Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2001

[p. 299]

Vakkennis van een Antwerpse scribent, miniaturist en etser (ca. 1600)
Willy L. Braekman, em. hoogleraar KUB

Inleiding

In 1597 verscheen te Antwerpen bij Peeter van Tongheren een heruitgave van een reeds een kwarteeuw vroeger gedrukt pestboekje geschreven door D.J. Gherinus (of Jacques Guérin)¹. Van de tweede uitgave van dit Excellent Tractaet ...² bezit de Gentse Universiteitsbibliotheek een exemplaar dat in een contemporaine, volperkamenten band is ingebonden³. Dit exemplaar heeft als eigenaardigheid dat achteraan 71 folio's papier zijn bijgebonden, waarop in een hand uit de tijd van het gedrukt boekje een aantal notities zijn gemaakt⁴. Deze bladen werden veel later met potlood afzonderlijk genummerd.

Op fol. 1 van dit handgeschreven deel komt de datum 1605 voor, alsook de naam van de scribent. We lezen er immers: ‘mijns bruers... Fransoos vander Baren’. De scribent heette dus Vander Baren, maar zijn voornaam blijft ons verborgen. Op fol. 10r staat de datum 1607. De notities werden dus in het eerste decennium van de zeventiende eeuw te Antwerpen door een zekere Vander Baren gemaakt. De technische kennis die hier toen op schrift werd vastgelegd is natuurlijk afkomstig uit de eraan voorafgaande eeuw, zodat dit handschrift met zijn inhoud verdient toegevoegd te worden aan het repertorium van Middelnederlandse artes-teksten⁵. Uit de aard van deze handgeschreven teksten kan men ook nog afleiden dat deze Vander Baren een vakman was op het gebied van schrijf- en penseelwerk en dat hij zonder twijfel ook met graveren of etsen beroepshalve in aanraking kwam. Wellicht was

1 F. Vanderhaeghen (heruitg. M.-T. Lenger) (1964), III, p. 359.

2 De volledige titel luidt: Excellent Tractaet om te verhueden, preserueren cureren ende (met Godts hulpe) te genesen de haestighe sieckte oft Peste.

3 U. Gent, Sign. Acc. 9941.

4 U. Gent, Sign. Acc. 9941 (1).

5 R. Jansen-Sieben (1989).

[p. 300]

Fol. 11v en 12r van het handschrift.

[p. 301]

hij als ‘afzetter’ van religieuze prenten actief, graveerde ook wel koperplaten om die af te drukken en leverde hij lijsten voor die prenten. Verwant hiermee is ook zijn vermoedelijke activiteit als kopiist, kalligraaf en beeldenmaker. Door de aard van de aantekeningen kan men zich dus een vrij precies beeld vormen van de activiteiten van Vander Baren.

Daarnaast had hij ook belangstelling voor medische recepten. Die zijn echter weinig talrijk en zullen wel alleen de algemeen-menselijke belangstelling voor de gezondheid en niet een specifiek beroepsmatige interesse reflecteren.

De inhoud van het manuscript bestaat uit twee delen:

1.	Medische recepten Fols. 1r (pest), 2r (‘roode quade oeghen’), 3r-4r en 7r-8 (allerlei recepten), 32r-34r (vijf recepten: eksterogen (2), purgeren, koortsen, een urinetraktaat).
2.	Technische recepten Fols. 8v-14r en 15r-21, 22r-29v en 37r-38r.

Al de overige bladen zijn blanco. Alleen de technische recepten worden hierna uitgegeven⁶. Er zijn er zesenvijftig, waarvan zo dadelijk de inhoudsopgave volgt.

Van wie of waar de recepten door Vander Baren werden ontleend, vernemen we niet. Men mag aannemen dat tenminste een deel ervan op zijn eigen proefondervinding steunt. Geschreven bronnen worden door hem niet vermeld en heb ik ook niet kunnen vinden. Wel deelt hij terloops mee dat hij een aantal recepten gekregen heeft - wellicht mondeling - van een aantal vrienden en vakgenoten. Zo is er iemand in Keulen (nr. 2), of in Douai (nr. 17), en een vriend van de edelman Cranevelt uit Friesland (nr. 20). Een grote groep van dertien recepten heeft hij te danken aan een verder niet gepreciseerde ‘gouden vrint’ (nrs. 24-36) en nog een enkel ander heeft hij gekregen van een Mr. Cranewet en dat zou afkomstig zijn uit Italië (nr. 53).

Bij deze recepten kan men een vijftal groepen onderscheiden. Qua aantal zijn de belangrijkste de recepten om miniaturen te kleuren (nrs. 23-36) en die om inkt te maken of inktvlekken te verwijderen (nrs. 14, 37-45 en 48). Daarop volgen in orde van belangrijkheid de procédé's om goudverf te maken of om te vergulden (nrs. 5, 6, 9, 10, 21, 22, 47 en 55), de etstechnieken (nrs. 15-20)

6 De teksten werden doorlopend genummerd. De indeling in alinea's, de interpunctie en de hoofdletters zijn toegevoegd. Wat tussen [ ] staat, komt in het hs. niet voor.

[p. 302]

en de kleine, uit maar drie nummers bestaande groep (nrs. 11, 12 en 54) met vormen voor het maken van aarden, gipsen of papier-maché beeldjes. Deze laatste drie zijn uniek in hun soort, zeker binnen ons taalgebied.

De veertien overige recepten zijn zeer gevarieerd, maar passen toch alle in het door ons vermoede professionele profiel van Vander Baren.

Ziehier dan een gedetailleerd inhoudsoverzicht:

1.	Maniere om cement te maken.
2.	Item vernis die gout is ende geprobert.
3.	Om cement te maken om alderhande steenen bijeen te vugen ...
4.	Cekreten om schilderijen schoon te maken ...
5.	Een maniere om ghebruinert goudt te maken op houdt.
6.	Noch een ander maniere ...
7.	Maniere om houdt te stoferen... dat men segen sal dat albaster is.
8.	Om eenighe schilderijen schoon te maken ...
9.	Manire om alderhande matal te vergulden ...
10.	Manire om eenich koperen kandelaers... schoon te maken ghellijck goudt.
11.	Manire om eenighe tronien... af te drucken met poteerde.
12.	Om eenighe voermen te maken van poteerde om eenighe tronien af te drucken.
13.	Om eenighe plecken uut te doun op fijn lainwaet ...
14.	Om eenighe inck uut papier te doun oft plecken.
15.	Manieren om op koperen platen te bijten.
16.	Noech ander maniere om op koper te bijten.
17.	Een ander manire om op koper te bijten.
18.	Noech een beter manire ...
19.	Item datmen wilt op ijser bijten.
20.	Dit is de alderbeste manire om op koper te bijten ...
21.	Maniere om ghebruijnert ghoudt oeft ghemallen ghoudt te maken ...
22.	Noech een ander manire om hast ghemaellen ghout te maken.
23.	Om schoon root water te maken om op papier te besigen ...
24.	Om den purperen mantel van ons Heer te schilderen ...
25.	Om den rock van onsen Hier te schilderren.
26.	Om haer te mingen ende te timperen.
27.	Om geel haer.
28.	Om een aensicht eerst te trecken.
29.	Lijfverwe.

