Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2000

[p. 343]

Voorstelling van de cd-rom ‘Stijn Streuvels, De teleurgang van den Waterhoek’

[p. 345]

Inleiding op de presentatie van de editie
Marcel de Smedt, Katholieke Universiteit Leuven

Dames en heren,

Wanneer in de schoot van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde werd beslist dat vanaf januari 1998 tot december 2003 prioriteit zou worden gegeven aan de teksteditie, koos de Academie als eerste project voor de editie van De teleurgang van den Waterhoek van Stijn Streuvels.

Niet zo maar een editie. De Academie greep meteen heel hoog: het zou een elektronische editie worden met, bij wijze van bijproduct, een wetenschappelijk verantwoorde uitgave in boekvorm. Een echt pilootproject, immers tot dusver was in het Nederlands taalgebied iets gelijkaardigs nog niet ondernomen, laat staan gerealiseerd.

Zowel de uitvoerder van het project Edward Vanhoutte, als ikzelf als begeleider, stonden voor een stuk voor het onbekende, en we hebben ons meer dan eens afgevraagd of dit ambitieus project inderdaad in de tijdspanne van twee jaar tot een goed eind kon komen.

Vandaag kunnen we dan met een zekere trots, maar tevens met grote dankbaarheid tegenover de Academie die dit werk heeft mogelijk gemaakt, de resultaten van het onderzoek aanbieden. Er is een boekuitgave met de eerste druk (1927) van De teleurgang als basistekst, met woordverklaring, en met hoofdstukken over de ontstaansgeschiedenis, de overlevering en de tekstconstitutie. Het boek is zoals gezegd in zekere mate een afgeleid product van de elektronische editie waarin naast de geëditeerde tekst zes versies van De teleurgang zijn opgenomen (Streuvels' manuscripten incluis), met hyperlinks tussen deze versies op alineaniveau, met briefwisseling over de totstandkoming van De teleurgang, enz. Edward Vanhoutte zal zo dadelijk de elektronische editie presenteren.

De teleurgang van den Waterhoek is één van Streuvels' meesterwerken, volgens sommigen zijn beste werk. Het handelt over de strijd van deken Broeke tegen de aanleg van een brug over de Schelde, een brug die de ontsluiting

[p. 346]

van de wijk De Waterhoek met zich zal meebrengen, maar die volgens Broeke meteen ook de ondergang, de teleurgang van de wijk zou betekenen. Het is de brug naar de nieuwe wereld, het symbool van de vooruitgang. Streuvels werkt dit thema uit tegen de toch wel dominante achtergrond van de liefdesgeschiedenis van de ingenieur van de bouwwerken Maurice met Broekes kleindochter Mira. De aanleg van de brug is overigens geïnspireerd op reële gebeurtenissen uit 1906: de bouw van de Scheldebrug die de Avelgemse wijk Rugge met het Oost-Vlaamse Ruien zou verbinden. En ook de relatie tussen Mira en de ingenieur gaat terug op reële toestanden. In feite zijn er in het boek twee belangrijke plots, die harmonieus in mekaar verweven zijn. De filmmakers van 1971 hebben dat - overigens met een knipoog naar het publiek - goed begrepen, en in de titel van de film Mira of De teleurgang van de Waterhoek de naam Mira duidelijk in evidentie gesteld.

De reden waarom we de eerste druk van 1927 als basistekst voor de editie hebben genomen ligt voor de hand: het is de meest volledige versie waarin o.a. de psychologie van de karakters het best is uitgediept. Voor de tweede druk van 1939 heeft Streuvels heel wat voor het verhaal functionele beschrijvingen geschrapt; alle volgende drukken hadden deze tweede druk als basis. We hebben er alle belang bij de integrale tekst van 1927 te lezen. Pas dan is de overtrokken reactie van het tijdschrift Boekengids uit 1928 beter te begrijpen, waarin ‘op zedelijk gebied een streng voorbehoud’ voor het boek werd gemaakt en het werk ‘uit katholieke boekerijen’ diende te worden geweerd. In de elektronische editie is o.a. het exemplaar van de eerste druk waarop Streuvels wijzigingen en schrappingen aanbracht in extenso opgenomen.

