Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2006

[p. 191]

Aedificabo et destruam
Luc Devoldere, hoofdredacteur van alle publicaties uitgegeven door Ons Erfdeel

‘These fragments I have shored against my ruins’
(T.S. Eliot, The Waste Land 430)

Laat mij bij wijze van inleiding mijzelf citeren.

Mensen lopen vandaag verweesd rond in lege gebouwen. Zie je wel, zeggen de enen, wij moeten terug in de schaduw van de tradities gaan staan, en ons sprakeloos overgeven aan wat ons overstijgt, het ‘mystieke lichaam’ van Kellendonk of het ‘bezielde verband’ van Marsman. Nee, zeggen de anderen, het afbraakwerk is nog niet af. Weer anderen leven ‘ironisch’, veinzen oprecht. Waarom niet gewoon in beide geloven? In traditie en kritiek. In hun nood aan elkaar. Je kunt alleen kritiek geven op wat er ís (de literaire canon, de regels van de hofmakerij, maar ook zoiets als het periodiek systeem uit de scheikunde) en wat er is, moet je voortdurend ondervragen. Tradities veronderstellen de bescheidenheid van de leerling die hen, overweldigd, betreedt. Maar ze kunnen de leerling nooit verpletteren. Mondigheid veronderstelt vertrouwdheid met de tradities. Zoals je maar weet wat een goed boek is als je veel boeken hebt gelezen. En dus kán niet iedereen om het even wat zeggen over boeken, alhoewel hij dat mág. Natuurlijk is dit een vicieuze cirkel, maar ik denk dat we niet anders kunnen dan in die cirkel meedraaien. Tradities zijn netwerken, contexten die gegeven zijn en zich voortdurend wijzigen (het periodiek systeem natuurlijk trager dan de literaire canon). Ze zijn contingent. Dat betekent dat ze anders hadden kunnen zijn. Maar ze zijn nu eenmaal zoals ze zijn. Dat maakt hen kostbaar. Liefde is ook kostbaar omdat ze fragiel is, en ophoudt. De eeuwige liefde is de hel. En laat het duidelijk zijn: de mens is niet de maat van de dingen, maar de méter. Hij bepaalt waarde door die toe te kennen, door die te projecteren op iets. Want waarde ligt niet voor het grijpen, meer nog: ze wordt nergens aangetroffen in dit oorverdovend zwijgende en onverschillige heelal.

(uit: Wachtend op de barbaren, titelessay uit de gelijknamige bundel (Lannoo, 2002))

[p. 192]

Wat is de betekenis, om van de zin nog maar te zwijgen, van een Nederlandse literatuurgeschiedenis op de drempel van de eenentwintigste eeuw? Wat is haar maatschappelijke relevantie? Om maar een schot voor de boeg te geven: de betekenis van een literatuurgeschiedenis is dat ze er is. Dat ze zich aandient om gelezen te worden, bewonderd en verafschuwd, omhelsd en bestreden.

Er is geen traditie zonder kritiek. Maar ook geen kritiek zonder traditie. Traditie zonder kritiek verstart. Kritiek zonder besef van traditie speelt zich af in het luchtledige. Als traditie etymologisch ‘overlevering’ betekent, dan is traditie dat wat de ene generatie de moeite waard vindt om over te leveren aan de volgende generatie. Die generatie moet ingewijd worden in die traditie, en er dan kritiek op leveren. Traditie en kritiek: het is een Siamese tweeling; ze hebben elkaar nodig als de dag de nacht, de aarde de zee en god de mens.

Daarom zal Ons Erfdeel overigens - maar dit terzijde - alle delen van deze Literatuurgeschiedenis bespreken, en op het einde van de rit nog eens op de hele reeks terugkeren. Honni soit qui mal y pense.

Ik ben gevraagd hier te spreken namens de cultuursector. Dat is heikel. Ik ben niet de verdediger van een belangengroep als de boerenbond of de unie van duivenmelkers. Laat mij zeggen dat ik mij als geïnteresseerde lezer, lid van het brede publiek, wil opstellen, de geïntendeerde doelgroep dus van dit grote, collectieve project, een initiatief van de Taalunie.