[p. 303]

30.	Tot scrijnhaut.
31.	Tot hernas en wapen.
32.	Tot coper te temperen.
33.	Tot schoon blau steenwerck.
34.	Toot witten ma[r]ber te temperen.
35.	Een ander tot marmersteen.
36.	Om betumenwater te maecken om schoon lasuren... te leggen.
37.	Eerst om goeden swarten inct te maken.
38.	Om meterhaest goeden inct te maken.
39.	Om roode vermillioeninct te maken.
40.	Om blauwen inck te maken.
41.	Om geelen inct te maken.
42.	Om groenen inct te maken.
43.	Om witten inct te maken.
44.	Om wit schrift te schrijven sonder witten inct.
45.	Om rood bresilieinct te maken.
46.	Om claereij te maken.
47.	Om gout te bereijden dat men daermede schrijven can.
48.	Om silver te schrijven.
49.	Een ander manire om bresilie te bereijden.
50.	Om schrijversvernis te maken.
51.	Teghens doorslaende papier.
52.	Maniere om een vernisken te maken om int nat te wercken ...
53.	Manire om exsellenten vernis te maken ...
54.	Maniere oem van ghestooten papier tronien te drucken in voermen ...
55.	Cekret om lackwercke te maken ende daet schijnt fijn goudt te sijn.
56.	Noech ien secret om inich houdt te swerten ...

Sinds de late Middeleeuwen zijn losse recepten⁷ en min of meer gestructureerde groepen daarvan in handschriften tot ons gekomen.

Voor een overzicht van de vroege verfrecepten in het algemeen en voor het inkleuren van miniaturen en prenten verwijzen we naar een aantal reeds in druk verschenen verzamelingen. De oudste daarvan dateren uit de late zes-

7 B.v. E.E. Ploss (1962); W.L. Braekman (1975), Inhoud, s.v. ‘Magie en Technische Procédé's’; dezelfde (1990); dezelfde (1992), 33-61, met verdere bibliografie, en dezelfde (2000).

[p. 304]

tiende of de vroege zeventiende eeuw⁸. Aangezien Antwerpen in die tijd een belangrijk centrum was voor de productie van gekleurde devotieprenten is het niet te verwonderen dat de meeste inkleur-receptaria uit de Scheldestad afkomstig zijn⁹. Bekend is ook het gedrukte boekje van de in zijn tijd beroemde ‘kunst-Verligter’ Geerard ter Brugghen, Verlichtery Kunst-Boeck (Leiden, 1634). Het werd herhaalde malen herdrukt, o.m. vermeerderd door W. Goeree die er in 1697 een zijn naam dragende uitgave van bezorgd heeft. Voor de literatuur over de inktrecepten moge het hier volstaan te verwijzen naar een bijdrage van A. Geurts¹⁰. Meestal gaat het om het maken van galinkt. Bereidingen voor inkt in andere kleuren - zoals in de hier uitgegeven collectie - zijn veel zeldzamer.

Onder de andere technische recepten die in onze verzameling voorkomen, vestigen we nog even de bijzondere aandacht op die welke de werkwijze aangeven om vormen (Fr. moule) te maken voor het vervaardigen van hoofden in pijpaarde of in papierpap voor figuren, zoals die b.v. in kerstkribben opgesteld worden. Andere, dergelijke recepten uit ons taalgebied zijn mij niet bekend.

Als geheel gezien is de door Vander Baren nagelaten collectie technische recepten een belangrijke aanwinst op een terrein dat niet zo rijkelijk met teksten is bedeeld. Dit zal zeker ook mede het gevolg zijn van de neiging onder vaklui om hun gespecialiseerde kennis via leerjongens mondeling door te geven en als ‘sekreten’ voor leken af te schermen. Daarbij komt natuurlijk dat deze beroepslui meestal niet graag de pen hanteerden. Een uitzondering daarop zijn natuurlijk scribenten als Vander Baren. Het is dan ook geen toeval dat de weinig talrijke collecties technische ‘sekreten’ die wel tot ons zijn gekomen, afkomstig zijn van hen die beroepshalve met het hanteren van papier, pen, inkt, penseel, enz. hun brood verdienden.

8 W.L. Braekman (1986).

9 W.L. Braekman (1994), 78-152, met verdere bibliografie.

10 A.J. Geurts, in: Chr. De Backer (ed.) (1992), p. 213-218.

[p. 305]

De teksten

⁺ 1. Maniere om cement te maken.

Een virendeel was met een pont spigelherst¹¹ te samen gesmolten ende als hij, den cement, gesmolten is, daen int water ghegoten, ende daen met a¹² handen ende vingerren uutghereckt¹³.

2. Nota. Item vernis die gout¹⁴ is ende geprobert, die ick geleert hebbe¹⁵ van de stadt van Cullen¹⁶ die daer gewoent hadde.

Item .xii. poent termentijn, olie van termentijn, ses poent, te samen laten wijcken drij dagen in eenen nieuen pot, ende dan in eenen ketel met waeter uwen pot ingeset, ende dan laeten sieden toet daet te samen gekomen¹⁷ is. Men maecht maken naer advenant¹⁸ soo vele als men van doun heeft te minuweren¹⁹.

⁺ 3. Resept. Om cement te maken om alderhande steenen bijeen te vugen oeft bijeen te maken.

Inden iersten een half pount spigelherst. Item een half vierendeel was, ende ist dat ghie den cement sterck wilt hebben selter een luter plaster indoun, en di al te samen in ien schoon panneken oeft ierdepotteken ghesmolten, ende als ghij den ciment wilt apliceren²⁰ sult de steenen heet maken ende den ciment, ende dan te samen ghe[v]uget ende bijeen ghehouden toet dat den ciment kaut is.

⁺ 4. Cekreten om schilderijen schoon te maken eende maniren van wasschen de schilderijen.

