Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2005 (2005)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2005

(2005)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Sprinkhanen en profeten: kanttekeningen bij enkele Nederlandse en Franse vertalingen van de profeet Joël
Frans de Haes, lid van de Academie

Bijna één jaar geleden, op vrijdag 9 juli 2004, beschreef de Franse krant Le Monde de verwoesting aangericht in Afrika door reusachtige zwermen treksprinkhanen: in oktober van het vorige jaar kwamen zij uit Mauritanië aangevlogen; nu bedreigden zij de Sahel, nadat zij de landen van Noord-Afrika hadden geteisterd tijdens de lentemaanden. Als lid van de ‘Food and Agriculture Organization’ van de Verenigde Naties, gewaagde de biologe Annie Monard toen van ‘insectenwolken die een omvang van méér dan tien vierkante kilometer kunnen bereiken en die alles op hun tocht verwoesten, veld na veld, gedurende een snelle migratie die alléén door de droogte kan beëindigd worden’. Door de droogte, of door de zee: een tweehonderd jaar oudere beschrijving van een gelijkaardige ramp te wijten aan de locusta migratoria (die eerst in larvenbenden optreedt om zich daarna te ontpoppen tot kilometerlange wolken van ‘orthoptera’ of ‘rechtvleugelige’ insecten) heeft het over een plaag in Noord Afrika die, in de loop van het jaar 1797, tot een einde kwam dank zij de verdrinkingsdood van massa's insecten, in volle zee gedreven door een stormwind. ‘Later, schrijft Jonathan Franklin, wierp de zee hen terug op een strand waar zij een dijk van drie of vier voet hoog vormden die zich over een afstand van ongeveer vijftig mijlen uitstrekte. Die massa raakte in ontbinding en wanneer de wind uit het zuidwesten ging waaien, verspreidde zich tot ver in het land een walgelijke stank’.1

 

Al deze gegevens, verstrekt zowel door oude als door hedendaagse getuigenissen, bevestigen wat - met een merkwaardige nauwkeurigheid - te lezen staat in de korte, levendige profetie van Joël. Tijdens de eerste twee hoofdstukken

van zijn beknopte visie ontwikkelt de profeet, in crescendo, een tweevoudige evocatie van een sprinkhanenplaag die het land van de zonen van Israël treft: een ware ramp voor de landbouw en voor het godsdienstig ritueel, telkens gekoppeld aan de komst van een ‘dag van YHWH [Adonaï]’. In de loop van het eerste kapittel wordt het uitzwermen van de insecten (waarvan het rampzalige effect nog versterkt wordt door de gevolgen van een aanhoudende droogte) op een realistische manier beschreven: bomen, vruchten en velden worden kaalgevreten, honger en dorst bedreigen mensen en dieren, offers en wijnplengingen in de tempel komen in het gedrang. Een oproep tot een rituele klaagzang (v. 13-18), gevolgd door een korte afsmeking in de eerste persoon enkelvoud (v. 19-20), sluiten het eerste hoofdstuk af. Het tweede hoofdstuk, duidelijk gesitueerd in ‘Tsion’ (Jeruzalem), herneemt dezelfde thema's maar verhevigt hun dramatisch effect en verhoogt meteen ook hun metaforische of beeldende dimensie: de sprinkhanen worden thans vergeleken met een leger dat onverbiddelijk oprukt en alles op zijn doortocht met de grond gelijk maakt; het oorverdovend geluid van tienduizend vleugels die over scheenbenen schuren - en van evenveel kauwende kaken - wordt ‘een lawaai als strijdwagens die over de toppen der bergen razen’ (II, 5). Niemand kan dat soort soldaten de baas: ‘Dwars door de pijlen heen vallen zij aan, zegt de profeet, zonder hun gelederen te verbreken’ (II, 8). Beeldspraak en taal bereiken hier allengs een niveau dat men later als ‘apocalyptisch’ zal bestempelen: de aarde schokt, de hemel siddert, zon en maan verduisteren, sterren verliezen hun glans. Het is YHWH zelf die zich, op die vreselijke dag, aan het hoofd bevindt van dit toch wel zeer efficiënte leger, maar Hij is het ook die, nog steeds in dat tweede hoofdstuk van Joël, een oproep doet tot vasten en bekering (‘scheurt uw harten, niet uw kleren’), een oproep die door de profeet in een rituele context wordt geplaatst: zo wordt de smeekbede van het einde van het eerste hoofdstuk opnieuw en sterker geformuleerd. Maar in tegenstelling tot wat in dat eerste kapittel gebeurde, eindigt het tweede hoofdstuk niet op zo'n afbiddende noot: na de enige narratieve spil in de hele tekst van Joël (II, 18: ‘Toen is Jahwe voor zijn land opgekomen en heeft hij zijn volk gespaard...’), wordt de toestand omgedraaid: YWHW kondigt de restitutie aan van alle door zijn ‘groot leger’ verwoeste planten en bomen. Er komen niet alleen een nieuwe overvloed aan vruchten, olie en wijn, maar ook vier soorten regens (II, 23-25) die men formeel als tegenhangers kan beschouwen van de vier soorten alles vernietigende insecten, tot tweemaal toe in de tekst vermeld.