Maar wat is het profiel van die geïnteresseerde lezer, lid van het brede publiek? Volgens onderzoek is dat profiel de laatste jaren gewijzigd.

De cultuurconsument - zo heet dat nu - is een eclectische omnivoor geworden, voor wie het onderscheid tussen hoge en lage cultuur (in dit laatste taalspel heet hij overigens: zappende alleseter) vervaagd is. De gebruiker kiest meer en meer soeverein. Hij aanvaardt niet meer dat een instantie (een redactie, een zender, een literatuurgeschiedenis) die keuze voor hem bepaalt. Internet, digitale archieven en digitale televisie maken op maat gesneden informatie mogelijk. Nieuws wordt meer en meer gepersonaliseerd. Op elk moment zal iedereen - zo wordt ons voorgespiegeld - om het even wat op maat, ad hoc kunnen oproepen, bekijken of beluisteren. Lezen. Op een ogenblik dat hem of haar past. De hele Nederlandse literatuur downloaden, het is geen toekomstmuziek meer. Alle commentaar op de Avonden, alle analyses van het Verdriet van België of Dien Avond en die Rooze opvragen. Of ze zelf

[p. 193]

produceren: bloggend en wiki's (zelf geschreven encyclopedieartikelen) afscheidend.

Dat is ontvoogdend, maar je betaalt er wel een prijs voor: de binding, het verzwakken van het samenhangende, met velen gedeelde platform dat een krant, een handboek, een leerboek, een literatuurgeschiedenis is.

Het probleem is niet dat we niet meer lezen. Het probleem is dat we te weinig hetzelfde lezen. En dus minder met elkaar daarover praten. En versnipperd lezen. Divertissement noemde Pascal dat: we worden niet alleen verstrooid, we zijn het ook.

Continuous partial attention. Onze aandacht is onherroepelijk versnipperd. Letterlijk dan: we kunnen onze aandacht niet meer lang gericht houden op één zaak. We willen het ook niet meer. Ernst en diepgang zijn verdacht geworden. Omdat we productiever en efficiënter moeten zijn, doen we aan multi-tasking. We bellen mobiel, chatten intussen en kijken naar nog een ander scherm. We willen allemaal de spin zijn in vele netwerken. In die netwerken willen we aangesloten zijn op zoveel mogelijk mensen, loerend op zoveel mogelijk kansen, zoals die receptietijgers die je joviaal aanspreken met het glas in de ene hand, met de andere hand een passant enteren en intussen al over je schouder naar de volgende prooi loeren. We luisteren niet meer samen naar muziek: onze iPod speelt onze playlist, waarmee wij de buitenwereld buiten houden.

Toch is het is wezenlijk voor een samenleving dat een minimum aan ervaringen en lotgevallen gedeeld worden, dat lezers hetzelfde te lezen, dat kijkers hetzelfde te zien krijgen.

Deze literatuurgeschiedenis werpt zich op als een samenhangend en met velen gedeeld platform.

Thorbecke noemde de krant ooit het vehikel van de natie voor de omgang met zichzelf.

Men zou dat - mutatis mutandis - ook van deze literatuurgeschiedenis kunnen zeggen.

Brems en van Oostrom, en de heren en dames die zullen volgen, zouden soortnamen moeten worden. Schietschijven om hartstochtelijk op te schieten. Knuvelders. Maar om te schieten heb je dus eerst een schietschijf nodig, een baken, of voor wie deze metafoor te sturend vindt, tenminste een vindplaats in het landschap.

[p. 194]

Er is gezegd dat deze literatuurgeschiedenis de laatste in zijn soort is. 't is all in pieces, all cohaerence gone. Als het u een troost is: dat zei John Donne al. De tijd van de grote verhalen is voorbij. Ze heten nu overigens ‘discours’. Ze zijn ontmaskerd als ideologieën. Wie samenhang zoekt, orde aanbrengt in de chaos, legt een systeem op, en doet dus aan machtsmisbruik, zo wordt gezegd. Macht en onderdrukking moeten nu juist worden ontmanteld, gedeconstrueerd. Dominantie en hiërarchie zijn uit de gratie. Leitkultur is een lelijk woord uit Duitsland. Identiteit is intimiderend en het centrum is ‘een alles naar zicht toe graaiende plek’ (Carel Peeters). De autonomie van de literatuur is opgeheven. Teksten, oeuvres en stromingen bevinden zich niet in het luchtledige, maar functioneren in een context waarvan ze de invloed ondergaan. Grenzen en genres vervagen. ‘Interdisciplinair’ en ‘cross over’ zijn de nieuwe ordewoorden. Het literaire ‘systeem’ of ‘veld’ is geëxplodeerd in subvelden, subsystemen, nieuwe literaire communities. Derrida heerst. Maar ik ga, voorbij Derrida, liever terug naar Nietzsche zelf.

