Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2000

[p. 349]

AUP en De teleurgang van den Waterhoek.
Een model voor nieuwe uitgeefcombinaties
Saskia de Vries, Amsterdam University Press

Mijnheer de Minister, geacht bestuur en leden van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, geachte aanwezigen,

Eind september vorig jaar ontving ik een e-mail van Edward Vanhoutte, waarin hij mij schreef:

De Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde had graag geweten of Amsterdam University Press geïnteresseerd is in de co-uitgave van de elektronisch-kritische editie van Stijn Streuvels' ‘De teleurgang van den Waterhoek.’. Deze editie wordt gepubliceerd op een auto-executable CDR met Multi-DocPro software en is gebaseerd op een native SGML-TEI systeem.

Waarna een uitgebreide beschrijving van de inhoud volgde en even verderop te lezen viel:

Met het oog op de ruime verspreiding van deze unieke en innovatieve elektronische editie, wil de Koninklijke Academie samenwerken met een academische uitgever die de verspreiding en (een deel van) de promotie in nauwe samenwerking op zich zou nemen. De KANTL financiert de productie van het volledige project, het persen en de lay-out van de CD en de aanschaf van de nodige software licenties. Voorziene publicatiedatum: oktober 1999.

Einde citaat.

Het was al bijna oktober, en aangezien onze catalogus voor het voorjaar twee weken later ter perse moest, en ik bovendien buitengewoon benieuwd was naar deze editie, verzocht ik Vanhoutte zo spoedig mogelijk een demoversie naar ons toe te sturen, maar neen, hij mailde mij ‘Ik kan elk moment van de week op de trein richting A'dam springen’ en stond dus al begin oktober met de demoversie bij Amsterdam University Press. Ik weet niet wat jij je van onze eerste ontmoeting herinnert, Edward, maar ik herinner mij dat je - achter mijn bureau gezeten -, een demonstratie van je CD-Rom gaf voor

[p. 350]

naast mij iemand van productie en marketing bij AUP, en dat wij er binnen 7 minuten van overtuigd waren dat dit een prachtwerk was, gemaakt door iemand met liefde voor de literatuur maar met zeker evenveel kennis van het nieuwe medium waarin het ontwikkeld was. En dat ik mij zo buitengewoon schuldig voelde toen ik je na een minuut of 20 gewoon vanwege de tijd moest onderbreken - je had nog wel drie uren door kunnen gaan..., maar dat wij gezien de kwaliteit van het product meteen enthousiast waren om met je samenwerking te overleggen.

De wereld van het wetenschappelijk uitgeven, mijne dames en heren, is hard aan het veranderen, en het is inmiddels zonneklaar dat de spelers in het veld andere rollen en plekken krijgen toebedeeld, zoals deze voorgeschiedenis van de samenwerking tussen de KANTL en AUP voor de uitgave van De teleurgang van den Waterhoek van Stijn Streuvels die hier vanmiddag ten doop wordt gehouden, op voorbeeldige wijze demonstreert.

Dankzij de verstrekkende mogelijkheden die het world wide web wetenschappers biedt, is een revolutie in gang gezet, maar de grote vraag is wel hoe wetenschappelijk uitgeven in de toekomst zal geschieden en met name ook door wie.

Elektronisch uitgeven lijkt op het eerste gezicht de productie en distributie van wetenschappelijke uitgaven gemakkelijker te maken, waardoor wetenschappers het zelf ter hand kunnen nemen wat zij ook in groten getale gedaan hebben. Er is een elektronische stroom van wetenschappelijke productie op gang gekomen, toegankelijk voor een ieder met een pc en internet aansluiting, die zijn weerga in de geschiedenis niet kent. Ik wil daar naast alle voordelen toch ook een paar kritische kanttekeningen bij plaatsten.

Om te beginnen dat elektronisch uitgeven dankzij de ‘toegevoegde waarde’ van het nieuwe medium - en ik laat het graag over aan Edward Vanhoutte om u daar zo meteen meer van te laten zien - wel een heel andere inhoud geeft aan de taken van de auteur, de redacteur en de zetter/opmaker. Toen ik zo'n vijftien jaar geleden bij Wolters Kluwer als uitgever begon, waren deze functies vrij simpel te scheiden: de auteur leverde al dan niet op een floppy een ‘platte’ tekst aan, die door een bureau-redacteur werd gelezen op inhoudelijke inconsequenties en onduidelijkheden, en natuurlijk op stijl- en spelfouten (jazeker, in de jaren tachtig werd dat echt nog door het toenmalige Kluwer verzorgd!), en daarna werd de tekst aan een zetter (en iets later een opmaker of DTP'er) gegeven die juist niet mocht lezen maar zorgde dat de

[p. 351]

tekens op de juiste plek op de pagina's kwamen te staan, waarna het geheel naar de drukkerij kon worden verzonden.