 

Trouwens, de nadruk die de profeet legt op die verschillende en verkwikkende regens stelt hem in staat, vanaf het derde hoofdstuk, enkele sporten

hoger te klimmen in de visionaire dimensie van wat hij te zeggen heeft. God zelf kondigt hier immers aan dat Hij zijn ‘geest’ of ‘adem’ (ruach) over het volk zal uitstorten (het werkwoord in het Hebreeuws is hetzelfde als datgene dat gepaard ging met de bovenvermelde regens, nl. shaphakh: ‘storten’, ‘uitstorten’, ‘gieten’, ‘overgieten’, ‘uitgieten’, enz.), alvorens een nieuwe ‘dag van YHWH’ te ontketenen, die ditmaal ‘de grote, de verschrikkelijke’ zal zijn; anders gezegd: niet meer de sombere dag die Israël treft (zoals dat in de twee vorige hoofdstukken het geval was), maar diegene die de beslissende strijd zal inluiden tussen God en de ‘naties’ (Phenicië, Philistië, Egypte en Edom): een verwoestende veldslag, sterk gedramatiseerd in het vierde hoofdstuk. Op het einde van dit vierde en laatste hoofdstuk vinden trouwens zowel het plechtig oordeel van deze naties plaats in het ‘dal van het oordeel’ (be-émèq hé-charutz) - dat hier trouwens ook de ‘vallei van Yehoshaphat’ (‘God oordeelt’) wordt genoemd - als het paradijselijke herstel van Tsion, waar YHWH-Adonaï ‘woont’ of ‘verblijft’ (shokhèn).2

 

In tegenstelling tot wat sommige commentatoren hebben beweerd, geeft het kleine boek van Joël aldus blijk - althans in zijn huidige, historisch gegroeide vorm - niet alleen van een sterke expressieve geladenheid, maar ook van een merkwaardige retorische samenhang, die trapsgewijze tot stand komt. De manier waarop de verschillende niveaus van het visioen elkaar opvolgen (waarbij bovendien de beeldspraak telkens aan intensiteit wint) illustreert perfect de ‘hyperbolische escalatie’ en de aanwassende herhaling die de Amerikaanse criticus Robert Alter pertinent heeft weten bloot te leggen in het ‘parallellisme’ of ‘gedachterijm’ dat de oude Hebreeuwse poëzie kenmerkt.3

 

Méér nog dan de andere zogeheten ‘kleine’ profeten verwerkt Joël in zijn korte tekst een indrukwekkend netwerk van allusies en citaten: John Barton, de meest recente commentator4 van Obadyah en Joël, heeft er een twintigtal opgespoord: meestal gaat het om verwijzingen naar Amos, Nahum, Obadyah, Tsefanyah, Isaïas, Ezechiël en de Psalmen. Maar net zoals dit het geval

is bij Obadyah, bvb, blijkt het moeilijk (om niet te zeggen volstrekt onmogelijk) de voorrang van deze of gene ‘bron’ vast te leggen. Wie citeert wie in de Bijbel? En wie citeert wie, hier in de tekst van Joël? Een vraag die noodgedwongen een andere met zich meebrengt, m.b.t. de datering en de historische situering van Joëls profetie. Zoals bij Obadyah nogmaals, stelt men hier vast dat de tekst, in tegenstelling tot zovele andere (Isaïas, Amos en Hosea, bvb), ons niets vertelt over de koningen die in het Noorden en/of in het Zuiden regeerden, toen Joël handelde en schreef. Dat Joël traditiegetrouw in de boeken van de Bijbel zijn plaats vindt tussen Hosea en Amos (men beschouwt deze twee als de oudste ‘schrijvende profeten’) bewijst nog niets aangaande het al dan niet ‘oude’ karakter van de profetie. Integendeel. Enkele opvallende kenmerken van de tekst pleiten voor een meer recente redactie. Zo merkt men de volgende intrigerende ‘afwezigheden’ op bij Joël: 1/ de afwezigheid van elke allusie op het Noordelijke koninkrijk Israël (het ‘land’ lijkt alsnog één, met Tsion als religieus en politiek centrum); 2/ de afwezigheid van elke expliciete aanklacht van de zonden van het volk, in het bijzonder de afgodendienst, die, in de logica van vele andere profeten (o.m. Hosea), de sprinkhanenplaag zouden hebben verklaard, zoniet gerechtvaardigd; 3/ de afwezigheid van elke allusie op - of vermelding van - de Assyriërs en de Babyloniërs, verantwoordelijk voor de twee grote nationale catastrofes (de inname van Shomron - of Samaria - in 721 en de verwoesting van Jeruzalem in 587); 4/ de opmerkelijke afwezigheid, tenslotte, van elk verwijt gericht aan een halfslachtige of vervallen cultus en aan de verantwoordelijke priesters. Weliswaar zal ook Joël de innerlijke bekering boven alle uiterlijkheden plaatsen (‘scheurt uw hart, niet uw kleren’), maar hij veroordeelt deze laatste niet; integendeel: hij doet een beroep op de ‘priesters (de ‘kohanim’) en de ‘dienaren van het altaar’ (de ‘mesharteï-mizbéach’) opdat zij een ‘vasten’ zouden heiligen en het volk zouden bijeenroepen ten einde YHWH om hulp te smeken: streng rituele daden die bovendien, op het einde van het tweede hoofdstuk, doeltreffend zullen blijken! En waar Jeremias bijvoorbeeld op een harde manier de draak steekt met de profeten die overal rondkraaien: ‘ik had een droom, ik had een droom!’ en vervolgens hun bedrieglijke dromen voor het volk uit de doeken doen (XXIII, 25-28), daar zal Joël, in zijn korte visie van het Messiaanse tijdvak, zijn God horen verkondigen dat de ‘ouderen dromen zullen dromen’ (‘ziqneï'khèm chalomot yachalomun’), de jonge mannen ‘visioenen zullen zien’ - en dat de goddelijke geest of adem zelfs over de slaven en over de slavinnen zal worden uitgestort. (Later zal Petrus, in de Handelingen van de Apostelen, niet aarzelen de openbaring van de Heilige Geest tijdens het Pinksterfeest als een

