat treffen wij aan op de zuidelijke Zeeuwse Eilanden (niet echter op Walcheren), in de oostelijke helft van Zeeuws-Vlaanderen, in de hele provincie Oost-Vlaanderen behalve het Meetjesland, en in het Zuid-Brabantse Pajottenland. Wordt /n/ over het hele paradigma gegeneraliseerd, dan kan het nog nauwelijks als een uitgang gelden. Die overweging heeft Goossens & Verheyden (1970 / 1983) er kennelijk toe gebracht om het complex /tn/ als geheel als het preteritumsuffix in dit gebied te beschouwen (1983: 177).⁴⁷

In ev-vormen wordt /t(ə)n/ ook nog (sporadisch) opgegeven in het oosten van Antwerpen en het grootste deel van Belgisch Limburg.

In de rest van het taalgebied zijn vormen op sjwa (dus eigenlijk zonder uitgang) veralgemeend in ev en mv. Wel kan hierbij in bepaalde fonologische condities een overgangs- (‘liaison’)- /n/ optreden; b.v. Antwerps zə moktən-i.t χru.ət (= ze (3 ev/mv) maakte-n-iets groots), tegenover zə moktə vø:l

45 Goossens & Verheyden (1970/1983) geven een exhaustieve beschrijving van het hele preteritumparadigma voor zover dat uit de RND blijkt; dat is in alle opzichten een prima achtergrond voor wat hier specifiek over de drie personen gezegd wordt. Een heel overzichtelijke synthese brengt hun kaart 2.

46 Deze stelling wijkt af van de beschrijving bij Goossens & Verheyden (1970 / 1983), cf. verder.

47 In se is tegen zo'n analyse niets in te brengen, behalve wellicht het feit dat lang niet overal voor alle personen /tn/ wordt opgegeven; de hypothese veronderstelt dus dat hier en daar /tn/ en /tə/ als suffix alterneren, en dan nog wel naargelang van de persoonsvorm: vaak komt /tə/ alleen bij 3 ev voor.

[p. 249]

lawa:t (= ze (3ev/mv) maakte veel lawaai); de /n/ is dus niet morfologisch maar louter fonologisch bepaald; het is m.a.w. geen uitgang.

Als expliciete uitgangen komen bij het suffix /d/tə/ voor:

-

/s/ bij 2 ev in het Limburgs (in het noordwesten hier en daar /st/);

-

/t/ bij 2 (ev/)mv in twee restgebieden: Zuid-Oost-Vlaanderen en het zuidoosten van Limburg;^48 stam+suffix+/t/ levert natuurlijk de historisch te verwachten vorm op. De geografische spreiding is niet homogeen (meer?), in geen van de twee gebieden. Dat kan teruggaan op een vanouds aanwezig patroon van keuzevrijheid; het kan ook wijzen op sterke regressie zelfs daar waar het door de RND-informanten nog opgegeven werd. Alleen onderzoek op basis van goed lokaliseerbare teksten uit het verleden zou hier duidelijkheid kunnen verschaffen.

48 Wat dat laatste betreft, cf. Goossens & Vanderheyden (1970 / 1983); de RND levert hiervoor geen gegevens: bakken, dat in de rest van het taalgebied bruikbaar is, is in Limburg grotendeels sterk gebleven.

5.7. Secundaire vormen

Ten slotte wil ik nog even aandacht vragen voor een drietal speciale formele ontwikkelingen in het morfologische systeem van een aantal dialecten. Ze worden hier gegroepeerd omdat ze elk apart heel specifieke, afwijkende karakteristieken vertonen, niet vanwege interne verwantschap.

5.7.1. -mə(n) als uitgang 1 mv

In 1 mv worden vooral in het Land van Waas en het noorden van de Denderstreek vrij frequent vormen als we/wulder gaame(n) - we/wulder maakteme(n) enz. aangetroffen; ook in de rest van Oost-Vlaanderen komen die voor, vooral bij stammen die op vocaal uitgaan. Het is meer dan waarschijnlijk dat me hierin op het doffe pronomen 1 mv teruggaat (cf. De Schutter 1989: 36-37, en vooral De Vogelaer 2008: 72-73), dat in de inversieconstructie (b.v. dan gon-me - dan mokte(n)-me) fonologisch met de ww.-uitgang samensmelt, en zo fonologische woorden als resp. gomme en mokteme oplevert. Zulke complexen kunnen als zo ‘natuurlijk’ gevoeld zijn, dat ze uiteindelijk als de ‘reguliere’ 1 mv-vorm geherinterpreteerd zijn, en er vaak de in die gebieden normale mv-/n/ bijgekregen hebben. Die secundaire vormen (gommen - moktemen) werden dan ook bruikbaar in de rechte volgorde, maar voor zover

