Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2001

[p. 393]

Drie segmenteringsaspecten met betrekking tot de opbouw van een corpus van oude teksten (in casu 14^de-eeuwse oorkonden).
Johan Taeldeman, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letterkunde Universiteit Gent

0. Inleiding

Wie een corpus van ouder taalmateriaal wil opbouwen, moet zich vooraf grondig bezinnen over een aantal dimensies waarlangs z/hij dat corpus dient uit te bouwen. Er is allereerst een ruimtelijke dimensie (welke plaatsen of regio's?), maar ook een temporele (hoeveel tijdsdoorsneden of tijdslagen?) en een individuele (hoeveel verschillende handen per ruimtelijke + temporele cel?). Eigenlijk is er nog een vierde dimensie: de tekstsoortelijke, maar die komt hier niet ter sprake omdat het hier beoogde corpus (in navolging van en als Vlaamse aanvulling op het Amsterdamse corpus-van Reenen)¹ in eerste instantie enkel 14^de-eeuwse oorkonden zal bevatten. Hieronder volgen een aantal overwegingen en concrete voorstellen m.b.t. de eerste drie dimensies.

1 P. van Reenen, ‘“Goed” en “uit” in de 14^de-eeuwse Nederlandse dialecten.’ in: Huldealbum Hugo Ryckeboer. Gent: RUG, 2000, 485-500.

1. De ruimtelijke dimensie

Het spreekt vanzelf dat naar een zo evenwichtig mogelijke ruimtelijke spreiding van 14^de-eeuws oorkondenmateriaal gestreefd moet worden.

M.b.t. de ruimtelijke distributie wil ik allereerst het volgende nogal principiële punt aansnijden: moeten we uitgaan van een punctualistisch (1 plaats = 1 meetpunt) of een vlakkenmatig kaartbeeld? In dit verband is het interessant erop te wijzen dat in de twee atlasachtige publicaties over het 13^de-eeuwse Nederlands elk van beide concepten al gebruikt is: het punctualisti-

[p. 394]

sche door Berteloot (1984)² en het vlakkenmatige door Mooijaart (1992).³ Op de tweede is er meer kritiek geuit dan op de eerste.⁴

Welke overwegingen brachten Mooijaart ertoe het vlakkenconcept toe te passen? In eerste instantie deed zij dat omdat sommige documenten niet met zekerheid lokaliseerbaar waren (althans niet in één bepaalde plaats, wel in een regio). Verder was er ook een statistisch motief: door de zeer ongelijke ruimtelijke verdeling van de beschikbare teksten zouden er op de kaart(en) grote witte vlekken ontstaan zijn, vandaar haar toevlucht tot ruime gebieden met liefst een behoorlijke stad erbij met een (vrij) grote tekstproductie. Ten slotte argumenteerde ze dat je door van grote(re) ruimtelijke entiteiten te vertrekken, de relatieve inbreng van de individuele schrijvershand (en de daarmee soms samenhangende vertekeningen) kon verminderen. Puur linguïstisch/dialectologisch is die werkwijze echter niet wenselijk. Ik bespreek hier slechts kort mijn twee belangrijkste bezwaren.

1

Er is/was geen betrouwbare basis voor de vlakkenindeling. Je kunt van historische grenzen uitgaan maar dat waren zelden ook (z)ware dialectgrenzen. Je kunt ook van de hedendaagse dialectgebiedsvorming vertrekken, maar zo ga je fundamenteel anachronistisch tewerk want de huidige dialectkaart reflecteert heel veel postmiddeleeuwse gebiedsvorming en grensverschuiving. (Denken we b.v. maar aan de Brabantse expansie). Een bijzonder sterk voorbeeld hiervan is de nu heel stevige grens (eigenlijk: grensgebied) tussen de West-Vlaamse en de Oost-Vlaamse dialecten.^5 Die grens zal er in de 13^de en 14^de eeuw heel waarschijnlijk niet (of ten hoogste embryonaal) geweest zijn. Ze heeft vooral vanaf de 16^de eeuw body gekregen als westgrens van Brabantse expansies in Oost-Vlaanderen en ook van autochtone Oost-Vlaamse innovaties.^6

2 A. Berteloot, Bijdrage tot een klankatlas van het dertiende-eeuwse Middelnederlands. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1984.

3 M. Mooijaart, Atlas van Vroegmiddelnederlandse taalvarianten. Utrecht, 1992.

4 O.a. door mezelf bij Mooijaarts promotie en door Berteloot in: A. Berteloot, ‘Regionale, lokale en individuele variatie in de dertiende-eeuwse Nederlandse oorkondentaal.’ in: Taal en Tongval, Themanummer 8 (1995), 91-123.