vervulling te beschouwen van Joëls derde hoofdstuk). Volgens John Barton, die aldus de standpunten van Edouard Dhorme en André Chouraqui bijtreedt, bewijzen al deze gegevens het relatief recente karakter van deze korte profetie. Zij zou dus geredigeerd zijn rond 400 voor Christus, na de terugkeer uit de Babylonische ballingschap, het herstel van een gezuiverde cultus in Jeruzalem en de hervonden eenheid van het volk, merendeels afkomstig uit Juda. Desondanks beweren enkele commentatoren, zoals de Duitser Christian-Friedrich Keil op het einde van de 19de en de Franse protestant Sylvain Romerowski nog op het einde van de twintigste eeuw5 dat diezelfde ‘afwezigheden’ meer zouden wijzen op een veel vroegere datum. Volgens beide theologen en critici zou de positieve visie van het priesterschap bij Joël terugslaan op het tijdperk van de priester Yehoyada, beschermheer van de jonge prins Joas uit Juda, dit wil dus zeggen: op het einde van de 9de eeuw! Toch twijfelen vandaag de meeste commentatoren en hebraïsten niet meer aan het feit dat op zijn minst de eindredactie van de tekst na de terugkeer uit Babylon geschiedde.

 

Andere vragen over de tekst van Joël blijven de exegeten (en de ook de gewone lezers) bezighouden: meer in het bijzonder brengen zij de beruchte sprinkhanen van het begin opnieuw te berde. Velen vragen zich inderdaad af wat precies de vier soorten insecten, die de profeet in het eerste en in het tweede hoofdstuk (I, 4 en II, 25) citeert, in werkelijkheid betekenen en/of voorstellen. Gaat het hier om de namen die men toen in het Hebreeuws gaf aan de verschillende fasen in de metamorfose van de orthoptera - of betreft het hier vier verschillende soorten al dan niet rechtvleugelige beestjes? Of is het een combinatie van beide? Zo men de laatste decennia de voorkeur blijkt te geven aan de tweede en/of derde hypothese, dan beantwoordt men daarmee nog steeds de vraag niet van de exacte betekenis van de termen die hier weerklinken, ook niet de vraag van de verhouding tussen deze vier termen en, anderzijds, alle overige benamingen van orthoptera die men elders in de Bijbel vindt.

 

Tot tweemaal toe spreekt Joël over de gazam, de arbèh, de yèlèq en de chasil. Vers 4 van hoofdstuk 1 luidt als volgt: ‘yètèr ha-gazam 'akhal ha-'arbèh // ve-yètèr ha-'arbèh 'akhal ha-yèlèq // ve-yètèr ha-yèlèq akhal hé-chasil’. ‘Yètèr’ is een mannelijk zelfstandig naamwoord dat oorspronkelijk de

gespannen koord van een boog (of een tent) aanwijst; het betekent ook, zoals hier: ‘rest’, ‘overschot’, ‘wat overblijft’; in andere contexten kan ‘yètèr’ ook de betekenis krijgen van ‘overvloed’, ‘overdaad’, en zelfs van ‘voordeel’. Men kan dus letterlijk lezen: ‘de rest van de “gazam” at (of: vrat) de “arbèh” // en de rest van de “arbèh” at de “yèlèq” // en de rest van de “yèlèq” at de “chasil”’. Daarmee weten we natuurlijk nog steeds niet met welke vraatzuchtige beestjes we hier te maken hebben. Wél hebben die naamwoorden min of meer duidelijke resonanties in de klassieke Hebreeuwse taal. Zo betekent het vaak gebruikte werkwoord g-z-m (in de pa 'al-vorm: ‘gazam’) zoveel als: ‘knagen’ of ‘snoeien’, maar ook: ‘bedreigen’, ‘intimideren’. Wat het substantief hier betreft aarzelen de woordenboeken tussen ‘sprinkhaan’ of... ‘rups’. De laatste betekenis lijkt mij - maar een absolute zekerheid heb ik niet - van toepassing in Amos (IV, 9): ‘uw vijgeboom en uw olijven, de rups heeft ze kaalgevreten’. (In mijn Franse vertaling van Amos, twee jaar geleden verschenen in het tijdschrift L'Infini, luidt het als volgt: ‘Je vous ai frappés par la nielle et le mildiou [korenbrand en meeldauw]; / vos nombreux jardins, vos vignes, / vos figuiers et vos oliviers, / la chenille les a dévorés, / mais vous n'êtes pas revenus jusqu'à moi, - / sentence d'Adonaï’). In de tekst van Joël, moet, denk ik, in dezelfde richting worden gezocht: daar het hier hoogstwaarschijnlijk verschillende soorten rechtvleugelige insecten betreft en omdat bovendien vaststaat dat de eerste schade wordt aangericht door de larvenbenden, nog voor zij zich ontpoppen tot duizendkoppige zwermen, - vertaal ik ‘gazam’ hier door ‘larve’... Het tweede substantief, de ‘'arbèh’ (aleph-resh-beth-hé) is een collectief enkelvoud, een generische naam die overvloedig (méér dan dertig keer!) in de bijbelse teksten voorkomt en in de meeste gevallen wordt vertaald door ‘sprinkhaan’ of ‘krekel’. De etymologie van de term is onzeker. Daarna komt de ‘yèlèq’ die misschien afgeleid kan worden van het werkwoord ‘laqaq’ (lamed-qof-qof) dat ‘likken’ betekent of: ‘oplikken’, ‘opslobberen’, enz. Tot slot komt bij Joël de ‘chasil’ aan de beurt, zelfstandig naamwoord dat duidelijke banden heeft met het werkwoord ‘chasal’ (stam: chet-samekh-lamed) dat zowel ‘verorberen’ of ‘grazen’ kan betekenen als ‘opslokken’ of - net zoals ‘gazam’ - ‘knagen’...