[p. 250]

bekend, (vooralsnog?) niet op het zinseinde (in bijzinnen); cf. verder De Vogelaer 2008: 72; die vermeldt uit het SAND-materiaal wel één enkele bijzin met een -men-persoonsvorm, maar die is atypisch voor het Nederlandse systeem, aangezien hij de persoonsvorm niet achteraan, maar onmiddellijk na het subjectspronomen heeft, en de rest van de bijzin achter zich krijgt; in formeel-structureel opzicht gaat het hierbij dus eigenlijk veeleer om een hoofdzin.

5.7.2. - stə en - n(d)ə in het zwakke preteritum

Goossens & Verheyden signaleren, op basis van het RND-materiaal, opgaven als doe/dich maagzde (2 ev) in het noorden en westen van het Limburgse gebied. De vorm is in alle opzichten afwijkend, aangezien de persoonsuitgang /s/ aan het suffix /de/ voorafgaat.

Iets gelijksoortigs vinden wij in het westen van Zeeuws-Vlaanderen, het noordwesten van Oost-Vlaanderen en ook eenmaal in het noorden van West-Vlaanderen. Daar noteren wij i.p.v. de daar overheersende vorm (bak)-te-n herhaaldelijk (bak)(-t)-n-(d)e (met al dan niet gerealiseerde [t])⁴⁹; op één plaats in de Gentse agglomeratie wordt ook nog bak-t-n-ege opgegeven.

(bak)-n-de e.d. lijkt op een volledige omwisseling van persoonsuitgang en preteritumsuffix te wijzen. Belangrijk is in dit verband, dat de ww-vorm niet op /n/ eindigt; was dat wel het geval geweest, dan had ook gedacht kunnen worden aan fonetische infigering van /n/ tussen vocaal en /d/.⁵⁰ Bij de vormen met nog eens /t/ voor /n-de/ is het allemaal nog wat ingewikkelder: daar zou het om een herhaling van het preteritumsuffix moeten gaan, na een al regelmatig gevormde preteritumvorm /bak-(t)n/.

Het spreekt voor zich dat zulke ontwikkelingen niet als ‘alledaags’ te omschrijven zijn: theoretisch gaat men ervan uit dat formantia in woorden volgens een strikt semantisch georganiseerd patroon⁵¹ aan de stam aangehecht

49 Bak(t)nde en bakt(ə)nə komen in hetzelfde gebied voor, allebei ook in dezelfde persoonsvormen (1-2-3 ev/mv).

50 Dat is een verschijnsel dat, vooral in het oosten van Oost-Vlaanderen, vrij frequent voorkomt.

51 In principe komt het semantisch ‘zwaarste’ (= meest betekenisdragende) element dichter bij de stam dan andere (flexie-uitgangen, die in de eerste plaats dienen om de syntactische verhoudingen in de zin te expliciteren). Dat op die manier ‘suffixen’ dichter bij de stam aansluiten dan ‘uitgangen’ wordt als een heel natuurlijk gegeven geponeerd door (o.a.) Booij (2002: 55) en De Haas & Trommelen (1993: 152).

[p. 251]

worden: hoe sterker de semantische kracht van het formans, hoe dichter dat bij de stam blijft; dat principe leidt tot de reguliere vorm [stam + preteritumsuffix + persoonsuitgang]. Doorbreking van de hiërarchie, zoals hier gedemonstreerd, is buitengewoon zeldzaam. Van Loon (2005: 113-115) geeft een paar voorbeelden i.v.m. de werkwoordsvervoeging.

5.7.3. /n/- persoonsvormen bij 2 mv-pronomina

In het bovenstaande heb ik een paar keer gewezen op een ontwikkeling die in de Nederlandse standaardtaal geleid heeft tot vormen als jullie doen - bakken - zijn. Die vormen hebben in het AN de overhand genomen op wat historisch-klankwettig verwacht mocht worden: jullie doet - bakt - bent/zijt. De laatste set van vormen is die die wij bij het pronomen 2 ev jij/je en gij/ge (oorspronkelijk 2 mv) aantreffen, en die dus ook bij jullie/julder, gullie/gulder, enz. als enige verwacht had mogen worden: lie e.d. is immers alleen maar een specificatie bij het tweede-persoonspronomen, maar verandert in se niets aan het karakter ervan.