[a.]	Item nempt fijn terwebloume ende mackt daeraf met schoon regen-

+ (fol. 8v)

11 spigelherst: spiegelhars, fijn, gezuiverd hars.

12 a: Antwerps voor uw; komt voor naast uw(en).

13 uutghereckt: uitgenomen.

14 gout: goed.

15 Na hebbe ontbreekt van iemand.

16 Cullen: Keulen.

17 te samen gekomen: ingedikt.

18 naer advenant: naarvolgens.

19 minuweren: miniaturen te schilderen.

+ (fol. 9r)

20 apliceren: gebruiken.

+ (fol. 9v)

[p. 306]

	water een papeken^21 ende een luter^22 alluijn in, ende int papeken salmen de helft schilderslaim in doun di van gaitenvellekens ghesoden sijn, ende dit al te samen ghesoden ende gherurt.
[b.]	Item een virendeel terwebloume, daertou een half loot alluijn, daertou ghenomen halft^23 schon regenwater ende dander schoonen laim als boven: wasset u schilderije hiermede. Probatum est.
[c.]	(fol. 10r) Noch om schilderijen schoon te wasschen. Inden iersten met ossengal ghewasschen, nempt oock de wulle^24, giet seer af.
[d.]	Noch oft met laim van geitenvellekens, te weten wieck laimken, al werm ghewassen nit te hiet mackt oock seer schoon de schilderien.
[e.]	Noech om schilderijen schoon te waschen. Nempt werschen boter nit ghesouten, ende smelt die in een niw schoon panneken, ende het virendeel schoon regenwater daerin te samen, ende de schilderije daermede ghewasschen, maer men sal dit nit te lange op de schilderije laten liggen maer terstont met ander water afwasschen.

⁺ 5. Een maniere om ghebruinert goudt te maken op houdt.

Item de ghrootte van een noot oft okernot wit krijt, een boon bolus armenecus²⁵, een boon ghroot aloes epaticum²⁶, een derdendeel suijker candijs al soo vele als een boone, ende elxs besunder druijch²⁷ ghevreven ende dan al te samen ghedan in een luttel honich.

21 Na papeken staat in het hs. af.

22 luter: luttel, weinig.

23 halft: de helft.

24 nempt... wulle: bet. onduidelijk.

+ (fol. 10v)

25 bolus armenecus: vette, rode aarde vroeger uit Armenië ingevoerd.

26 aloes epaticum: aloes hepaticum, gewone, leverkleurige aloes.

27 besunder druijch: afzonderlijk droog.

[p. 307]

6. Noch een ander manire om gebruinert goudt te maken, dewelck ick gout vinde.

Item fijnen bolus armenicus een okennot groot, een boon groot root krijt, een boon groot ghebrant broot, een half okennot wit krijt ende dit al te (fol. 11r) samen ghevreve op eenen schoonen steen met een wick²⁸ schoon laimken van gaitenwellekens ende dit ghebesiget.

7. Maniere om houdt te stoferen oft stijveren²⁹ dat men segen³⁰ sal dat albaster is.

Item men sael nemen oostersschulpen³¹, ende die in pierdemist int deerde begraven, ende laten rotten drij oeft vier maint totse roet zijn, ende het schoonste van de oosterschulpen dan afghenomen, ende dan in eenen schoinen niwen pot ghedaen met schoon regenwater, ende die laten siden, ende als ghie eenighe figuren wilt stoferen op sen³² albasten, sulde voer den eersten gront nemen albaster, die ghestooten ende dien fijn ghewreven met (fol. 11v) schoonen laim, ende dan [besigen] daer voor het ierste ghewit dat ghij begert, ende laten droigen, ende daernaer de oostersschulpen oock fijn ghewreven in den laim ende dan oock mede ghewit.

8. Nota om eenighe schilderijen schoon te maken, tsij eenighe witten oeft witte douxkens ooft witte draperijen di seer wijt zijn, ghellijck di witten haest vuijl worden, ghelijck van den roock ende andersins.

Men sael nemen sap van sitronen oeft water van sitrounen ende daermede ghewasschen, ende men sael dit sap van sitrounen nit te lange op de schilderij laten

ligen maer terstount afwaschen alsmen siet daet wit schoon is.

⁺ 9. Manire om alderhande matal³³ te vergulden sonder goudt.

Item men sal nemen eenen niwen schoonen pot wel gheloot, ende dan drij

28 wick: week, zacht; cf. wieck in 4 [d].

29 stoferen oft stijveren: bewerken, behandelen.

30 segen: zeggen, denken.

31 oostersschulpen: oesterschelpen.

32 sen: zijn (op de wijze, in de trant van).

+ (fol. 12r)

33 matal: metaal.

[p. 308]

onsen laisaertolie³⁴, ende dan een half onse mastick, ende een half onse alloes epaticum sitrinum, ende dat ghepulverigert te dege, ende dan sulde dese te samen in de voerschreven laisartolie doen ende in den pot, ende den pot wel te dege ghestopt met eenen anderen pot, daer ghij boven een gaetken in maken sult, ende dien pot rontom met liem ghestreken.

Ende de twie potten wel ghesloten ende ghestopt op malcanderren datter nit en can uuyt ghevligen. Dan boven den pot int gaetken een stoxken in ghesteken onder boort daert ghij met kunt ghehanddellen (fol. 12v) ende latent siden soo men den vernis voer de schilders mackt.

Daernaer het coper oft matael wel effen ghemaeckt ende ghepoliert dat ghij wilt vergulden ende dese selfste collur op ghedaen ende in de sonne ghedroocht; ist nit ghenouch dougent noech eens op een, ende latent droogen.

10. Manire om eenich koperen kandelaers ooft enighe metallen platen schoon te maken ghellijck goudt.

Nota. Als het matael oeft koper schoon gheschurt is, sulde nemen mekinwoertels³⁵ ende di ghesoden in regenwater ende het koper daermede over ghestreken met eenen schoonen boerstelken oeft pensiel.

⁺ 11. Manire om eenighe tronien³⁶ oft anderssins af te drucken met poteerde.

Men sal nemen fijn poteerde, latse heel droogen, stootse dan klijn, sifse dan, dan rooden bolus ghenomen, oock ghestooten ende ghesift oft doerghedaen seer fijn, ende dit te samen met schoon regenwater gheknet, ghelijckment deech dout, ende dit nit te nat alsmen iet wilt afdrucken, opdat de voerme int drugen nit te seer en kriempe, ende sult schoonen furmen³⁷ hebben.

⁺ 12. Nota bene om eenighe voermen te maken van poteerde om eenighe tronien af te drucken.