 

De drie laatste termen heb ik, in een Franse versie die eind dit jaar verschijnt in hetzelfde tijdschrift (L'Infini), weergegeven door eenvoudige soortnamen van bekende orthoptera, nl. ‘criquet’, ‘sauterelle’ en ‘grillon’; maar enige zekerheid omtrent de juiste betekenis van de Hebreeuwse woorden heb ik, zomin als alle andere vertalers, niet. Laat ons niet vergeten dat, alleen in Nederland, 45 soorten orthoptera bekend zijn, waarvan er op zijn minst 3 de laatste jaren zijn uitgestorven... In de Benelux waren er dat tot voor kort nog

60. En, inderdaad, een greppelsprinkhaan is geen zompsprinkhaan, een veldkrekel geen zanddoorntje. Men moet op zijn minst een onderscheid maken tussen veldsprinkhanen, sabelsprinkhanen, grote of kleine treksprinkhanen; bij de krekels onderscheidt men de schoorsteenkrekel of huiskrekel (de beroemde ‘grillon du foyer’ in het Frans!) van de boskrekel of van het wijnhaantje. Enz. Verschillen in woning, kleur, zang of stridulatie, bepalen hier de soorten en hun namen. Tot nog toe heb ik geen enkele hebraïst ontmoet (of gelezen) die wist over welke soorten de bijbel het hier precies had. Een moeilijk en waarschijnlijk onoplosbaar probleem, te meer daar de bijbelse teksten met nog andere namen komen aandraven dan de vier die Joël twee keer hanteert (niet tweemaal in dezelfde volgorde trouwens...). In de eveneens korte profetie van Nahum is er sprake van de ‘gob’ (uitspraak: ‘gov’), naast de u inmiddels reeds vertrouwde ‘yèlèq’ en ‘'arbèh’; in hoofdstuk XXVIII (v. 42) spreekt de Deuteronomium over de ‘tselatsel’ (een substantief dat naar de stridulatie verwijst, vermits een verband met het werkwoord ‘tsaltsel’ hier evident is; en ‘tsaltsel’ betekent, naar gelang de context: ‘klinken’, ‘luiden’, ‘weerklinken’, ‘ruisen’ of ‘rinkelen’). Wat de Leviticus betreft, die maakt ons de dingen nog ingewikkelder, wanneer hij de verschillende soorten sprinkhanen bespreekt (en bepaalt) die mogen gegeten worden. Volgens hoofdstuk XI (v. 22) zijn dat - naast de bekende ‘'arbèh’ - de ‘chargol’, de ‘sole'am’ en de ‘chagab’ (uitspraak: ‘chagav’), drie namen die men elders in de bijbel nooit aantreft! Hapax legomena, noemt men dat. Onzekere etymologieën en min of meer verwante of gelijkluidende woorden leiden tot al dan niet interessante oplossingen in de verschillende vertalingen. Sommigen bespeuren bvb in ‘chargol’ de stam ‘resh-guimel-lamed’, dat o.m. het substantief ‘règuèl’ genereert, wat ‘voet’ of ‘been’ betekent. Vandaar de vertaling ‘langpoot’ in de Canisius-bijbel van 1948; in ‘sole'am’ vinden anderen dan weer de stam ‘samekh- aïn- mem’ terug en dat zou zoiets als ‘verslinden’ kunnen betekenen. Het blijft allemaal onzeker en, tegelijk, zeer suggestief... Citeren we even de passage in het Hebreeuws: ‘... èt-élèh méhèm to'khlu // èt-ha-arbèh lemino // ve-èt-ha-sol'am leminé'-hou// ve-èt-ha-chargol leminé'hou// ve-èt-ha-chagab leminé'hou...’ Een vertaler heeft, in dit geval, de keuze tussen vier opties, waarvan hij er sommige uiteraard kan combineren:

1.Een etymologisch geïnspireerd equivalent smeden voor elk van de soortnamen.
2.Bestaande namen gebruiken van soorten die door de vertaler (en zijn lezer) gekend zijn. (Soms deinst de vertaler er niet voor terug een beroep te doen op volkse of geleerde synoniemen).