Aangezien jullie en een batterij van andere ‘duidelijke’ meervoudspronomina (julder - gullie - gulder - enz., maar ook, in Limburg geer e.d.) expliciet als meervoudig herkenbaar zijn, ligt aansluiting van verbindingen met zulke voornaamwoorden bij andere met een duidelijk meervoudig pronomen (1/3 mv) voor de hand, zeker omdat 1 en 3 mv een sterk bondgenootschap zijn aangegaan: in alle paradigmata zijn ze met dezelfde uitgang /n/ bij het ww. verbonden. In de praktijk gebeurt uitbreiding van de nasale uitgang naar 2 mv vooral in de noordelijke dialecten van het Nederlands.⁵²

In de zuidelijke dialecten treffen wij nasale uitgangen bij 2 mv in het presens⁵³ van bakken aan op de Zeeuwse eilanden (en Goeree-Overflakkee), delen van Zeeuws-Vlaanderen en het uiterste noordoosten van het Land van Waas, en delen van noordelijk Noord-Brabant (vooral de sterk verhollandste). Het is uiteraard niet zonder meer duidelijk of het hierbij om invloed van het Hollands (of de standaardtaal) gaat, dan wel om een autochtone ontwikkeling. Dat laatste hebben wij zeker in de Zuid-Brabants-Limburgse Haspengouw, waar in het RND-materiaal ook een paar keren nasale uitgang bij 2 mv verschijnt. Ook de weliswaar zeldzame vermeldingen van nasale uitgang bij 2 mv in het noordoosten van het Land van Waas wijzen veeleer op autochtone ontwikkeling dan op ontlening aan de ST.

52 Zie in dit verband recent vooral: Bennis & Mac Lean (2006), De Vogelaer (te versch.).

53 In het zwakke preteritum krijgen wij een heel ander verhaal, cf. punt 5.3.6.

[p. 252]

Bij doe- + (h)et hebben zowel presens als vaak ook preteritum (dee-+(h)et) ook in het zuiden van Oost-Vlaanderen /n/ in alle drie de meervoudsvormen, met inbegrip dus van 2 mv. Dat is niet noodzakelijk (overal) helemaal hetzelfde fenomeen;⁵⁴ ook hierop hoop ik later uitvoerig terug te komen.

54 Voor /t/ als residu van het pers. vnw. wordt na vocaal (sjwa of volle V) in sommige Oost-Vlaamse dialecten gewoonlijk /n/ ingevoegd; hetzelfde kan ook na /d/ van de ww.-vorm gebeuren.

6. Besluit

De bedoeling van deze bijdrage was een algemeen beeld te schetsen van de geografische variatie in de systemen van persoonsvormen in de zuidelijke Nederlandse dialecten. Het is lang niet altijd gemakkelijk een sluitende beschrijving te geven op basis van het materiaal dat ter beschikking staat. Ik vat hier de voornaamste bevindingen, met inbegrip van de voornaamste onzekerheden, nog eens samen. Het is de bedoeling dat de veel gedetailleerdere besprekingen die ik in de naaste toekomst op het oog heb, een belangrijk deel van de vraagtekens i.v.m. de evoluties zullen kunnen oplossen. Dat die vraagtekens allemaal verdwijnen acht ik a priori uitgesloten.

6.1. Uitgangen als fonologische elementen sui generis

Een erg belangrijk gegeven is dat uitgangen vaak heel anders reageren dan principieel volledig gelijke fonologische elementen of clusters die structureel deel uitmaken van een lexicaal item. Het meest frappante voorbeeld daarvan bij de ww.-uitgangen is de behandeling van de dentale occlusief (Oudgermaans đ). Terwijl / đ / in lexicale eenheden tot /d/ evolueert, en dan ‘normaal’ aan het einde van een woord tot /t/ verstemloosd kan worden, krijgen wij in een massa dialecten bij de gelijkluidende ww.-uitgang erg ongewone verschijnselen: verstemlozing of wegval, of specifieke evoluties tot glides /w,j/ of tot fricatieven /v, γ/.