Hij zag altijd en overal Wille zur Macht aan het werk: in zichzelf, in zijn wil om de ziekte te overwinnen, in de wereld en de dingen, in de dynamiek van het leven zelf. Maar ook in systemen, instellingen, in elke ordening en in elke orde. Was de hoogste vorm van Wille zur Macht niet aan het ‘worden’ het ‘zijn’ opleggen? Elk systeem, elke daad, elk woord is een stolling van de vloed, een overzichtelijk maken van de chaos. Wir können nur eine Welt begreifen die wir selber gemacht haben (KSA, 11, 138), is één van die zinnen waar ik rond blijf draaien, omdat hij in een flits Nietzsches fundamentele bevinding duidelijk maakt.

Men kan de machtswil dus overal constateren, maar dan? Dan moet men weer aan het werk - tot de machtsuitbreiding overgaan - en iets tot stand brengen.

De wereld die ons raakt is de enige wereld. Zij is onze creatie. Wij kunnen niet anders met de wereld omgaan dan door haar juist in onze interpretatie te vervormen: ‘Wir können nur eine Welt begreifen, die wir selber gemacht haben.’

De waarheid is als schijn ontmaskerd. De interpretatie is tot de enige waarheid verheven.

Juist omdat er geen waarheid bestaat, is de vraag naar waarde de enige die overblijft. En interpreteren is nee zeggen tegen de chaos - door er waarde aan toe te kennen.

[p. 195]

Wie Nietzsche echt wil volgen, moet hem achter zich laten, zelf in de impasse gaan staan en iets scheppen. Een wetenschappelijke hypothese, een kunstwerk, een morele daad, een literatuurgeschiedenis zijn evenveel ingenomen perspectieven. Ze komen maar tot stand omdat men even blind is geweest voor al het andere. Blindheid is conditio sine qua non voor schepping, voor cultuur. Alles begreifen, dass hiess alle Perspektive aufheben, das hiesse nichts begreifen (KSA, 12, 37).

Die goede oude Friedrich was een scherpzinnige kerel en een echte profeet.

De Siciliaanse sofist Gorgias had goed gezien dat we in een retorisch universum leven waarin iedereen iedereen wil overtuigen, verleiden, bezweren. Zolang dat in een open samenleving gebeurt, valt daarmee te leven: op de publieke plaats bouwt men aan waarheden die gesticht worden door overleg en discussie. Interpretaties gaan met elkaar in de clinch. Zolang we spreken, bekvechten we, maar er vallen geen doden.

We blijven wel allemaal gevangen in de netten van de taal. We kunnen niet buiten de taal gaan staan. Er lijkt geen ontsnappen aan de macht en het geweld van het woord: ‘Dès qu'elle est proférée, fût-ce dans l'intimité la plus profonde du sujet, la langue entre au service d'un pouvoir’, wist Roland Barthes. Zodra taal wordt geuit, zelfs in de diepste intimiteit van het ik, treedt ze in dienst van een macht. Tegen macht moet dus tegenmacht ingezet worden. tegen de canon de ondermijning, tegen de traditie de kritiek, tegen het centrum de marge.

Ik ben dus blij met de Geschiedenis van de Nederlandse literatuur als u daar nog aan twijfelde.

Ik wil meeslepende geschiedenis, met respect voor de feiten maar gedragen door een perspectief, een standpunt. Ik wil durf zien in de verbanden, ik wil stijl zien. Geschiedschrijving was in de Oudheid literatuur. Opus oratorium. Literatuurgeschiedenis moet ook vandaag op de hoogte staan van de literatuur die ze bezingt. Zij moet ook opus oratorium zijn. Het leerboek moet een leesboek zijn. Dus een boek. Zolang het duurt, zolang de lezer leest, mag het gelijk hebben, moet het gelijk hebben.