3.De Hebreeuwse woorden transcriberen en dus niet vertalen.
4.De inhoud van de enigmatische versregels condenseren en/of parafraseren, min of meer rekening houdend met de gekende (of veronderstelde) etymologie van de termen.

 

André Chouraqui, bijvoorbeeld, kiest voor de tweede strategie: ‘Vous mangerez ceux-là parmi eux: le criquet pour son espèce, l'acridien pour son espèce, la sauterelle pour son espèce, la locuste pour son espèce’. Edouard Dhorme, de hoofdvertaler van een zeer degelijk Oud Testament in de Pléiade, geeft er de brui aan en kiest voor oplossing nummer 3. Hij schrijft: ‘Et d'entre eux vous pourrez manger ceux-ci: la sauterelle [arbèh] de toute espèce, le soléam de toute espèce, le khargol de toute espèce, et le khagab de toute espèce’! De elegante protestantse bijbel van Louis Segond glijdt in de loop van de jaren van oplossing 3 naar 4. In de oude 19de-eeuwse versie leest men inderdaad: ‘la sauterelle, le solam, le hargol et le hagab, selon leurs espèces’; maar in de herziene versie, de in 2002 verschenen ‘Nouvelle Bible Segond’ of NBS, wordt het plots: ‘Voici celles que vous pourrez manger: les différentes espèces de criquets et de sauterelles’, wat in mijn oren nogal plat klinkt...

 

Laat ons nu even kijken hoe het vertalingproces verloopt in enkele van de belangrijkste Nederlandse bijbels.

 

Eerst de passage uit Leviticus, XI. Men merkt hier onmiddellijk op dat de oude Statenbijbel de voorkeur geeft aan oplossing 3 en de Hebreeuwse woorden transcribeert met telkens de geijkte formule ‘naar zijnen aard’ (‘leminé'hou’), een duidelijke verwijzing, terloops gezegd, naar Genesis I, 12-25: tijdens de schepping van dieren en planten wordt inderdaad diezelfde formule op dezelfde manier herhaald (ik citeer hier nogmaals uit de Statenbijbel: ‘En de aarde bracht voort grasscheutjes, kruid zaadzaaiende naar zijnen aard, en vruchtdragend geboomte, welks zaad daarin was naar zijnen aard: en God zag dat het goed was’). De Canisius-bijbel van zijn kant kiest, in 1948 althans, voor een combinatie van de oplossingen 1 en 2, met een duidelijk overwicht van de 1ste optie. Men leest: ‘Gij moogt dus daarvan eten de verschillende soorten sprinkhanen; de veelvraat in verschillende soorten, de langpoot in verschillende soorten, en de knaagbek in verschillende soorten’. Een korte noot geeft de lezer volgende toelichting: ‘Dit zijn de verschillende soorten van sprinkhanen, waarvoor wij geen afzonderlijke namen bezitten, zoals de oosterlingen’. Het klinkt mooi, maar er hapert toch iets met die equivalenten: de ‘veelvraat’ is, zoals u weet, een marterachtig, boosaardig en listig roofdier, dat met sprinkhanen niet veel uitstaans heeft

(wel bestaat de veelvraatrups of de ‘macro thylacia rubi’, maar die werd hier, spijtig genoeg, over het hoofd gezien); ‘langpoot’ lijkt iets beter, hoewel het woord meestal een mug met lange poten betreft... Wel wordt ‘langpoot’ ook in het algemeen aangewend om een dier of persoon met hoge poten of lange benen aan te duiden. Maar die lijken me a priori niet erg eetbaar. De ‘knaagbek’, tenslotte, kan ik moeilijk thuisbrengen: de etymologie speelt hier zeker zijn rol (optie 1, dus) en het beeld is niet onaardig. Maar is een ‘aardig beeld’ voldoende? Laten we dezelfde passage nog even lezen in de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG, 1951) én in de Willibrordvertaling van de Katholieke Bijbelstichting (1995): beide kiezen voor de tweede oplossing, nl. hedendaagse, gekende Nederlandse soortnamen. De NBG 51 schrijft: ‘alle soorten sprinkhanen, alle soorten treksprinkhanen, alle soorten veldsprinkhanen en alle soorten kleine treksprinkhanen’. De Willibrordversie maakt het korter, wendt dezelfde strategie aan, maar geeft, spijtig genoeg, de bijna rituele herhaling van ‘le-miné'hou’ (‘naar zijnen aard’ of, indien men wil, ‘alle soorten’) op: ‘U mag dus de verschillende soorten sprinkhanen eten: sabelsprinkhanen, veldsprinkhanen en treksprinkhanen’. Dezelfde opmerkingen gelden ook voor de NBV (2004): ‘Dat zijn de verschillende soorten veldsprinkhanen, sabelsprinkhanen, krekels en dwergsprinkhanen. Die mag je wel eten’. Men kan dus stellen dat optie nummer 2 het haalt in de meest recente versies. Tussen haakjes: een eigenaardige keuze was die van Drs J.G. Vink, O.P., die in 1962 de Leviticus vertaalde en van overvloedige aantekeningen voorzag.6 Hier klinkt vers 22 van hoofdstuk XI als volgt: ‘Van deze moogt ge eten: alle soorten sprinkhanen, treksprinkhanen, chargols en kleine treksprinkhanen’. Op een eigenaardige manier worden hier de 2de en de 3de vertaalstrategie gecombineerd. Indien de Statenbijbel en, in de 20ste eeuw, Edouard Dhorme alle Hebreeuwse namen gewoon transcriberen, dan doet Pater Vink dat alléén maar voor de ‘chargol’. Waarom? Zijn de andere Hebreeuwse termen niet net zo geheimzinnig? In de voetnoten wordt dit probleem niet eens aangesneden en de lezer moet dan maar raden wat die ‘chargols’ (in hun intrigerend meervoud bovendien) hier komen doen temidden van sprinkhanen, treksprinkhanen en kleine sprinkhanen!