U hoeft maar heel even met Vanhoutte te praten om te begrijpen hoeveel van het enorme werk dat hij in de afgelopen jaren verzet heeft in wezen vroeger tot de taken van de redacteur en zetter van de uitgeverij zouden hebben behoord. De creatie van toegevoegde waarde als redactie, opmaak en productie, die dus vroeger bij de uitgever lag, blijkt nu voor een belangrijk deel bij de auteur te liggen. Moet dat zo blijven? Moeten wetenschappers, die toch als hoofdtaak hebben het doen van onderzoek, experts worden in het verslag doen daarvan in - en ik zal niet al te technisch worden - SGML of XML? Ik heb vorig najaar een uitgebreid bezoek gebracht aan een aantal universitaire centra in de VS waar men voorloopt op het gebied van electronic publishing en daar - eerlijk gezegd tot mijn stomme verbazing - gezien hoe in Virginia toponderzoekers met een wereldreputatie als Jerome McGann en Hoyt Duggan al jaren bezig zijn met het ontwikkelen van on line versies van het Rossetti en Piers Plowman archief. Ik was ongelofelijk onder de indruk van het enthousiasme dat zij investeren, net als Vanhoutte, in het creëren van standaarden waar de teksteditiepraktijk uiteindelijk enorm zijn voordeel mee kan doen. Maar zag ook dat dit enthousiasme absoluut niet van alle wetenschappers gevraagd kan worden, sterker nog: dat in veel gevallen de aandacht die een auteur aan de vorm (want daar hebben wij het toch over) moet geven ten koste zal gaan van zijn of haar onderzoek en dus van de inhoud. En dan raak ik hier niet eens aan het probleem van de waanzinnig snelle ontwikkelingen in de techniek momenteel, waardoor kennis van gisteren vaak vandaag al verouderd is.

Er is dus behoefte aan een nieuw soort redacteur, iemand die in staat is om met verstand van zaken het inhoudelijke betoog van een auteur in een veel complexere, technische vorm te gieten. Daarbij moeten deels inhoudelijke beslissingen genomen worden, beslissingen die het niveau van het indexeren overstijgen - kortom, deze nieuwe redacteur combineert in zich de oude bureauredacteur die de tekst kon begrijpen en de nieuwe ‘zetter’ die over veel meer technische vaardigheden moet beschikken dan voor zetters of DTP'ers tot nog toe noodzakelijk was.

Deze veredeling van de academische tekst kost geld, meer geld dan tot nog toe door de uitgever in het redigeren en zetten werd geïnvesteerd. En het is de grote vraag wie dat moet gaan betalen. Het levert overigens, even voor de goede orde, ook - mits goed toegepast - een enorme meerwaarde voor de

[p. 352]

gebruiker op, zoals we zo direct aan de CD-Rom van Vanhoutte gedemonstreerd zullen krijgen.

Naast deze meer inhoudelijke ontwikkeling speelt zich ook al een aantal jaren een puur commerciële veldslag af, namelijk het gevecht tussen de grote wetenschappelijke uitgeverijen en de universiteiten en dan vooral hun bibliotheken. UB's zijn de afgelopen vijftien jaar stelselmatig met waanzinnige verhogingen van abonnementsgelden geconfronteerd, en hebben zich dientengevolge genoodzaakt gezien - aangezien hun budgetten niet evenredig verhoogd werden - veel van de abonnementen op te zeggen. The American Society of Microbiology verhoogt in 2000 haar abonnementsprijzen voor de 10 tijdschriften die zij uitgeeft met 40% als je een abonnement hebt op alle paperversies ten opzichte van 1999, wil je een abonnement op de paperversie en de on line-versie tegelijkertijd dan bedraagt die verhoging tegen de 100%. Ik wijs er hier terzijde even op dat dit dan ook nog een zgn. learned society betreft, societies die zich soms nog erger gaan gedragen dan de commerciële uitgevers. Men hoeft overigens de krant maar zeer globaal te volgen om te weten dat het de commerciële uitgevers niet gaat lukken om voor hun on line-producten in alle gevallen dezelfde winstmarges te realiseren als waaraan zij (en hun aandeelhouders) voor hun paperproducten gewend waren, hoewel de grote uitgevers er natuurlijk alles aan doen om hun bestaande marktposities te behouden. Publieke instellingen en overheden beginnen zich gelukkig te realiseren dat de overgang naar elektronisch publiceren een uitgelezen gelegenheid is om de monopolistische marktposities van de commerciële uitgevers te ondergraven, en ervoor te zorgen dat ze uiteindelijk minder gaan betalen voor de informatie (content) die ze zelf hebben gefinancierd - het beschikbaar stellen van wetenschappelijke informatie hoort een not-for-profit business te zijn, het gaat immers grotendeels om de verspreiding van met publieke middelen ontwikkelde kennisproducten.