Men sael nemen³⁸ fijn poteerde ende een luter rooden bolus als hiervoer-

34 lijsaertolie: lijnzaadolie.

35 mekinwoertels: wortels van ‘mekin’, bruine gember (Dodoens, 1644, p. 1469); in de kantlijn: ‘Mekin men haltse in de aptekerij’.

+ (fol. 13r)

36 tronien: gezichten.

37 furmen: matrijzen, hetzelfde als voermen in nr. 12.

+ (fol. 13v)

38 nemen: hs. nenen.

[p. 309]

ren, ende de pooteerde nit te nat ghenomen maer druckachtich³⁹, ende di plat op een effen tafel ghelijt.

Nota. Ende dan sulde nemen een stuck vaen eenen drughen koriel⁴⁰ oft tichel, ende dien fijn ghestooten, ende di fijn ghesift, ende die bloume in een fijn douxken ghedaen, ende de voersijde potaerde overghesift, ende daen daermede afghedruckt hetghene daet u belift, ende di voermen daen laten backen bij den potbakkers.

⁺ 13. Om eenighe plecken uut te doun op fijn lainwaet oeft alderhande lainwaet tesij⁴¹ inckplecken oft andersins.

Men sael nemen sap van sitrounen oeft lamounen, ende die ghenomen ende daet sap opghedaen, ende latent alsoo uutblaiken⁴².

14. Om eenighe inck uut papier te doun oft plecken.

Nempt het papier daet ghepleckt is oeft van den inck etcet⁴³, ende sult de pleck nat maken van sniewwater⁴⁴, ende daen met een schoon vere⁴⁵ het sterck water⁴⁶ op de plecke ghedaen, ende daen daernaer weromme met schoon snieuwater nat ghemaeckt, ende daen noech eens sterck water toet daet ghij siet daet den inck oft plecken uut zijn.

⁺ 15. Manieren om op koperen platen te bijten⁴⁷.

Nempt wit meghedewas ende fijnen ven[e]tschen termentijn⁴⁸, witten termentijn ghewasschen in de aptekerijen, ende sult dese twee materien te samen smelten in een schoon eerdepanneken, ende daen de koperren plate werme ghemaeckt, ende het koper dan ghenomen ende het was daerop ghedaen, ende heel dun opghedaen met blasen oeft met een vere oft plueme, daen met een scherpe naieldeken ghehetsert, dan het sterck water op ghe-

39 druckachtich: kneedbaar.

40 koriel: kareelsteen, baksteen.

+ (fol. 14r)

41 tesij: wellicht hetzij (met te voor et).

42 uutblaiken: uitbleken.

43 etcet: et cetera (Lat.), enzovoort.

44 sniewwater: sneeuwwater.

45 vere: pluim.

46 sterck water: onzuiver salpeterzuur (Lat. aqua fortis).

+ (fol. 15r)

47 bijten: etsen, ‘ghehetsert’ verderop in dit nr.

48 ven[e]tschen termentijn: terpentijn afkomstig uit Venetië.

[p. 310]

daen ontrent een quartiers ure, ende daen met ander water afghewassen, ende het was van de plate met werm water ghedaen.

16. Noech ander maniere om op koper te bijten.

Nempt oock menie die phourus⁴⁹ sijn m[e]t laisaertolie (fol. 15v) ghewreven, ende de koperen plate daer met de rooide menie op schildert effenkens⁵⁰, daen laten droigen, daen daerop ghehetsert daet u belieft, daen het sterck water opghedaen een quartiers ure, ghellijck men maech sien daettet diep ghebeten is, daen de menie afghewassen.

17. Nota bene⁵¹ een ander manire om op koper te bijten.

Men sael nemen fijn wit meghedewas ende fijnen vinetschen termentijn, maer meer was als termentijn, ende deese twee materien te samen ghesmolten in een nieft⁵² schoon panneken, ende daen de koperen plate werm ghemaeckt, ende dan dese materie opghedaen heel dunnekens, ende met een schoon fijn vere oeft stijve pleume effen ghemaeckt, ende daen saelmen nemen een wasse schoun keerse, ende de (fol. 16r) voersijde plate boven den roick ghehouden toet daet het was swert is, ende daen met een scherp naildeken op de plate ghehertsert het ghene daet u belift.

Nota bene. Dit hebbe ick ghehoort van eenen vrint van Dowai komende. Probatum.

18. Noech een beter manire om op koper te hetsen, ende met het sterck water te bijten daen dit voergaende.

Item inden eersten een onse was oeft megdewas, een onse spigelherst, ses graen dealta⁵³, ses graen ghebranden alluijn, vier graen presipitata⁵⁴, eenen lepel lampswert, al te samen ghesmolten ende gheblust in kout water.

19. Item datmen wilt op ijser bijten.

Salmen nemen sterck water ghemaeckt van asijn ende spainsghrun ende soudt te samen ghedaen in een flessche oeft ghelas.

49 phourus: poreus (?).

50 effenkens: een effen, egale laag.

51 Nota bene: hs. Nota Nota bene.

52 nieft: nieuw.

53 dealta: misschien dealtea, een zalf genoemd naar het actieve bestanddeel witte maluwe, heemst (Althaea officinalis L.). Deze bet. lijkt echter moeilijk in de gegeven context.

54 presipitata: vooral Mercurium praecipitatum, neergeslagen kwikzilver.

[p. 311]

⁺ 20. Nota bene. Dit is de alderbeste manire om op het koper te bijten, dewelck ick nu hebbe van eenen gouden vrint ghekregen van eenen goude edelman monsiur Cranevelt van Vrislant.

Men sael nemen wit megdewas ende spaltum⁵⁵, dien alsoo vele als dander, half een, half ander, ende dit laten smelten ien een schoon croissetken⁵⁶ oef schoon paneken, ende daen u plate heet ghemaeckt, ende dese materie overstreken, ende met een vere effen ghemaeckt, ende daen met een peckkierse⁵⁷ overroeckt⁵⁸.

⁺ 21. Nota bene. Maniere om ghebruijnert ghoudt oeft ghemallen ghoudt te maken, dewelck men heet schulpgoudt⁵⁹ [oft] ghemallen ghoudt.

Nempt saut ende seven oeft aecht blaiken⁶⁰ ghout, ende dit sulde doun op eenen schoonen herden steen, ende het sout met het ghoudt ghewreven sonder enighe natechijt oeft water daerby te doun int vrijven. Ende alst wel ghevreven is daen sulde dit doun in een schoon tailken oft schoon ghelas, ende het ghoudt ghewasschen dicmaels, ende dan in de schulp ghedaen.