Anders, maar in theoretisch opzicht toch wel vergelijkbaar, is het gedrag van de nasale uitgang. Daarvan is al lang geweten dat die niet in al zijn functies gelijk behandeld wordt; cf. al Blancquaert & Vereecken (1944) en Hol (1947) en veel recenter (en systematischer uitgewerkt) o.a. FAND IV: 312-313, met verdere literatuuropgaven).

[p. 253]

6.2. Veralgemening van uitgangen volgens ‘semantische’ lijnen

Er zijn blijkens ons materiaal nogal wat verschuivingen gebeurd die zouden kunnen wijzen op expansie van één paradigmalid naar (een) ander(e), al zijn meestal ook heel andere evoluties denkbaar. Ik vermeld hier als discussiepunten:

-	1 mv dat van nature een uitgang heeft die wij uiteindelijk ook bij een aantal ww.-klassen vinden; daar kunnen ze natuurlijk ook op heel oude vormen (de IE mi-vevoeging) teruggaan, maar de waarschijnlijkheid / mogelijkheid daarvan wordt vrij algemeen in twijfel getrokken.
-	Gelijkwording van ev-vormen (1=2=3), en hetzelfde ook bij de mv-vormen; als ultieme reductie van de vormenrijkdom is er dan ook nog de aanpassing van zulke homogene ev- en mv-vormen aan elkaar; in de praktijk vinden wij dat laatste alleen bij het preteritum van de zwakke werkwoorden, maar daar is het verschijnsel geografisch wel erg ruim verspreid. Ook hier dient opgemerkt dat er andere mogelijkheden zijn, m.n. de toepassing van fonologische regels.
-	Van heel andere orde is natuurlijk de gelijkmaking van 2 ev en 2 mv in de meeste paradigmata in de dialecten die in eerste instantie de oppositie ook bij de pronomina opgegeven hadden (hoewel in de meeste een nieuwe formele oppositie ontstaan is). In sommige - heel weinige - van de zuidelijke dialecten is ook bij de ww.-vormen een nieuwe oppositie tussen ev en mv gecreëerd (dat laatste dan weer - misschien - door gelijkwording met 1/3 mv), maar dat is in de zuidelijke dialecten niet de regel. Het fenomeen is er secundait (wrschl. door ontlening) of regionaal extreem beperkt; voor de noordelijke dialecten is het wel een object van discussie.

6.3. Opheffing van de semantisch-functionele band tussen uitgang en stam

In principe is zowel stam- als uitgangsvariatie in het Germaanse ww.-systeem functioneel-semantisch bepaald (presens-preteritum, enz.). In die één-op-één-relatie is in se weinig verandering te verwachten. Toch is ‘verwarring’ niet echt ongewoon: uit een heel vroeg stadium is te vermelden: de penetratie van de optatiefstam in indicatiefvormen bij zijn. En later is er de verwarring tussen presens- en preteritumstammen en -uitgangen. Ons materiaal levert ten minste twee afwijkingspatronen op:

[p. 254]

-

Als een stam gecreëerd wordt die in een bepaalde semantische vormkategorie niet aanwezig was (met name betreft dit vooral een reeks ‘nieuwe’ preteritumstammen op volle vocaal), dan wordt ook voor de uitgangen wel eens leentjebuur gespeeld in de/een verwante vormkategorie die wel al aanwezig was. Zo heeft b.v. het preteritale dee- in veel dialecten bij 1 ev /n/ aangenomen, bij 2/3 ev instabiele /D/; in beide gevallen zijn dat dus de uitgangen van de presentische vocaalstammen.

-

Minder frequent, maar zeker niet ongewoon, is dat preteritumstammen ook zonder fonologische aanpassing, wel eens presensuitgangen aannemen (b.v. Meetjeslands hij waart i.p.v. was).

Veel minder revolutionair is het als er gewoon stamwisseling plaats heeft, met behoud van de oorspronkelijke uitgangen, b.v. ik meug-((e)n) - ik kun-((e)n).