Er moeten dus nieuwe uitgeefcombinaties gecreëerd worden in het publieke domein door nauwe samenwerking van universiteiten (wetenschappelijke instituten en bibliotheken), universiteitsuitgeverijen en zo mogelijk andere not-for-profit businesses zoals learned societies. Deze moeten investeren in het ontwikkelen maar vooral ook continueren van het soort redactionele vaardigheden die ik hierboven schetste, en die nu veel te ad hoc bij individuele wetenschappelijke auteurs als Vanhoutte, McGann en Duggan aanwezig zijn, om dan na voltooiing van het individuele product in veel gevallen niet meer te worden opgeslagen en/of overgedragen. Er moeten nieuwe, gespecialiseerde redacteuren opgeleid en in dienst genomen worden bij ofwel UB's

[p. 353]

ofwel bij de not-for-profit uitgeverijen, die in overleg met auteurs zorgen voor het omzetten van de wetenschappelijke informatie naar formats als SGML en XML.

En daarnaast moeten deze nieuwe uitgeefcombinaties de selectiefunctie door kwaliteitscontrole hanteren. Er ontstaat bij de huidige ontwikkeling van grijze circuits op het internet een steeds grotere behoefte bij de gebruiker om duidelijkheid ten aanzien van herkomst en kwaliteit, een functie die van oudsher weliswaar ook weer door wetenschappers werd uitgevoerd maar wel door de uitgever werd georganiseerd en te gelde gemaakt. Denkt u bijvoorbeeld aan de redacties van de gerenommeerde, en uiterst prijzige wetenschappelijke tijdschriften: allemaal academici.

Nu is de wetenschappelijke wereld geen bedrijfsmatig georganiseerd geheel maar een optelsom van talloze instellingen en instituten, en daardoor niet gemakkelijk in staat om de rol van uitgevers geheel over te nemen, hoe graag zij dat in het licht van de huidige ontwikkelingen misschien zou willen doen. Wel zullen er steeds meer elektronische uitgaven beschikbaar komen zoals de Stijn Streuvels-editie van de Teleurgang die hier vanmiddag ten doop wordt gehouden, die zonder tussenkomst van uitgeversbedrijven door wetenschappelijke instituten worden geproduceerd, maar waarbij daarna een beroep wordt gedaan op de expertise van de uitgever voor de marketing, distributie en verkoop ervan.

In al deze ontwikkelingen is een heel interessante rol weggelegd voor de Universitaire Pers, krachtens haar uitgangpunten, namelijk het beschikbaar stellen en houden van hoogwaardige academische informatie zonder dat daarbij winst als voornaamste criterium wordt gehanteerd, en in navolging van hetgeen in de Verenigde Staten al op verschillende plekken bestaat, ontstaan momenteel dergelijke uitgeefcombinaties tussen Amsterdam University Press en de KANTL getuige de uitgave die wij vanmiddag presenteren, maar ook tussen AUP en de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, en zijn er gesprekken gaande tussen AUP en diverse internet activiteiten binnen de Universiteit Leiden zoals de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.

Wat voor projecten hebben we het dan over? Ik geef een paar voorbeelden:

Bij Amsterdam University Press is enkele jaren geleden het nieuwe Latijn-Nederlandse woordenboek van Harm Pinkster verschenen. Oorspronkelijk was

[p. 354]

het de bedoeling om er een CD-Rom versie naast te ontwikkelen, inmiddels zijn wij aan het kijken of dat niet beter een on line-versie moet worden, en hoe we dan het volgende woordenboek dat bij AUP moet verschijnen, over een jaar of vier, het nieuwe Grieks-Nederlandse woordenboek van Ineke Sluiter uit Leiden daar meteen aan kunnen koppelen. Bovendien praten we met de editeurs van het Etymologisch woordenboek Nederlands en van het Indo-Europees Etymologisch woordenboek die beide in ontwikkeling zijn - en als het goed is moet samenwerking op zo'n specifiek gebied niet alleen leiden tot opbouw van expertise maar uiteindelijk ook tot kostenbesparing.