5 J. Taeldeman, ‘De regenboog van de Vlaamse dialecten.’ in: M. Devos, J. De Caluwe en J. Taeldeman, Het dialectlandschap in Vlaanderen. (Reeks Wetenschappelijke nascholing). Gent: RUG, 2001, 3-15.

6 J. Taeldeman, ‘Diepe structurerende factoren onder het Oost-Vlaamse klankoppervlak.’ in: Taal en Tongval, Themanummer 13, 2001 (ter perse).

[p. 395]

2

Een vlakkenkaart à la Mooyaart belemmert het uitzicht op lokale(re) variatie en op de specifieke positie van een bepaalde plaats in het toenmalige taallandschap. Dat is zeker het geval als de vlakkenvorming door taalextrinsieke (o.a. statistische) motieven geïnspireerd is. Frappante vertekeningen kunnen hiervan het gevolg zijn. Berteloot (1995: 97) geeft daar een sterk voorbeeld van. Om bovengenoemde statistische reden heeft Mooijaart Antwerpen bij de regio Noord-Brabant ingedeeld. Heel wat kaarten in Berteloots atlas hadden intussen aan het licht gebracht dat de Antwerpse schrijftaal in de 13^de eeuw onder sterke Vlaamse invloed stond. In de atlas van Mooijaart wordt dit typisch Antwerpse kenmerk echter wegens het vlakkenprocédé overgedragen op de hele regio ‘Noord-Brabant’. Ik voeg daar zelf nog een voorbeeld aan toe. Op tal van kaarten in Mooijaart (1992) (o.a. de kaart met de tegenstelling op/up) komt de regio Oost-Vlaanderen (exclusief de Denderstreek) als heel westelijk georiënteerd over. Dat is echter bijna uitsluitend toe te schrijven aan de (vele) teksten uit Gent en het Meetjesland. Maar ook het zuidelijker gelegen Oudenaaarde is in dat Oost-Vlaamse vlak terechtgekomen en wordt dus ook als een plaats met een erg westelijk getinte schrijftaal gepresenteerd, hoewel Hoebeke duidelijk aangetoond heeft dat Oudenaarde veel meer naar het oosten georiënteerd was.^7

De vlakkenindeling bij Mooijaart is ongetwijfeld in eerste instantie ingegeven door de erg ongelijkmatige, lacuneuze ruimtelijke spreiding van de 13^de-eeuwse teksten. Voor de 14^de eeuw zijn er echter veel meer teksten en ze zijn ook al veel beter gespreid in de ruimte. Op grond van deze overwegingen lijkt het ons voor het 14^de-eeuwse oorkondencorpus wenselijk dat van het werken met grote vlakken als geografische cellen afgezien wordt. Ons staan veeleer eenplaatsige meetpunten (doorgaans steden) of steden met hun onmiddellijk ommeland of uitzonderlijk ook wel eens een concentratie van steden (b.v. de Denderstreek met Dendermonde, Aalst, Ninove en Geraardsbergen) voor de geest. Wij verwerpen dus niet helemaal het vlakkenconcept maar wensen er enkel kleinschalig gebruik van te maken.

7 M. Hoebeke, De middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde. Gent: Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1968.

[p. 396]

We streven dus best naar een zo gelijkmatig mogelijke spreiding van onze geografische cellen. Daarbij dient zeker op een evenwichtige west/oost-spreiding gelet te worden, omdat de oudste en diepste tegenstellingen een west/oost-karakter hebben (en dus zeker ook al in het 14^de-eeuwse taallandschap heel nadrukkelijk aanwezig waren). Terwille van de haalbaarheid denken wij concreet aan een 25 à 30 ruimtelijke cellen. Die worden echter best niet a priori afgebakend. Het lijkt ons verkieslijker inductief te werk te gaan: in een eerste verkenningsronde worden van alle plaatsen de oorkonden geïnventariseerd en vervolgens worden maximum 25 à 30 cellen of meetpunten in de bovengenoemde zin aangeduid. In een volgende fase moet dat ruimtelijke net geconfronteerd worden met de ‘Belgische’ oorkonden in het Amsterdamse corpus van 14^de-eeuwse oorkonden van Van Reenen. Volgens de laatste stand van zaken⁸ is dat corpus precies voor de zuidelijke gebieden nog erg lacuneus. Prioritair zullen dus de heel opvallende ruimtelijke lacunes in dat corpus opgevuld moeten worden. Zonder erg in detail te treden geef ik hieronder een bondig overzicht van het Amsterdamse materiaal:

West-Vlaanderen: 116 teksten, waarvan echter 113 uit Brugge + de onmiddellijke omgeving. Hieraan dient minimaal een cel in de Westhoek en ook een in het zuidoosten (Kortrijk + omgeving) toegevoegd te worden.