6.4. Ontwikkeling van nieuwe morfologische markeerders uit syntactische clusters

Er wordt nogal eens op gewezen dat functiemorfemen en zeker uitgangen uiteindelijk terug kunnen gaan op een tendens tot syncretisme (voor onze problematiek vooral van ww.-stam en een hulpwerkwoord, of van stam en een andere subjectsmarkeerder, een cliticon b.v.). In ons materiaal is het eerste absoluut niet, het tweede maar spaarzaam aanwezig: voor de zuidelijke dialecten is alleen het in 5.7.1 genoemde samengroeien van stam + me (1 mv) een overtuigend voorbeeld.⁵⁵ Van het grootste belang is bovendien dat deze vormen in eerste instantie beperkt zijn tot een deel van het syntactische domein: de morfologisering van wat oorspronkelijk een syntactische constructie was, verloopt volgens paden van geleidelijkheid.

55 In de noordelijke dialecten is er een ander, veel sterker verspreid voorbeeld: de uitgang ste, die vrijwel zeker uit het samengroeien van uitgang /s/ en cliticon /də/ verklaard moet worden, cf. de bespreking (met discussie van de literatuur) bij De Vogelaer (2008).

6.5. Kettingvorming

Wat uit de verspreiding van de heel verschillende alternatieven te voorschijn komt, is een duidelijke tendens om veranderingen in clusters in het taalsysteem te integreren. Dialecten die voor een bepaalde vorm een ‘morfologische revolutie’ (een verandering die niet fonologisch te verklaren is) hebben meegemaakt, zijn ook een gewillige prooi (geweest) voor andere niet-reguliere

[p. 255]

(fonologische) veranderingen. Over het algemeen kunnen wij stellen dat het in het hier onderzochte gebied vooral de westelijke dialecten zijn die veranderingen in de stamvorm en generalisering of gewoon overdraging van uitgangen vertonen; de geleidelijke uitbreiding van /n/ als uitgang van 1 ev is daar een goed voorbeeld van. De oostelijke dialecten zijn vrij resistent gebleken; ook in die dialecten hebben hier en daar vergelijkbare veranderingen plaats gehad, maar die hebben minder zware verschuivingen in het systeem teweeg gebracht.

Anderzijds zijn ook bepaalde opposities juist in de westelijke dialecten beter bewaard gebleven dan in de centrale en oostelijke, en daarbij dan weer beter in de Oost- dan in de West-Vlaamse; te denken valt b.v. aan de persistentie van sjwa in 1 ev.⁵⁶ Zowel taalverandering als -persistentie blijken dus het resultaat te kunnen zijn van een complex systeem van evolutionaire fenomenen. Ik hoop een en ander duidelijker in kaart te kunnen brengen in de detailstudies op basis van het RND-materiaal.

Een heel belangrijk gegeven is nog dat verschijnselen zich als niet-homogene complexen voordoen. Dialecten kunnen b.v. /n/-uitgang bij 1 ev van alle vocalische stammen hebben, maar ook bij een deel daarvan; of ze kunnen al dan niet sjwa hebben bij consonantische stammen. De spreiding lijkt niet ‘gestuurd’ te worden vanuit een of ander welbepaald geografisch centrum: veeleer lijkt de geografische spreiding erop te wijzen dat specifieke dialecten uit de vele mogelijkheden er telkens ad hoc een gekozen hebben; wederzijdse beïnvloeding heeft natuurlijk wel plaats gehad, maar dat zou best wel eens een erg lokale aangelegenheid geweest kunnen zijn. Op een en ander hoop ik later terug te komen.

56 Die sjwa is in theorie natuurlijk ook te verklaren vanuit wegval van /n/ in een oorspronkelijk naar 1 ev uitgebreide uitgang.

Bibliografische referenties

Bennis, Hans & MacLean (2006): ‘Variation in Verbal Inflection in Dutch Dialects’ in Morphology, 16, 291-312.

Berg, Berend van den (1957): ‘De “ie” van “bedierf”, “stierf”, “wierf”, “wierp” en “zwierf”’, in Taal en Tongval 9: 75-84.

Blancquaert, E. & C. Tavernier-Vereecken (1944): ‘Apocope van slot-n na doffe -ə in het Nederlandsch’. In Feestbundel H.J. van de Wijer, deel II. Leuven. 7-24.

[p. 256]

Bont, A.P. de (1962): Dialekt van Kempenland, meer in 't bijzonder d' Oerse taol. Deel I Klank- en vormleer en enige syntaktische bijzonderheden. Assen, Van Gorcum, 1962.

Booij, Geert (2002): The Morphology of Dutch. Oxford University Press.