22. Nota. Noech een ander manire om hast⁶¹ ghemaellen ghout te maken.

Nempt wit fijn suijker kandijs ende schoon snieuwater, ende het suijker kandijs daerin laten smelten, ende di allenskens⁶² met uwen vingher op de pallem van u hant ghevreven, ende alleine suyker kandijs ghenomen met eenen anderen (fol. 17v) vingher al ghevreven, ende dit goudt in de schulp ghedaen⁶³.

+ (fol. 16v)

55 spaltum: gleissteen die lijkt op kristalachtige gips of klei.

56 croissetken: kroesje, potje.

57 peckkierse: pikkaars, staafje pik in de vorm van een kaars.

58 overroeckt: berookt.

+ (fol. 17r)

59 schulpgoudt: schelpgoud, tot poeder gewreven afval van bladgoud dat in mosselschelpen werd verkocht. Cf. W.L. Braekman (1994), 150.

60 blaiken: blaadjes, velletjes.

61 hast: vlug.

62 allenskens: langzaam.

63 Hierna volgt nog de titel van een recept maar de tekst ervan zelf ontbreekt: ‘Noech een schoon manire om goudt werwe te maken dat men heet or mat, oliegoudt’.

[p. 312]

⁺ 23. Nota. Om schoon root water te maken om op papier te besigen oeft waterverwe oeft oock in alderhande waterdoucken⁶⁴.

Nempt cocinille⁶⁵ ende dese cosinille sulde wijcken in looch op dese manire hiervolgende.

Nempt asschen van ijckenhoudt di wel ghebrant zijn, ende dese asschen sulde nemen met schoon snieuwater, ende dese aschen al te samen wel gherurt, ende daen laten sincken eenen naecht, ende dan dat water stillekens afghegoten in een schoon ghelas, ende dan de cosinillen daerin laten wijcken: sult schoon root hebben dat nit en versterft. Daen de cosinillevliskens di ghewijckt zijn, die daen ghewreven op eenen steen mackt schoon purper.

⁺ 24. Om den purperen mantel van ons Heer te schilderen in waterwerwe.

1. Bruijnen Indiaenschen lack⁶⁶ met een weijnich wit daerby tsamen gewreven, ende daermede aengeleijt, ende met den selven lack gediept, en die grondt oeft het alderdiepste met coelswert ende bruijnen lack tsamen, dan alst heel drooge is dan gelacksert⁶⁷ met schoonen lack.

25. Om den rock van onsen Hier te schilderren.

2. Neemt lootwit ende wrijvet met coetchanille⁶⁸. Die berijt aldus. Neemt een deel wormkens, ende legtse in een schulpe te weijken in aschlooge die niet te sterck en is.

Laetse eenen nacht staen, dan douwt die verwe uut met den vinger, ende wrijft u wit daermede, ende neemt anders geen nat daerbij totdat schoon is. Legget aen ende diepet met cootchanille en wit gewreven (fol. 19r) met die heel wormkens oock in looge geweijckt, ende die grondt falten⁶⁹ diept met tornisol oft lackmos⁷⁰ in putwater geweijckt het alderdiepste.

+ (fol. 18r)

64 waterdoucken: doeken voor waterverfschilderijen (WNT, XXIV, 1599).

65 cocinille: Fr. cochenille, schildluis.

+ (fol. 18v)

66 bruijnen Indiaenschen lack: soort bruine gom, gomlak (cf. W.L. Braekman (1994), I 46).

67 gelacksert: gelakt.

68 Coetchanille: zie noot 62.

69 falten: plooien.

70 tornisol oft lackmos: lakmoes.

[p. 313]

26. Om haer te mingen ende te timperen.

3. Nemt spaenswit⁷¹ een cleijn weijnich bruijne oeker dat sij gelijck bruijn lijfverue, dan doet daer een lutter brijnenroot⁷² ende persensteenswert⁷³ bij; hooget met het witste en diepet met swert en root tesamen.

27. Om geel haer.

4. Nemt spaenschwit, ingelschen oeker⁷⁴, gebranden oeker, ende diept met bruijnroot ende swert tsamen gewreven.

⁺ 28. Om een aensicht eerst te trecken.

5. Neemt vanden besten lack ende persensteenswert ende soot⁷⁵, van elcx even veele, wrijvet tsaemen ende dan doet daer een weijnich galwaeter bij alst in de sculpe is.

29. Lijfverwe.

6. Neemt spaenswit met vermielloen oft menie, ende diept met hetselfde met wat bruijnroot daerbij, en het diepste met persesteenswert ende lack en soot tsamen; hoeget met wit en luttel menie tsamen.

30. Tot scrijnhaut⁷⁶.

7. Ingelschen oeker, doet daer wit bij ende een cleijn lutter koelsche eerde⁷⁷ ende gebranden oeker, ende diepet met coelsche eerde, lack en soet.

⁺ 31. Tot hernas en wapen.

8. Lindeho[u]tswert ende wit met malcanderen ghetempert met schoen asschen, ende daen ghehoocht ende duijterste hoo[g]sels⁷⁸ met ghemallen silver ende de diepte met swert.

71 spaenswit: witte verfstof bestaande uit een mengsel van krijt en basisch bismuthchloride (of -nitraat).

72 brijnenroot: bruinrood, een soort oker, ook bruin Engels rood genoemd (cf. W.L. Braekman (1994), 143).

73 persensteenswert: zwart uit verkoolde perzikstenen.

74 ingelschen oeker: Engelse of bruine oker, mengsel van kleiaarde en min of meer donker gekleurde ijzeroxide (cf. W.L. Braekman (1994), 148).

+ (fol. 19v)

75 soot: roet (uit de schoorsteen of de haard), cf. idem, 151 (‘sou(d)t’).

76 scrijnhout: hout gebruikt voor (reliek)schrijnen.

77 koelsche eerde: Keulsche of bruine aarde, bruinkool die ook als kleurstof gebruikt werd.

+ (fol. 20r)

78 hoo[g]sels: de hoogste, d.i. de bleekste plaatsen.

[p. 314]

32. Tot coper te temperen.

9. Legget aen met schitgeel, diepet met coolswert ende soet tsaemen, hooget met bleeck goudt.

33. Tot schoon blau steenwerck.

10. Nemt lindencoelswert zeer cleijn ghewreven ende lootwit, ende doet een cleijn lutter coetchenille daerbij in looge geweijckt om schoonheijt te geven, overteijt⁷⁹ daermede, ende diepet met het selfste swert ende coetsunille.