Een tweede groot project is de on line cultuurhistorische bijbeleditie, die door Amsterdam University Press en de UB van de UvA samen met wetenschappers van de VU, Leiden en UvA in ontwikkeling is. Inmiddels zijn we heel ver gevorderd met een demo-editie van het boek Ester in SGML, waarbij je vanuit de tekst kunt klikken naar boxjes waarin informatie verschijnt over bijvoorbeeld de geschiedenis van het boek Ester zelf, de literaire compositie, interessante visuele verbeeldingen in de kunst en/of muziek van het verhaal, encyclopedische kennis van de liturgie, de joodse en christelijke receptie, een verhaal van de moderne dichteres Ester Jansma en nog veel meer eclectische kennis.

Een derde voorbeeld: zoals sommigen van u weten wordt er een hele grote nieuwe literatuurgeschiedenis door een aantal wetenschappers geschreven, onder andere op instigatie van de Taalunie. Je kunt je voorstellen dat zo'n enorm project ook voor een deel op het internet wordt ‘gepubliceerd’ en dat je daar dan bijvoorbeeld alle bronnen, noten, bibliografieën plaatst, alsmede wellicht ook primaire teksten, inclusief verwijzingen naar de teksten die inmiddels bij de Digitale Bibliotheek van de Nederlandse literatuur on line zijn, maar ook wie weet een interessante site voor het onderwijs met, hoe gek wil je het maken, interactieve spelletjes over Karel ende Elegast voor de allerjongste lezers. En dat alles naast uiteraard de ouderwetse, echte leeseditie: het boek voor de algemene markt.

Tenslotte weer wat meer wetenschappelijk: overal beginnen ‘portals’ te ontstaan, zogenaamde clusters van hoogwetenschappelijke informatie die gegarandeerde hoogwaardige kennis bieden op een bepaald gebied doordat wetenschappelijke redacties over de kwaliteit waken. Het is natuurlijk wel zaak om niet op verschillende plekken tegelijk dezelfde onderwerpen als speerpunt te kiezen, en ook hier moeten dus instellingen in goed overleg de taken verdelen. Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor de digitaliseringsprojecten

[p. 355]

van UB's: het zou toch wel buitengewoon spijtig en onzinnig zijn als de verschillende UB's in - laten we ons tot Nederland beperken - dezelfde tekstbestanden on line gingen zetten alleen omdat ze toevallig hetzelfde in hun collecties hebben staan.

U begrijpt inmiddels wel dat in een dergelijk rijtje mijns inziens het Van Gogh brievenproject ook niet zou misstaan, maar ik geloof dat ik mij vooraleer daar uitspraken over te doen eerst maar tot de heer van Vliet ga wenden...

Ik ga afsluiten, in het volledige besef dat ik hiermee slechts een deel van de ontwikkelingen met betrekking tot internet-publishing heb besproken (wat gebeurt er bijvoorbeeld in de komende decennia met het auteursrecht, ook zo'n heerlijk onderwerp, dat ik hier tijdshalve toch maar geheel terzijde laat liggen). Mijn voorlopige conclusie is echter dat in het komende decennium de commerciële uitgeverijen zich naar het nu laat aanzien enkel en alleen nog verder zullen moeten terugtrekken uit de verschillende vakgebieden waarop wetenschap zich afspeelt en zich volledig zullen concentreren op een nog beperkter aantal terreinen waar voor hen nog voldoende winstmarge te behalen is. Het is dus voor de wetenschap in het algemeen van ontiegelijk groot belang dat men investeert in de hierboven geschetste nieuwe uitgeefcombinaties om de verspreiding van wetenschappelijke informatie veilig te stellen. En ik wil eindigen met een woord van bewondering aan het adres van Edward Vanhoutte, die als absoluut pionier in een nieuw medium aan de ontsluiting van de ontwikkelingsgeschiedenis van De teleurgang van den Waterhoek heeft gewerkt, en een heel hartelijk woord van dank aan de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde voor haar vertrouwen in de samenwerking met Amsterdam University Press maar vooral voor de visionaire wijze waarop zij al jaren geleden heeft ingezien dat het belangrijk was te investeren in projecten als hetgeen hier gepresenteerd wordt.

Ik dank u voor uw aandacht.