Devos, Magda & Reinhild Vandekerckhove (2005): West-Vlaams, Tielt, Lannoo.

FAND, deel IV: Chris de Wulf, Jan Goossens, Johan Taeldeman (2005): Fonologische Atlas van de Nederlandse Dialecten. Deel IV: het Consonantisme. Gent, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.

Goeman, Ton (1976): Aspecten van de vervoeging van het presens. Bijdragen en mededelingen van de Dialectencommissie van de KNAW 49.

Goeman, Ton (1979): ‘Ik zij(n) versus ik ben gedurende honderd jaar’, in Taalverandering in Nederlandse dialekten - Honderd jaar dialektvragenlijsten 1879-1979 (Marinel Gerritsen, red.), 219-230.

Goeman, Ton (1999): T-deletie in de Nederlandse dialecten: kwantitatieve analyse van structurele, ruimtelijke en temporele variatie. Den Haag, Holland Academic Graphics.

Goossens, J. & J. Verheyden (1970/1983): ‘De preteritum-vormen van de zwakke werkwoorden in het zuiden van het Nederlandse taalgebied’ in Zijn akker is de taal (Festschrift Klaas Heeroma), 133-147 [ook opgenomen in J. Stroop: Nederlands dialectonderzoek (1983), 173-184].

Grootaers, L. (1907-09): ‘Het dialect van Tongeren. Eene phonetisch-historische studie’, in Leuvense Bijdragen 8: 101-353.

Haas, Wim de & Mieke Trommelen (1993): Morfologisch handboek van het Nederlands. Een overzicht van de woordvorming. 's-Gravenhage, SDU-uitgeverij.

Helten, W.L. van (1887): Middelnederlandsche spraakkunst. Groningen, Wolters.

Hol, A.R. (1958): ‘Het meerv. en de 1^e p. enkelv. praesens van het verbum substantivum’, in Album Edgard Blancqaert, Tongeren, 179-183.

Hol, A.R. (1965): ‘De g in hij heeft het en ik, gij (enkv.), hij en gij (meerv.) doet het en dergelijke ww.-vormen’, in Taal en Tongval 17: 32-40.

Keymeulen, L. & J. Taeldeman (1985): ‘Tussen fonologie en morfologie: de vokaalverkorting in een Brabants dialekt’, in Taal en Tongval 37: 124-164.

Loey, Adolphe van (1959): Schönfeld's historische grammatica van het Nederlands - Klankleer - vormleer - woordvorming, zesde druk, Zutphen, Thieme.

Loon, Jozef van (2005): Principles of Historical Morphology. Heidelberg, Universitätsverlag Winter.

MAND, deel I: Georges de Schutter, Ton Goeman, Boudewijn van den Berg, Thera de Jong: Morfologische Atlas van de Nederlandse Dialecten, deel I.

RND (1925-1975): Reeks Nederlands(ch)e Dialec/ktatlassen.

Schutter, Georges de (1989): Pronominale clitica in de Nederlandse dialecten, Antwerp Papers in Linguistics, nr. 58.

Schutter, Georges de (1997): ‘De imperatief in de Nederlandse dialecten’, in Taal en Tongval 49: 31-60.

Taeldeman, Johan (2002): ‘Diepe structurerende factoren onder het Oost-Vlaamse klankoppervlak’, in De fonologie van de Nederlandse dialecten en fonologische

[p. 257]

theorievorming, Themanummer 13 (2000) van Taal en Tongval [2002]: 96-109.

Teirlinck, I. (1924): Klank- en vormleer van het Zuid-Oostvlaandersch dialect. Gent, Siffer.

Vogelaer, Gunther de (2008): De Nederlandse en Friese subjectsmarkeerders: geografie, typologie en diachronie [herwerkte versie van Subjectsmarkering in de Nederlandse en Friese Dialecten, proefschrift verdedigd in 2006 aan de Universiteit Gent].

Vogelaer, Gunther de (te versch.): ‘Paden van paradigmatische vereenvoudiging: morfologie, fonologie of pragmatiek?’ in Nederlandse Taalkunde 13 (2008).

Welter, Wilhelm (1933): Die niederfränkischen Mundarten im Nordosten der Provinz Lüttich, unter Mitwirkung von J. Delhez, L. Grootaers und J. Langohr. 's-Gravenhage, M. Nijhoff.