Oost-Vlaanderen: maar 54 teksten, waarvan ongeveer drie vierde uit Gent + de onmiddellijke omgeving. Eigenlijk is de hele ‘provincie’ ondervertegenwoordigd. Hier moeten zeker nog een viertal cellen helemaal opgevuld worden: het Meetjesland (centrum Eeklo), Zuid-Oost-Vlaanderen (centrum Oudenaarde), de Denderstreek en indien mogelijk - het Waasland.

Antwerpen + Brabant: 190 teksten. Dat lijkt veel, maar er is weer een erg ongelijkmatige spreiding. Zo zijn er maar 5 oorkonden uit de stad Antwerpen (uit Brussel + omgeving daarentegen 74) en weer zijn sommige regio's absoluut ondervertegenwoordigd: Mechelen + Klein-Brabant, de Voorkempen (met Lier als centrum), de Kempen (met Turnhout of Herentals als centrum), het Geteland (met Tienen) en de streek van Leuven.

8 Zie van Reenen, o.c., 2000.

[p. 397]

Limburg: 163 teksten (wat vrij veel is en o.a. te danken is aan het werk van Moors (1952)^9 over de Limburgse oorkondentaal). Toch zijn er ook hier weer enkele zwak bezette gebieden, o.a. Tongeren + onmiddellijke omgeving, het Maasland (met Maaseik) en heel Noord-Limburg (met Peer en Bree als mogelijke centra).

Wij vatten nog even ons voorstel samen: na een eerste ronde van zo grondig mogelijke inventarisering van 14^de-eeuwse oorkonden bakenen we ongeveer 25 ruimtelijke cellen (meetpunten in de ruime zin) af die zo gelijkmatig mogelijk gespreid zijn over het hele gebied. Daarna wordt nagegaan in hoeverre die cellen al gevuld zijn via het Amsterdamse corpus. De overblijvende lacunes dienen dan zo goed mogelijk opgevuld te worden.

9 Joseph Moors, De oorkondentaal in Belgisch-Limburg 1350-1400. Brussel: BICN, 1952

2. De temporele gelaagdheid

Een eeuw is lang. Als we uitzicht willen krijgen op bepaalde evoluties/verschuivingen, dan moeten we de 14^de eeuw gaan segmenteren. Hierbij dienen zich twee mogelijkheden aan: ofwel laten we die segmentering afhangen van taalextrinsieke feiten en gebeurtenissen die echter ook een invloed gehad kunnen hebben op de schrijfcultuur en op schrijftradities (b.v. de grote pestepidemieën omstreeks 1350 of de machtsovername door de Bourgondische hertogen in het laatste kwart van de 14^de eeuw), ofwel delen we de 14^de eeuw op in vier kwartieren (wat ongeveer overeenkomt met een generatie). Die tweede werkwijze is bij nader inzien behoorlijk verzoenbaar met de eerste invalshoek, want de periode van de Zwarte Dood valt ongeveer samen met de overgang van het tweede naar het derde kwartier en het aantreden van de Bourgondische hertogen valt in het vierde kwartier.

Misschien zullen in het eerste en mogelijk ook het tweede kwartier nog een aantal geografische cellen ondervertegenwoordigd zijn, maar naar het einde van de 14^de eeuw wordt die kans vrij klein. In dat geval dient het motto te luiden: ‘roeien met de riemen die je hebt’. Het hoeft geen ramp te zijn als een paar geografische cellen voor een bepaald kwartier onvoldoende opgevuld kunnen worden. In geografische cellen met een grote oorkondenproductie

[p. 398]

verdient het m.i. ook aanbeveling de teksten vooral te kiezen uit het centralere deel van elke kwarteeuw (b.v. 1305-1315, 1330-1340, 1355-1365 en 1385-1395).

3. Het individuele aspect

Te overwegen valt ook een diversifiëring van het corpus volgens schrijvende individuen, de zogenaamde handen. Op dat vlak stellen we het volgende voor: als je voor een bepaalde geografische cel en in een bepaalde kwarteeuw een ruime keuze aan teksten hebt, moet je je subcorpus ook qua handen proberen te diversifiëren. Concreet lijken vier verschillende scribenten ons een behoorlijk compromis tussen het ideale (nl. alle handen) en het haalbare.

4. Ter afronding

Al wat hierboven voorgesteld werd, komt neer op een scenario met 100 cellen: 25 meetpunten maal 4 kwarteeuwen. Als we per cel een maximaal tekstvolume van acht bladzijden (liefst van vier verschillende handen) nastreven, zou het hele corpus 800 bladzijden tekst opleveren. Het lijkt me geen sinecure om in een tijdspanne van twee jaar zo ver te geraken maar gelukkig is er al het vele voorwerk van onze Amsterdamse collega's.