⁺ 34. Toot witten ma[r]ber te temperen.

11. Neemt lootwit met een cleijn lutter gelen oker daerbij, gediept met het water van beenswert, ende oock daermede gemermert.

35. Een⁸⁰ ander tot marmersteen.

12. Lootwit en bruijnroot, lindencoelenswert ende het sop van cooesanille⁸¹ in looge geweijckt.

36. Om betumenwater⁸² te maecken om schoon lasuren ende alderhande blau te leggen.

13. Nempt .ij. loot gomme van arabien, .i. loot crieckgomme⁸³, een dragma betumen, een dragma witte mirre: stoot dese .iiij. stueken elck besonder, giet daerover eenen halven pot (fol. 21r) regenwaeter ende laetet weijken totdat wel gesmolten is, ende dan roeret wel om, ende doet daerin twee eijerschaelen witten wijneeck⁸⁴.

Laetet properlijck⁸⁵ sieden, dan laetet couwen, dan doeget doer eenen doeck, settet in de sonne te distileren soe blijvet al[t]ijt goedt.

Dese dertien stucken hebbe ick van eenen gouden vrint di seer fraij⁸⁶ in de verlichterij was, ende daerom ghebeden om sommige sekreten te hebben.

* * *

79 overteijt: overtrek, leg een laag.

+ (fol. 20v)

80 Vóór een staat in hs. I[tem?].

81 cooesanille: corrupt voor coetchenille in nr. 33 en cocinille in nr. 23 (zie aldaar).

82 betumenwater: water van pik, asfalt.

83 crieckgomme: gom van kriekenbomen.

84 wijneeck: wijnazijn.

85 properlijck: goed, zoals het hoort.

86 fraij: beslagen, ervaren.

[p. 315]

⁺ Maniere om verscheijden soorten van inct te maken van diverse coleuren.
37. Eerst om goeden swarten inct te maken.

Nemt drie pinten wijn, ende een vierendeel ponts galnoten in 4 oft 5 stucken ghebroken daerinne ghedaen hebbende, laetse soo samen staen omtrent ses weken tijts, alle daghe drie oft vier mael omroerende, ende daernae doet daerbij een vierendeel pont coperroot, ende roeret het drie weken langh, allen daghe eens oft twemal, ende dan sijght het doer eenen doeck, ende doeter vijf oncen gomme inne, ende roeret soo als voren, acht dagen langh ende sal seer goeden inck wesen.

⁺ 38. Om meterhaest⁸⁷ goeden inct te maken.

Neemt soo vele gallen als hier voorschreven is, ende gebroken als voren, setse met wijn soo vele als boven staet op een midelbaer vier, ende laetse sieden, altijt wel omroerende totdatter een derdendeel ingesoden is, neemt het dan vant vier, ende noech lau zijnde, doeter de coperoot in, tghewichte als voorseit is, ende roert het noch een wijle wel, ende latet staen tot des anderendaeghs.

Neemt dan eenen anderen pot oft cruycke, daerinne ghij dien wilt laten, ende roert den ghesoden inct wel omme, ende sijght hem door eenen doeck in dien anderen pot, ende dan doeter den gomme in als boven, ende sult eenen goeden inct hebben ende haest verdich⁸⁸.

⁺ 39. Om roode vermillioeninct te maken.

Wrijft vermilioen totdat het geelachtich wordt met schoon water, ende ghewreven zijnde, doettet op een stuck crijts, daer sael die voechtichijt in trecken. Ende drooch zijnde, doet het in een doosken.

Als ghij die besigen wilt neemt daervan soo veele ghij wilt, menghtse met ghepreparet claerij oft wit van eij, soo dick als brij, laetse in de sonne droogen in een gelas, ende wel ghedrooght zijnde, doet het in een doosken.

Ende menghtse dan in den hooren met meestwater⁸⁹ ende claereij, ende comender eenige blaeskens oft vellekens in, soo nemt materie uut uwe ooren oft galle van ossen, ende int roeren sullense verdwijnen.

+ (fol. 22r)

+ (fol. 22v)

87 meterhaest: vlug.

88 verdich: klaar, gered.

+ (fol. 23r)

89 meestwater: mestwater, gier.

[p. 316]

⁺ 40. Om blauwen inck te maken.

Nemt welgesuijverde smalt⁹⁰, mengtse met goemwater daet nit te sterck wesen en can, alser⁹¹ die verwe niet van een blinckt, maer maeckt u gomwater matich, twelck ghij aldus sult proeven: maeckt twee oft drie letteren met den smalt, drooch zijnde leghter een schoon papier op, wrijft dat stijf met de handt, blijfter smalt aen tpapier hangen, soo moeter meer gomme inne.

Nota. die met smalt schrijven wilt, moet een slappe langhe gherebbede penne hebben om datse anders qualyck decken wilt.

Nota. Wordt u smalt te bruijn door lange staen, soo doet als volght.

Latse een ure staen sincken, ende giet dan het goemwater af, ende doeter claer water op, roertse wel omme, laetse weder soo langhe sincken, ende giet dat water af toet datse weder schoon is, giet dan daer weder goemwater ope als te vooren.

⁺ Alsmen niet meer besigen wilt, soo giet het goemwater af, ende doeter schoon water op, ter tijt toe dat ghijse wederome besighen wilt, sij saude anders te hart werden.

Nota. Wort u smalt te bleecke in 't besighen, moeght ghijse helpen met tornesolwater.

41. Om geelen inct te maken.

Operment oft auripigmentum⁹² met claereij ghetempert is schoonen gheel inct.

Item saffraen met eijersdooren ghemenght, is goet geel inct.

Item weijckt saffraen in versch clareij een ure langh, giet dat geel eijwater in een hooren oft potteken, ende dan tempert daer wat bereijde mastict inne.

42. Om groenen inct te maken.

Stoot wijnruijt in eenen moertier, vringhtse door eenen douck in een schulp oft elder in, doet daer ghewreven spansghrun inne, tempert dat met goemwater, latet twee oft drije dagen staen sonder roeren, want het beste ende schoenste leijt boven (fol. 24v). Men mach dese inct wel een half jaer goet houden in een gelas.

+ (fol. 23v)

90 smalt: fijngemalen kobaltglas dat als blauwe verfstof gebruikt werd.

91 alser: hs. alser alser.

+ (fol. 24r)

92 operment oft auripigmentum: geel zwavelarsenicum.

[p. 317]

Item spansgroen langh ende sterck ghewreven met wijnsteen ende wijnazijn, ende dan door een doeck ghedaen, ende het sopken alsoo ghebesighet.