Ik kan het niet laten een heel kort fragment te citeren uit een van die geschrapte passages waarin de auteur Mira tekent:

't Geen haar soms bekroop was iets als levensongeduur, bemachtigd worden door een innerlijken aandrang, eene opwelling om kwaad te bedrijven, bezeten door den geest van opstand, verzet, tegenspraak, - eene verkeerde neiging, een voorkeur om te begaan 't geen vernietigt en verderft - met lust om mede vernietigd en verdorven te geraken, - de onweerstaanbare aantrek tot zonde, omdat het zonde is, - de vrees van belachelijk te schijnen, de afschuw voor 't geen de menschen braafheid noemen. De donkere geest stookte soms in haar met plotse bevliegingen, opgevolgd door neerslachtigheid, verdooving, tijdstippen van volledige kalmte in 't gemoed. Dan eensklaps kwam de gejaagdheid op om iemand te bezitten, - evenzeer echter was zij gehaast om hem weer kwijt te spelen, had er in

[p. 347]

één keer genoeg van. Nooit dacht zij er aan zich iets te ontzeggen, den drang van haar heete bloed te stremmen, - telkens de jacht naar vleeschelijken lust in haar opkomt, gaf zij toe, gelijk zij toegeeft aan den weerzin voor 't onderwerp harer kortstondige drift. Zij kende dit in haar als de nood aan vernieuwing - gelijk een ziek kind dat voortdurend afwisseling verlangt, van alles vernoegd, de fijnste lekkernij niet meer lust zoo gauw het er de lippen heeft aangestoken, de bloem er van heeft gesmaakt. Het was een onbewust sadisme van het meisjesdier, met 't instinct om te verleiden, eene behoefte harer verdorvene natuur, eene vlam in haar wulpsche lijf - tegen wil en begeerte soms - als een vloek dien zij van godweet wie had overgeërfd, - een onverzadelijke, wreede wellust om hare prooi te veroveren, (...) (eerste druk, p.225).

Dames en heren,

Bij de presentatie van deze elektronische editie past het enkele woorden van dank uit te spreken. Wij danken de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde en in het bijzonder haar bedrijvige en enthousiaste Vast Secretaris Georges De Schutter omdat zij dit project heeft willen lanceren en financieren. We danken de uitgeverij Manteau die de boekuitgave heeft willen op zich nemen, en Amsterdam University Press omdat deze academische uitgeverij het avontuur van een elektronische editie heeft willen wagen. Ook het Archief en Museum voor het Vlaams Cultuurleven zij dank voor de medewerking en de verleende faciliteiten. Wij danken ook heel speciaal de erven Streuvels in de persoon van Isa Lateur, die steeds met de grootste bereidwilligheid toestemming heeft gegeven de manuscripten (waaronder de briefwisseling) van haar vader te raadplegen.

Tenslotte, last but not least Mijnheer de Minister, danken we U omdat U hier aanwezig zijt. Het is de eerste keer dat we op een studiedag over teksteditie de Minister van Cultuur mogen begroeten. Het stemt ons dankbaar en tevens hoopvol dat er in de toekomst meer financiële middelen zouden ter beschikking komen voor de conservering, inventarisering en wetenschappelijk verantwoorde uitgave van literair werk en briefwisseling van onze Vlaamse auteurs. Monumentenzorg in de vorm van gebouwen en schilderijen heeft terecht de aandacht van de Minister van Cultuur. Maar ons literair erfgoed heeft ook professionele conservering en restauratie nodig. Er ligt in onze archieven (o.a. in het AMVC) en in handschriftenafdelingen van onze bibliotheken zoveel onschatbaar waardevol materiaal te wachten op ontsluiting en bestudering. We hebben met z'n allen de plicht dit rijk cultureel erfgoed in optimale omstandigheden te bewaren en bekend te maken. Uw

[p. 348]

aanwezigheid hier, Mijnheer de Minister, bewijst dat U zich bij de problematiek betrokken voelt. Nogmaals dank daarvoor!