Will, George (2004): Zeeuws of Vlaams? (morfo-)syntactische verschijnselen in de dialecten van Zeeuws-Vlaanderen, Oosterhout, e.b.

Wulf, Chris de & Johan Taeldeman: ‘T-deletie in de Nederlandse dialecten: een globaal overzicht’, in Het morfologisch landschap van het Nederlands (L. Cornips, M. van Oostendorp, G. de Schutter, red.), Themanummer 19 (2006), 244-272.

Weijnen, A.A. (1937): Onderzoek naar de dialectgrenzen in Noord-Brabant, Fijnaart, e.b.

Appendix

De geëxcerpeerde nummers van het RND-materiaal

Voor dit onderzoek is het materiaal gebruikt uit de volgende RND-nummers (meestal zinnen, soms ook reeksen vormen of woorden); de nummers worden naar de gerealiseerde persoonsvorm en in tweede instantie oplopend naar nummer gerangschikt.⁵⁷

-1 ev

14	‘Ik heb z'n knie gezien’
16	‘Ik ben blij dat ik niet met ze/hun meegegaan ben / ben meegegaan’
30	‘Ik kan toch niet komen eer/voordat ik klaar/gereed ben’
54	‘Ik heb (het) hem afgeraden om zo laat langs het water te gaan’
72	‘Ik heb pijn aan mijn hart’
73	‘Ik kan met geen dwarse mensen omgaan’

57 In totaal zijn meer nummers gescreend; om diverse redenen is een groot aantal niet bij de bespreking betrokken; die redenen worden eventueel bij de afzonderlijke besprekingen vermeld.

[p. 258]

79	‘Ik geloof er geen woord van’
88	‘Ik kocht voor de kleine een trommeltje’
96	‘Ik moest ossenbloed drinken om aan te sterken’
97	‘Ik moet eerst het (vee)voeder in de stal kruien’
113	‘ik bak - ik bakte’ (deel van paradigma)
114	‘ik bood’ (deel van paradigma)
136	‘ik doe het’ (deel van paradigma)
139	‘ik bind’ (deel van paradigma)

-2 ev/mv (uitsluitend ev in Limburg, gemeenschappelijke 2-vorm (oorspronkelijk 2 mv) in de rest van het gebied):

63	‘Je zag me wel, maar je sprak niet tegen me / je zei niks tegen me’
113	‘je bakt -je bakte’ (deel van paradigma)
116	‘Je kunt hier eieren krijgen op de markt’
136	‘je doet het - je deed het’

-3 ev

6	‘De timmerman heeft een splinter in zijn vinger’
18	‘Wie heeft het gedaan?’
32	‘Hij kan niet gaan werken, hij heeft keelpijn’
41	‘De man moet z'n vrouw beschermen’
53	‘Z'n vader heeft hem zes jaar (lang) naar school laten gaan’
57	‘De ovenpaal staat in de haard / bij de oven’
60	‘Hij trok het paard aan z'n staart / aan/met de staart van het paard’
98	‘Mijn broer was moe’
113	‘(hij) bakt - bakte’ (deel van paradigma)
125	‘De pastoor heeft goede wijn’
138	‘hij dorste’ (deel van paradigma)

-1/3 mv

1	‘Als de kippen een sperwer zien, zijn ze bang’
37	‘Ze zijn weg naar het veld’
44	‘Wij moeten daar de helft van hebben, ...’
64	‘De zwaluwen zullen weldra terugkomen
78	‘Die rozen hebben lange doornen’
81	‘Zijn oren en zijn ogen lopen’
101	‘Wij zouden die put kunnen vullen in een uur’
113	‘wij bakken - wij/zij bakten’ (deel van paradigma)
130	‘De twee Duitsers kwamen (naar) buiten’

[p. 259]

131	‘Ze hebben hem bont en blauw geslagen’
136	‘wij/zij doen het wij/zij deden het’ (deel van paradigma)

-2 mv (expliciete verwijzing naar meer dan één persoon, in Limburg ook beleefdheidsvorm, onafhankelijk van het getal)⁵⁸

136	‘jullie deed/deden het’ (deel van paradigma)
139	‘jullie bindt/binden’ (deel van paradigma)

58 Hier en daar leveren de zinnen die bij 2 ev genoemd zijn informatie op. Expliciete bevraging van de mv-vorm gebeurt alleen in twee paradigmata.