43. Om witten inct te maken.

Lootwit salmen wel wrijven, ende met sterck gomwater, of met een matelijck lijmwaterken mengen en temperen. Item met claereij ghetempert is schoon op swert.

44. Om wit schrift te schrijven sonder witten inct.

Tempert wat eijsdoijer met water, schrijft daermede, ende alst drooch is giet daer inct over, ende die oock drooch zijnde, schraept het geschreven eijsdoijer met een mes af, ende de letteren sullen haer wit vertoonen.

⁺ 45. Om rood bresilieinct te maken.

Nemt een loot bresilienhout⁹³ cleijn ghemalen, scharp⁹⁴ soo veel aluyne oock wel ghebroken in een halfpintspotteken, ende giet daer reghewater oppe tot dat het hout bedeckt is. Laet het eenen nacht weecken, doet daer dan smorgens soo veel fijne wijnazijn toe dat het potken op drie vingheren breet bedeckt zij. Siedet dit te samen totdat het vierendeel oft meer inghesoden is, dickwils onder 't sieden roerende. Latse daernae door eenen doeck sijghen in een schoon potteken en stoppen het wel dicht toe.

46. Om claereij te maken.

Het wit van eij salmen soo langhe met een penne die aen drie oft vieren ghecloven oft ghespleten is roeren totdat al⁹⁵ het wit in schuijm verandert zijnde, aen de pot, cop oft glas, daer inne het bereijt wert, blijft hangen, alwaert datmen den cop oeft gelas omkeerde, den bodem omhooch. Daerna salmen het schuijm eenen daech oft (fol. 25v) naecht laten staen, dan laet het weder tot clear als water dijen⁹⁶, welke wordt claereij ghenaempt, ende hoe het verscher is hoe tbeter is.

+ (fol. 25r)

93 bresilienhout: harde houtsoort uit Zuid-Amerika, die, geraspt, als rode verfstof werd gebruikt.

94 scharp: lees schrap.

95 al: hs. als.

96 dijen: gedijen, groeien, worden.

[p. 318]

47. Om gout te bereijden dat men daermede schrijven can.

Neempt oprecht salarmoniac⁹⁷, ende seer vet gomwater, dat moet men so langhe wrijven totdat het een wit papeken wordt, ende alsdan salmen een blaeken gh[e]slagen goudts seffens nemen, ende daer wel onder wrijven, totdat het cleijn zij. Ende cleijn zijnde, salmen wederomme een ander nemen, ende dat oock alsoo gewreven zijnde wederomme een ander tot ghij des goudts ghenoech hebet. Maer ghij moet noteren dattet selve goudt meer als een ure ghewreven moet woerden. Alsdan sult ghij het wel reijne opnemen, ende in een suijver ghelas doen met seer suijver ende clear reghen(fol. 26r)water, dat wat lau ghemaeckt is, ende roeren alsdaen met een suijver veerken oeft stoxken wel onder malcanderen.

Ende latent also staen sincken, ende wel ghesoncken zijnde, salmen het water soetelijcke afgieten, dat sult ghij al weder met schoon water vullen ende omroeren, ende daerna wederome afghiten totdat alle vetticheijt ende onsuijverheijt af is, soo dickwils suldij het continueren, ende wel schoon ende claer zijnde, sulde het gout soetkens met een schoon penceel in een schulpe doen ende verspreijden⁹⁸; in de schulpe sult ghij het laten droogen.

Ende als ghij het ghebruijken wilt sult ghij claer ende dun goemwater nemen, ende ghebruijken daer u belieft, makende altijts niet meer nat als ghij ghebruijcken wilt.

⁺ 48. Om silver te schrijven.

Men sal het silver handellen ende prepareren in allen manire als van het gout gheseijt is.

49. Een ander manire om bresilie te bereijden.

Neemt tot een half pont bresilien, een mengele goet claer out bier, twee ghemijnen roomers oudt regenwaters, hoe ouder hoe beter, ende een roomer wijnazijn, drie loot witten claren aluijn ende een loot gomme dragacanti⁹⁹. Ziedet dit te samen op de helfte ende ghitet alsdaen claer af, ende wachtet wel voor stof ende vuijlicheijt, ende al is zij versch ghesoden wat bleeck, zij wordt hoe langher hoe schoonder.

97 salarmoniac: salmiak.

98 verspreijden: hs. perspreijden.

+ (fol. 26v)

99 gomme dragacanti: soort witte gom afkomstig van een uitheemse boom.

[p. 319]

⁺ 50. Om schrijversvernis te maken.

Men sael de hinneneijersschalen oft doppen schoon wasschen ende reijnigen van het vlies datter in is. Dese salmen drooghe stooten in eenen moertier ende so cleijne als stoef wrijven op eenen wrijfsteen, ende siftent door eenen doeck. Daertoe salmen nemen schoon spiegelherst ende stooten die als vooren ende wrivense ende siftense. Om de materie beter door de sift oft doeck te helpen, maechmen¹⁰⁰ wat loot oft anders swaerts¹⁰¹ daerinne legen.

Neempt daen twee deelen eyersdoppen teghens het een derdendeel speegelsherst, ende mengen het alsoo onder malcanderen, het welcke op stof dat glad is ghestroijt, de gladdicheijt hem benemt.

⁺ 51. Teghens doorslaende papier.

Neempt ses loot hoorenlijm, leget het eenen naecht in waermlau water. Des moergens settet aen de vieren, ende laetet wel opsieden, daernaer nempt een loot aemelmeel¹⁰² wel ghestooten ende ghebuijdelt, doet daet daerin. Als het ghesmolten is sijghet door eenen doeck, laet het soetellijck cout woorden, doet daer daen in drij loot aluijns wel ende rijn ghestooten, roerent het met malcanderen. Als ghij nu ijt maken wilt oeft schrijven, bestrijckt u papier voorhenen¹⁰³ met dese dinghen, ende laet het droogen.

⁺ 52. Nota. Maniere om een vernisken te maken om int nat te wercken, gelijck naeckten ende tronien.

Sult nemen een haelf onse spijckolie, een haelf onse termentijnolie ende een vierendeels onse peeterolie. Dese olie tesamen ghedaen in een nieft schoin panneken ende op het vier te samen laten werm woerden ende daen van het vier ghenomen ende in een schoon gelas gedaen.

Ende alsmender wilt met schilderen hetgene daet ghij wilt in naeckten ende tronien suldet dorekens¹⁰⁴ met uwen vinger overstrijcken, ende daerin schilderen daet ghij wilt.