Terug naar het eerste hoofdstuk van Joël. Men merkt op dat de Statenbijbel deze keer niet voor de derde optie kiest, maar voor een variant van de tweede. Geen behoud van onvertaalde Hebreeuwse termen dus; twee insecten waarvan één niet rechtvleugelig (‘sprinkhaan’ en ‘kever’), wisselen af met een vroege gedaante van de vlinder én met een ander schadelijk beestje (‘rups’ en ‘kruidworm’); de Canisius (1948), de Willibrordvertaling (1995), ook de versie van het Nederlands Bijbelgenootschap (1951), combineren de 1ste en de 2de oplossing, en produceren dezelfde dubbelzinnigheden (‘kaalvreter’, ‘langpoot’) die we ook in het fragment van de Leviticus hebben opgemerkt. Er wordt bovendien te weinig rekening gehouden met het feit dat de substantieven gebruikt in het boek Joël ook elders in de Bijbel te vinden zijn (en etymologisch min of meer te duiden), wat niet het geval was met de drie ‘hapax legomena’ in de Leviticus... De hedendaagse vertalingen van Joël, nl. de GNB (1996) en de NBV (2004), kiezen voor de vierde en meest vrije strategie. Vermits het hoogstwaarschijnlijk om verschillende soorten sprinkhanen gaat, zal men de opsomming van onvertaalbaar geachte substantieven vervangen door een parafrase waarin echter de voornaamste kenmerken van het beschreven semantisch veld doorklinken. De GNB 96, bijvoorbeeld, schrijft: ‘Sprinkhanen zijn neergestreken, zwerm na zwerm; wat de ene overlaat, vrat de andere op. Alles is afgeknaagd, alles verslonden’. De meeste semantische elementen zijn aanwezig, maar het essentiële, nl. het gehamer van de opsomming, is verdwenen... In de recente NBV leest men: ‘Wat de ene sprinkhaan overliet, heeft de tweede afgeknaagd, wat de tweede nog overliet, heeft de derde afgemaaid, en wat na de derde overbleef heeft de vierde kaalgevreten’. Een parafraserende strategie kan op verschillende manieren worden aangewend, zoals men hier kan vaststellen. Inderdaad, indien zowel de GNB als de NBV afzien van elke vertaling, stuk voor stuk, van de sprinkhanensoorten, dan houdt de NBV, in haar drie verschillende vertalingen van het in het Hebreeuws herhaalde werkwoord ‘'akhal’ (‘eten, vreten’), telkens rekening met wat de waarachtige of veronderstelde etymologie van de enigmatische soortnamen ons kan leren! (De GNB doet dat slechts gedeeltelijk, wanneer hij op het einde van het vers schrijft: ‘alles is afgeknaagd, alles verslonden’). De systematische overheveling bij de NBV van betekenissen die men aan de Hebreeuwse naamwoorden kan hechten, naar een meervoudige weergave van het zich herhalende Hebreeuwse werkwoord, lijkt me persoonlijk een betere en meer doordachte oplossing dan de iets té vrije parafrase van de GNB (waarin bovendien ook, en dat is niet onbelangrijk, het cijfer 4 de mist ingaat!). In dit bijzonder geval is de NBV dan ook superieur. Zij volgt als het ware de richtlijn opgesteld door Jan

Renkema en Femke de Blijzer: ‘stijlvol vertalen is vertalen mét behoud van het originele effect’.7 Het door de Hebreeuwse tekst beoogde effect is hier duidelijk dat van een opsomming en een herhaling, effect dat in de GNB verloren gaat en in de NBV, zoals gezegd, naar de verschillende Nederlandse werkwoorden wordt overgeheveld. Hiertegen kan men natuurlijk inbrengen dat er maar drie werkwoorden in de Nederlandse tekst van de NBV fungeren, tegen vier zelfstandige naamwoorden in de Hebreeuwse, maar dat wordt dan weer gecompenseerd door de gewone opsomming van de sprinkhanen (de eerste, de tweede, de derde, de vierde...).