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur dus. Maar wat is ‘Nederlandse’ literatuur?

Er is in deze geschiedenis gekozen voor het meest pragmatische criterium: de Nederlandse literatuur is de literatuur geschreven in het Nederlands, of die

[p. 196]

nu uit Nederland of België komt, uit Suriname of de andere warme delen van het Koninkrijk, of nog elders vandaan.

Sommigen vinden dat een dergelijke benadering te veel ruikt naar ‘geïntegreerde’ literatuurgeschiedenis. En van ‘integratie’ tussen Vlaanderen en Nederland, verlos ons Heer.

Ik vind die discussie achterhaald. En ik ben een pragmaticus.

Natuurlijk bestaat er een ‘Vlaamse’ literatuur. Die in het Nederlands geschreven literatuur is bepaald door een Belgische context: de Vlaamse beweging, het katholicisme, de collaboratie, de moeizame omgang met de standaardtaal spelen er een rol in. Hugo Claus kan alleen uit Vlaanderen, uit België komen. Je kan dus een ‘Vlaamse’ schrijver zijn en schrijven in het Nederlands. Volgens dezelfde logica kan je overigens ook een Vlaamse schrijver zijn en schrijven in het Frans: Toute la Flandre van Verhaeren behoort tot de Vlaamse literatuur omdat het imaginaire Vlaams is. Ik heb dus niets tegen een Vlaamse literatuurgeschiedenis.

Anbeek heeft er één geschreven voor Nederland. Alleen had hij dat bij de eerste editie niet duidelijk gezegd (Geschiedenis van de Nederlandse literatuur werd bij een volgende editie wijselijk vervangen door Geschiedenis van de literatuur in Nederland). Zo een beetje als die Franstalige landgenoten van ons die een Histoire de la littérature belge afscheiden, die alleen over Franstalige literatuur gaat.

In het grote en genereuze huis van de Nederlandstalige literatuur zijn er dus vele kamers. Je kan door het hele huis zwerven, of in één kamer blijven. Maar wie gevraagd wordt over het huis te schrijven, moet wel alle kamers kennen. De schrijvers van deze eerste twee delen kennen het huis. Ik hoop van hun opvolgers hetzelfde.

Het moet ook een literatuurgeschiedenis worden die met zijn tijd meegaat en dus naast de literatuur zelf ook plaats ruimt voor het literaire bedrijf, de literaire instituties, de lezer - kortom, voor de plaats van de literatuur in de samenleving, de Sitz im Leben. Voor de Markt, vandaag dwingender dan vroeger, en de rol van de overheid, voor de podia en verevenenementisering van de letteren enz.

Er is gezegd dat deze literatuurgeschiedenis een periode afsluit, dat ze is geschreven door een generatie van neerlandici die dicht bij het pensioen staat (dat gaat niet op voor alle auteurs), dat nu een nieuwe generatie aantreedt.

[p. 197]

Dat die radicaal andere wegen zal ingaan. Dat de herschrijving van deze geschiedenis al begonnen is. De vadermoord, weet u wel. Nil novi sub sole. Ik houd mij aanbevolen voor die herschrijvingen. Omdat deze literatuurgeschiedenis er is, hebben die jonge neerlandici weer iets om zich tegen af te zetten. Twist met ons, twist met ons, twist niet met mate.

Laat mij - om te eindigen - ook de mantra der deconstructie zingen: Aedificabo et destruam. Ik zal opbouwen en vernietigen. We zijn nu rijp voor een correctie: Aedificabo ut destruas: ik zal opbouwen opdat gij zoudt kunnen afbreken.

‘These fragments I have shored against my ruins’ schreef T.S. Eliot in The Waste Land.

Een mens moet hopen dat nu in de lagere scholen kinderen leren spellen die binnen dertig jaar deze literatuurgeschiedenis op de schop gaan nemen, door de hunne te schrijven, hun fragmenten te schoren tegen de ruïnes. Leve de opbouw; leve de afbraak. De literatuurgeschiedenis is dood, leve de literatuurgeschiedenis.