+ (fol. 27r)

100 maechmen: hs. maechten.

101 anders swaerts: iets anders dat zwaar is.

+ (fol. 27v)

102 aemelmeel: meel van spelt of van tarwe.

103 voorhenen: op voorhand.

+ (fol. 28r)

104 dorekens: geheel, volledig (WNT, III, 2918-2919).

[p. 320]

53. Nota. Manire om exsellenten vernis te maken om alderhande dingen te vernissen di aurins¹⁰⁵ zijn.

Nempt schoonen mastick, ende sult de punt oeft ijser int vier heet laten werden, ende stekent daen in den mastick, ende noech (fol. 28v) diet¹⁰⁶ over het vier ghehouden toetdaet het begint te smelten. Ende daen uuven vinger met uuven duijm nat gemaeckt ende den mastick daen stuijf¹⁰⁷ gedowen toetdaet [men] het klaerste uut [sal] sien komen, ende dit al vergert¹⁰⁸.

Daen sulde spijckolie nemen in een schoone paneken met den schoonen beteren mastick ende over het vier sutkens ghesmolten, ende is schoonen vernis.

Dit hebbe ick van Mr. Cranewet ende koempt uuijt Italie.

⁺ 54. Maniere oem van ghestooten papier tronien te drucken in voermen tsij van poeteerde oeft van plaesteren¹⁰⁹.

Item als ghij u papier wel ghewijckt sult hebben, ende seer diecmael sult schoon waeter gheven, ende daen langhe tijt sult laten sieden in eenen schoonen poet daer gheen vet aen en koempt. Ende aelst ghesoden heft daen ghestooten toet al pap is, ende int stooten sulde ewat krijt in het papier doun ende mede stooten, ende mede daen drucken in de voermen, ende daen als de druck van het papier droech is sulde ewaet was nemen met konfe¹¹⁰

⁺ 55. Cekret om¹¹¹ lackwerck te maken ende daet schijnt fijn goudt te sijn.

Men salt ierst met silver versilveren int olieverrewe¹¹².

Men mout nemen goumelaeck, den welcken kost het virendeel vaiftin stuijvers inde stadt¹¹³ van Antwerpen.

Men mout noech nemen amber, den welcken koest oock tanwerpen vaif stuijvers het vierendeel.

105 aurins: verguld (cf. Lat. aurum).

106 diet: dit (de mastiek).

107 stuijf: stijf, hard.

108 vergert: vergaart.

+ (fol. 29r)

109 Na plaesteren staat in het hs. voermen.

110 konfe: bet. onduidelijk; de rest van het recept ontbreekt.

+ (fol. 37r)

111 om: hs. oum.

112 olieverrewe: hs. olie werrewe.

113 stadt: hs. sdadt.

[p. 321]

Men mout noech nemen spalt¹¹⁴, den welcken koest tantwerpen het vi[r]endiel aecht stuijvers.

Nota. Dese voersijde gommen saelmen nemen in ien nieuft potteken daet wel geloot is ende dese gomme te samen int poteken al drooch innegedaen, ende daen op ien wel hiedt vier gesedt toet daet het te samen smeldt en men motet al ruren ende moter bij blijven om gade te slaen.

Ende alst al wel (fol. 37v) gesmo[l]ten is saeltmen vant het vier nemen ende daen¹¹⁵ laeten kouwen, ende daen doerdoen doer ienen schoonen douck in ien ander schoon nieft tijlcken, ende daen sulde termentijnolie nemen, ende ien lutel daerin doun bij dese ghesmolten gommen, ende al ruren, ende noech ien lutter termetijnolie in doun, ende al ruren, ende noech meer termentijnollie inne doune toet daet liquide is oum idt te laeckseren op het silver gelijckt voersijdt is, ende dan in ien schoon gelasen flesse gedaen ende wel gestopt.

Ende alst ghijt besigen sult sulde nemen ien schoone schulpe ende sulde uut de flesse in de voersijde schulpe ghieten alsoo vele¹¹⁶ alst ghij seffens besigen wilt. Ende dan op het silver daermede geluijstert¹¹⁷ ende sulde (fol. 38r) sien oeft fijn goudt ware¹¹⁸ op het silver.

Item noech ist seer schoo[n] lackwerck oum ienigen laisten te swerten van taferiellen¹¹⁹ overmaten schoon swert.

56. Noech ien secret om inich houdt te swerten daet schijnt ebenhoudt te sijn.

Nempt houdt van perenboimen oeft apelerenboomen, ende sult nemen lethouwerssap¹²⁰ ende daet houdt met daet lethouwerssap tien oeft twelfmael daermede gestreken ende daen gelijmpt. Dan sulde met daet laeckwerck over vernissen, ende sael alsdaen sijn gelijck ebenhoudt.

114 spalt: zie noot 55.

115 Na daen staat in het hs. en latet.

116 vele: hs. wele.

117 geluijstert: doen glanzen, opgeblonken.

118 ware: hs. waret.

119 laisten... taferiellen: lijsten van schilderijen.

120 lethouwerssap: vocht uit kuipen van leertouwers.

[p. 322]

Bibliografie

W.L. Braekman, Medische en technische Middelnederlandse recepten (KANTL, Gent, 1975) Middelnederlandse verfrecepten voor miniaturisten en ‘alderhande substancien’ (Scripta 18; Brussel, 1986) Dat Batement van Recepten (Scripta 25; Brussel, 1990) ‘Technische Middelnederlanse recepten uit de late vijftiende eeuw’, Versl. en Med. KANTL (1992), 33-61 ‘Antwerpse “Consten ende Secreten” voor verlichters en “afsetters” van gedrukte prenten (17de E.)’, Versl. en Med. KANTL (1994), 75-152 ‘Technisch know-how voor miniaturisten uit de priorij van Waarschoot’, Appeltjes van het Meetjesland 51 (2000), 5-16

R. Dodoens, Cruydt-Boeck (Antwerpen, 1644)

A.J. Geurts, ‘Drie Recepten voor het maken van zegelwas en inkt’, in: Chr. De Backer (ed.), Cultuurhistorische Caleidoscoop aangeboden aan Prof. Dr. W.L. Braekman (Gent, 1992), p. 213-218

R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-Literatuur (Utrecht, 1989)

E.E. Ploss, Ein Buch von alten Farben. Technologie der Textilfarben im Mittelalter (Heidelberg und Berlin, 1962)

F. Vanderhaeghen (heruitg. M.-T. Lenger), Bibliotheca belgica (Bruxelles, 1964)