 

De moeilijkheid, bij Joël, ligt uiteraard niet alleen in de vertaling van die termen; men moet de vier soorten - al dan niet uitsluitend rechtvleugelige insecten - ook weten te duiden. Ik zei het al: men kan de vier ‘regens’ die YHWH belooft (nl. de ‘regen naar gerechtigheid’, de ‘bui’, de ‘herfstregen’ en de ‘voorjaarsregen’: II, 23) beschouwen als een symmetrisch antwoord op de verwoesting aangericht door de vier insecten, hoewel - en dat is een ander kapittel waarover ik het hier niet zal hebben wegens tijdsgebrek - de interpretatie van die regens ook niet zo eensgezind door de exegeten aanvaard wordt. Misschien zijn het er maar drie, indien men tenminste de eerste (de ‘morèh li-tsedaqah’), zoals de Vulgaat en de Statenbijbel dat al deden, vertaalt door ‘leraar ter gerechtigheid’ (‘doctorem iustitiae’), iets wat de moderne Nederlandse versies, onder invloed van de geschriften van Qumrân - en in tegenstelling niet alleen tot de meest gezaghebbende Franse en Duitse vertalingen maar ook tot de oude Joodse commentaren -, misschien al te systematisch doen!8

Belangwekkender voor een specifiek introbijbelse lectuur van Joëls dubbele beschrijving van een sprinkhanenplaag lijkt mij het verband dat kan worden gelegd tussen, aan de ene kant, de profetie van Joël en, aan de andere, het verhaal van de plagen van Egypte in Exodus én de reeds vermelde passage uit de Deuteronomium. Bedreigt inderdaad hoofdstuk XXVIII van de Deuteronomium Israël met sprinkhanen in geval het volk zich van de torah zou afkeren, dan beschrijft, zoals men weet, kapittel X van het boek Exodus de achtste plaag die Egypte treft onder net dezelfde vorm, nl. een gigantische sprinkhanenzwerm die alle bomen en velden kaalvreet... ‘Ga naar Farao, zegt YHWH tot Mozes, (...) opdat ge uw zonen en kleinzonen zoudt kunnen verhalen, hoe Ik tegen Egypte ben opgetreden (...). [De sprinkhanen] zullen de bodem van het land bedekken, zodat men geen grond meer kan zien; ze zullen het overschot, dat u door de hagel gespaard bleef, tot de laatste toe verslinden, en alle bomen, die op uw velden groeien, kaalvreten. Uw huizen en de huizen uwer hovelingen en van alle Egyptenaren zullen er zo vol van zijn, als uw vaders en voorvaders nooit hebben beleefd al de tijd, dat ze in dit land wonen tot de dag van vandaag’ (X, 1-6; citaat uit Canisius, 1948). Wanneer men deze passage aandachtig leest, dan geeft men er zich gauw rekenschap van dat Joël niet alleen in de eerste plaats Israël bestookt met de plaag die ooit voor Egypte bestemd was, maar ook dat hij teruggrijpt, om dit alles in de verf te zetten, naar een reeks uitdrukkingen die duidelijk verwijzen naar de achtste plaag: ‘... Is er ooit zo iets in uw dagen geschied, of in de dagen van uw vaderen?’ vraagt de profeet en hij voegt eraan toe: ‘Verhaalt het aan uw kinderen, zij aan hun zonen, en hun zonen weer aan een volgend geslacht’. En het inmiddels gekende refrein (‘wat de knager overliet [yètèr], dat vrat ['akhal] de sprinkhaan, enz.’), herneemt op zijn beurt woorden en formules van hetzelfde boek Exodus: ‘zij zullen het overschot (yètèr), dat u door de hagel gespaard bleef, tot het laatste toe verslinden ('akhal)’. Inmiddels is de opzet van de profeet, mij dunkt, duidelijk geworden: de achtste plaag van Egypte zal ook Israël treffen, zoals dat trouwens in de Deuteronomium te lezen staat. Maar indien Israël genade afsmeekt volgens de ritus en, tegelijkertijd, niet de kleren maar de eigen harten verscheurt, dan zal het

catastrofale resultaat van de plaag ongedaan worden gemaakt. Later, op de ‘grote en verschrikkelijke dag’ van YHWH, zullen dan alle naties die de zonen van Israël hebben vernederd op hun beurt veroordeeld en verdelgd worden. Onder hen: Mitzraïm, Egypte, het ‘land van de slaven’ (de érètz-'avadim).

 

In deze beperkte lectuur van Joël binnen de brede context van de Hebreeuwse bijbel moet ook nog rekening gehouden worden met het feit dat de profetie hoogstwaarschijnlijk werd geredigeerd (of afgewerkt) nà de terugkeer uit de Babylonische ballingschap en de wederopbouw in Jeruzalem van wat men de tweede tempel pleegt te noemen. Het is bijgevolg niet uit te sluiten dat de doeltreffende aanroeping door priesters en gemeenschap, zoals zij door Joël met nadruk ten tonele wordt gevoerd, als een echo fungeert van de smeekbede uitgesproken door koning Salomon bij de inwijding, eeuwen voordien, van de eerste tempel. In het eerste boek van de Koningen horen we immers, in hoofdstuk VIII, hoe Salomon zich tot YHWH richt: ‘Wanneer het land wordt geteisterd door hongersnood of pest, door korenbrand of verdorring, door sprinkhaan ['arbèh] of knaagbek [chasil]; wanneer het volk in één van zijn poorten door de vijand wordt benauwd (...); wanneer iemand van uw volk Israël (...) in droefheid en leed komt bidden en smeken, en zijn handen uitsteekt naar dit huis, luister dan in de hemel, uw woonstede, en schenk vergiffenis (...)’ (VIII, 37-39).9 In deze passage stelt men bovendien vast dat, op de huiveringwekkende lijst van alle mogelijke rampen, het krijgsgeweld en de militaire invasie de sprinkhanenplaag op de voet volgen. Dit is misschien geen toeval. Vaak in de bijbel, zoals bvb in het boek van Nahum, wordt een oprukkend leger vergeleken met een zwerm sprinkhanen. Ook oudere teksten uit Soemerië en Assyrië doen vaak een beroep op deze metafoor, zoals John Barton aan de hand van talrijke citaten bewijst. Diezelfde commentator oordeelt trouwens dat de originaliteit van Joël juist ligt in de ommekeer van dit traditionele beeld. Hier zijn het in werkelijkheid de insectenmassa's die door God, op het einde van het tweede hoofdstuk, als zijn ‘groot leger’ (cheï'li ha-gadol) worden bestempeld en zo met een krijgsmacht worden vergeleken, wat meteen een relatieve dubbelzinnigheid van de tekst wegwerkt, een dubbelzinnigheid die, door de uitgesponnen

beeldspraak, van bij het begin werd aangewakkerd en trouwens enkele commentatoren heeft misleid.10. Het is nogmaals Robert Alter die in zijn merkwaardig boek over de bijbelse poëzie aantoont dat de beelden van een ‘leger’ (chaïl) of van een ‘volk’ ('am), hoewel zij bij Joël duidelijk slaan op de sprinkhanen, zich door hun narratieve uitdeining in de tekst zo gaan ontwikkelen dat er een ‘trilling’ gaat ontstaan, een ‘shimmy’, die een duidelijk onderscheid tussen de termen van de vergelijking, of liever: de juiste verhouding tussen de termen onderling, hier en daar vertroebelt.

 

Er bestaat, zonder enige twijfel, zoiets als een ‘sprinkhanencode’ in de literatuur van het oude Midden-Oosten, waaruit de schrijvers van de Bijbel, gedeeltelijk althans, hun beelden en vergelijkingen hebben geput. De sinds jaar en dag opgemerkte gelijkenis tussen een sprinkhanenkop en een paardenkop (in het Duits worden die diertjes nog altijd ‘Heupferde’ genoemd) volstond om het galopperen van paarden (en van de ruiterij!) te vergelijken met de steeds herhaalde sprongen van het ongedierte in het gras, op de muren of op de wegen: men denke hier niet alleen aan Joël en Nahum, maar ook aan het boek Job (XXXIX, 19-25) en, later, aan de allegorische en ronduit fantastische ontwikkeling van diezelfde vergelijking in de Openbaring van Johannes (IX, 7): ‘En de sprinkhanen zagen er uit als paarden, toegerust tot de strijd. Het leek of zij op hun koppen gouden kronen droegen; hun gezichten deden denken aan die van mensen; zij hadden haar als vrouwenhaar en tanden als die van leeuwen...’.

 

Bij het begin van het christelijke tijdvak doken nieuwe interpretaties op van deze oeroude plaag. Enkele kerkvaders lazen de vier namen van de insecten in Joël als een voorafspiegeling van de vier grootmachten die de geschiedenis, na de Joodse ballingschap, zouden overheersen: de Babyloniërs, de Perzen, de Grieken en de Romeinen!

 

Maar de meest verrassende lectuur van Joël vond ik, tot slot, in het dagboek van de Franse dichter Paul Claudel. Claudel herlas de profetie, bijna een eeuw geleden, in 1908. Hij beschouwde de ophoping van de dode insecten in hoofdstuk twee als een beeld van de ontelbare ijdele woorden en gedachten die een mensenhoofd een leven lang bestoken en vullen... Zodoende reduceerde de moderne dichter, op een zeer eigenzinnige manier, het massieve karakter van het bijbelse visioen: ‘Toute la vermine variée des occupations

et des pensées frivoles et mondaines, schreef hij. - Les générations d'insectes dévorés l'un par l'autre. Le petit tas noir d'élytres et d'excréments au fond d'une tête de mort’.11 De opgehoopte kadavers van de Noorderling - zoals Joël de vijandelijke zwerm noemt... - verspreiden, bij de Hebreeuwse profeet, tussen de zee in het Oosten en de zee in het Westen, een ‘walm van verrotting’. Eeuwen later blijft er bij Claudel slechts een klein zwart hoopje dekschilden en uitwerpselen over, onderaan één enkele schedel. Van een ‘expressieve reductie’ gesproken!12

 

Maar hoe vrij ook, die enkele zinnen van Claudel zijn het bewijs van een levendige traditie, die dichters steeds aanzet de bijbel in al zijn details en facetten te lezen en opnieuw te interpreteren. Onder hen citeer ik hier Dylan Thomas. In een gedicht dat uit drie strofen bestaat en dat begint met de forse regel: ‘To-day, this insect, and the world I breathe...’, varieert de dichter het vers dat na de eerste en de tweede strofe als een refrein fungeert, op een manier die de opzet van deze lezing perfect samenvat. Eerst schrijft hij immers: ‘The insect certain is the plague of fables.’ Maar na de tweede strofe worden de termen van het korte refrein even verplaatst en hoort men: ‘The insect fable is the certain promise’13 Een belofte, een fabel. Een zekerheid die verschuift en zodoende ‘onzekerheid’ met zich meebrengt... Volgende sprongen van de sprinkhaan in de poëzie zijn wellicht onvoorspelbaar. Maar die komen er. Zeker.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs