Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2000
(2000)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 357]
| |||||||||||||
De elektronisch-kritische editie van De teleurgang van den Waterhoek.
| |||||||||||||
[pagina 358]
| |||||||||||||
lang is Streuvels met de verhaalmaterie bezig geweest, en heeft het boek de tijd gehad te rijpen - ‘als een appel die van den boom valt’ schrijft hij aan Emmanuel De Bom.Ga naar voetnoot6 Vooraleer hij De teleurgang in 1927 in boekvorm liet verschijnen bij Veen in Amsterdam en Excelsior in Brugge, bewerkte Streuvels nog eens de afleveringen van de voorpublicatie in De Gids. De ontvangst van het boek was niet algemeen positief te noemen. Vooral de katholieke kritiek maakte een streng voorbehoud vanwege de prikkelende en expliciete beschrijvingen van de relatie tussen Mira en de jonge ingenieur Maurice. De passages waar die twee elkaar ontmoeten om ‘minninge te maken’ lagen blijkbaar moeilijk in het toenmalige katholieke milieu in Vlaanderen. Marcel De Smedt vermeldde al het oordeel van Professor Boon,Ga naar voetnoot7 ik wil hier de reactie van priester-dichter Jan Hammenecker (1878-1932) vermelden. Een brief aan Marcel Cordemans (1891-1991), hoofdredacteur van De Standaard, begint zo: ‘Er wordt verteld dat ik De Teleurgang van den Waterhoek verbrandde. Dat is waar, en het gebeurde zoo:’ waarop Hammenecker het relaas doet. Hij argumenteert hierbij ‘Boeken die zulke dingen, en nog wel zoo - durven te verhandelen, durf ik niet te lezen: die ben ik gewoon te verbranden.’ En hij besluit vurig ‘Wie den teleurgang van Vlaanderen wil, smijte 't in Zinnelijkheid amen! Dan is Vlaanderen klaar! Dan kan het terug gaan Vlaanderen worden in Congoland.’Ga naar voetnoot8 Deels omwille van die negatieve receptie, deels omdat de uitgever een kortere en dus ‘goedkoope uitgaaf’Ga naar voetnoot9 op de markt wilde brengen, bewerkte Streuvels de eerste druk duchtig en schrapte hij meer dan 25 procent van de tekst voor de tweede herziene druk van 1939. Sindsdien is de tekst van De teleurgang nooit meer dezelfde geweest.
De studie van het bronnenmateriaal (het manuscript, de voorpublicatie, de gecorrigeerde voorpublicatie, de eerste druk, de gecorrigeerde eerste druk en de tweede druk) zou in een conventionele papieren editie leiden tot een bijna | |||||||||||||
[pagina 359]
| |||||||||||||
onleesbaar variantenapparaat (men spreekt in dat verband ook wel van een variantenkerkhofGa naar voetnoot10), waarbij je tijdens het consulteren ervan vingers tekort zou hebben om als bladwijzers tussen de dikke boekdelen te stoppen. Niet in deze elektronisch-kritische editie van De teleurgang van den Waterhoek.
Van bij het opstarten van de elektronisch-kritische editie (de editie start vanzelf op, er hoeft geen software geïnstalleerd te worden) zie je links (hier in de betekenis van ‘niet rechts’) de dynamisch-interactieve inhoudstafel, en rechts de tekst en kan je al onmiddellijk aflezen wat er in de elektronische editie is opgenomen: een Vooraf, de Verantwoording, de eigenlijke hyper-Teksteditie, de Bronnen en de Brieven. Een klik met de muis op een plusteken voor een titel doet de onderliggende hoofdstukken verschijnen. Terwijl je de editie exploreert, geeft een geel blokje in de inhoudstafel altijd aan waar je je bevindt ten opzichte van het geheel. Verloren lopen kan dus niet. 
Figuur 1: Openingsscherm van de elektronisch-kritische editie
| |||||||||||||
[pagina 360]
| |||||||||||||
De Verantwoording bevat naast een uiteenzetting over de keuze van de basistekst en de principes die gehanteerd werden bij de constitutie van de verschillende opgenomen teksten, een documentatie van de overlevering en een artikel over de ontstaansgeschiedenis van de Teleurgang. Vanuit die wetenschappelijke artikels vertrekken er hyperlinks naar andere plaatsen in of buiten de editie. In het artikel Ontstaansgeschiedenis, bijvoorbeeld, wordt er veelvuldig geciteerd uit en gerefereerd aan de briefwisseling tussen Streuvels en zijn uitgevers en vrienden. Een hyperlink naar de betreffende brief zorgt er telkens voor dat de lezer die direct op het scherm kan nalezen. Verder zijn er voetnoten opgenomen en hyperlinks naar digitale facsimile's van relevante documenten, zoals de originele affiche uit 1906 van de opening van de brug die we in Streuvels' papieren hebben teruggevonden.
Vanuit de eigenlijke Teksteditie die de geconstitueerde versie van de eerste druk als oriëntatietekst heeft, kunnen alle varianten in de verschillende bronnen op het niveau van de alinea's op het scherm gebracht worden. De woordverklaring werd m.b.v. hyperlinks in de tekst geïncorporeerd, zodat een klik met de muis volstaat om de woordverklaring van een bepaald woord op te roepen. Zoals gezegd kunnen we elke alinea van die oriëntatietekst vergelijken met de overeenkomstige alinea's uit het manuscript, de voorpublicatie in De Gids, de gecorrigeerde voorpublicatie, de gecorrigeerde eerste druk en de tweede druk. Het hangt uiteraard af van de omvang van de alinea, de grootte van het computerscherm, de schermresolutie, en de behendigheid van de gebruiker of de zes bronnen ook tegelijkertijd kunnen worden bekeken. Vóór elke alinea vind je een ronde, grijze knop die een pop-up window activeert met daarin de sigles van de vijf opgenomen bronnen: 
Figuur 2: Pop-up window met 5 sigles
| |||||||||||||
[pagina 361]
| |||||||||||||
We nemen bijvoorbeeld de volgende alinea uit de eerste druk (oriëntatietekst in de editie):
Na een tijd wachtens komt de veerman aangetroggeld, maakt de pont los en trekt, de handen beurtelings overslaand, bij den ketting de boot naar den anderen oever. De reiziger springt in, en onder 't varen meent hij iets te moeten zeggen, om de stilte te breken.
We klikken op de knop vóór de alinea om de sigles van de 5 bronnen te zien.
Een ronde, grijze knop na een sigle wijst op een link naar een tekstfragment, een document-icoontje wijst op een link naar een digitale facsimile. We klikken op het icoontje voor het manuscript, en de digitale facsimile van de pagina waarop de alinea voorkomt wordt geladen. We zien dat het schrijven van deze paragraaf blijkbaar wat moeite heeft gekost. In het manuscript stond er oorspronkelijk (eerste laag):
Op 't geroep komt de baas naar 't veer, maakt de pont los en trekt, de handen beurtelings overslaand, bij den ketting de boot over 't water naar den overkant. De reiziger springt in en in de stilte van 't overvaren meende hij iets te moeten zeggen, om de stilte te breken.
Streuvels corrigeerde die passage op het manuscript in een tweede laag tot:
Na een tijd wachtens verschijnt de veerman, maakt de pont los en trekt, de handen beurtelings overslaand, bij den ketting de boot naar den anderen oever toe. De reiziger springt in, en onder 't varen meent hij iets te moeten zeggen om de stilte te breken.
Wat we ook terugvinden in de voorpublicatie van De Gids die we met een klik op de knop na DG opvragen. Bij de voorbereiding voor de eerste druk corrigeerde Streuvels opnieuw: ‘verschijnt de veerman’ wordt ‘komt de veerman aangetroggeld’, en ‘toe’ wordt geschrapt.
Op het exemplaar van de eerste druk dat Streuvels gebruikte als manuscript voor de tweede druk, komen geen verdere correcties voor. Nochtans lezen we in de tweede druk dat de veerman komt ‘afgetroggeld’, en ontbreekt de komma na ‘handen’. Door de elektronisch-kritische editie kunnen we perfect volgen hoe Streuvels te werk is gegaan of wat er met de tekst is gebeurd. | |||||||||||||
[pagina 362]
| |||||||||||||
Er zijn spectaculairder voorbeelden te noemen, meer bepaald waar Streuvels volledige passages heeft geschrapt voor de tweede druk, maar daar kom ik straks op terug. 
Figuur 3: Simultane presentatie van alinea-varianten uit de zes bronnen
De hypertekst-editie biedt de gebruiker de mogelijkheid om verschillende versies met elkaar te vergelijken en parallel te lezen. Maar wie de zes versies van de Teleurgang apart wil lezen, kan dat in het deel Bronnen.
Hierin vinden we
| |||||||||||||
[pagina 363]
| |||||||||||||
Via de inhoudstafel kan de gebruiker probleemloos naar het gewenste hoofdstuk van de gewenste bron springen, en tijdens het lezen, houdt het gele blokje bij waar die zich in de editie bevindt.
De diplomatische editie van een zeventigtal Brieven uit de briefwisseling tussen Streuvels en zijn uitgevers en vriendenGa naar voetnoot11 die betrekking hebben op De teleurgang, en waaraan ook wordt gerefereerd in het artikel Ontstaansgeschiedenis - wordt samen met een verantwoording in een laatste deel van de editie gepresenteerd. De brieven zijn chronologisch en per correspondent geordend in een lijst met hyperlinks. Met een klik van de muis op zo'n hyperlink wordt de gewenste brief op het scherm gebracht. Elke brief wordt bovendien bibliografisch beschreven: de signatuur (bewaarplaats van het document) en de collatie (materiaalbeschrijving: formaat in mm, kleur van papier, aantal beschreven kanten, vermelding of de brief getypt is of geschreven), en waar voorhanden worden de adressering en gegevens van de poststempel vermeld. 
Figuur 4: Diplomatische editie van een brief van Geerardijn aan Streuvels
| |||||||||||||
[pagina 364]
| |||||||||||||
Maar dat is nog niet alles. Elke gebruiker kan de editie verrijken met eigen annotaties, bookmarks en hyperlinks, en die bijvoorbeeld via e-mail, uitwisselen met andere gebruikers.
Ik illustreer dit met een voorbeeld.
In het zesde hoofdstuk van de originele eerste druk fantaseert Maurice op zijn kamer over Mira. Een wellustig maar fijn stuk proza dat trouwens niet meer voorkomt in de tweede druk.
Daar verneemt hij 't ruischen van haren stap; luistert als in gebed... Eene helderwitte verschijning staat in de opening der deur. Mira! Zij omhelzen elkaar; hij voelt de vluwe harer wang, 't rozepluk harer lippen, haar lijf tegen het zijne aangedrukt. ‘Neem plaats’. Smijdig buigt hare gestalte in 't neerzitten. Zij spreekt zacht - met eene stem als tokkelen van harpesnaren - fluistert hem iets in 't oor; schalksch kijkt ze hem aan - deugnieterij in den blik. Haar gelaat blijft onbewogen, strak, de trekken net afgeteekend als een ivoren beeld; in de oogen alleen leeft de vlam van den hartstocht die van binnen laait. Hij legt den arm om haar lijf dat vast is en malsch in de vormen. Hij snuift den geur op van den donkeren haarbos. ‘Ge zijt van mij, - de nacht is van ons, - wij zijn gansch alleen, - de wereld hoort ons toe, - niemand weet dat ik hier ben, - niemand, - ik hou van u...’ dit is hun gesprek dat onder vorm van litanie, met korte halen door beiden afgelost wordt. Zij drukt hem de hand op hare borst en zegt: ‘Ik heb opzettelijk dit lichte kleed aangetrokken.’ Wij glimlachen verzinnig in elkanders oogen... (p. 242- 243)
Net om die laatste zin is het mij te doen. Het gebruik van het persoonlijk voornaamwoord in ‘Wij glimlachen verzinnig in elkanders oogen...’ doet mysterieus aan, het valt immers buiten de dialoog. Wij hebben dit ‘Wij’ in de geconstitueerde basistekst van de editie gecorrigeerd naar ‘Zij’ (en natuurlijk ook verantwoord in de lijst van correcties). Een vergelijking van deze passage in de verschillende bronnen brengt opheldering. In het manuscript schrijft Streuvels eerst als verteller in de derde persoon: ‘Dit is hun gesprek’, maar corrigeert dat naar de eerste persoon ‘Dit is ons gesprek’ en schrijft verder vanuit het standpunt van het personage Maurice:
Zij drukt mijne hand op hare borst. ‘Ik heb opzettelijk dit licht kleed aangetrokken’ zegt zij. Wij glimlachen verzinnig in elkanders oogen...
Een volkomen logische zin. Het probleem komt pas als Streuvels bij de voorbereiding van de voorpublicatie weer naar de derde persoon switcht. | |||||||||||||
[pagina 365]
| |||||||||||||
dit is hun gesprek dat onder vorm van litanie, met korte halen door beiden afgelost wordt. Zij drukt hem de hand op hare borst en zegt: ‘Ik heb opzettelijk dit lichte kleed aangetrokken.’ Wij glimlachen verzinnig in elkanders oogen...
Streuvels heeft het gebruik van de eerste persoon in de laatste zin over het hoofd gezien en letterlijk overgeschreven van het manuscript.
Nu we dat ontdekt hebben willen we dat op de een of de andere manier vastleggen, en we kunnen dat doen d.m.v. een hyperlink tussen de zin in kwestie in de basistekst en de zin op het manuscript. Maar dat geval willen we ook annoteren.
In het deel Correcties van de eerste druk op de CD-Rom staat een uitleg bij dit geval. We maken eerst een bookmark bij deze passage zodat we die straks snel terugvinden, en gaan dan op zoek naar de bewuste uitleg. We voeren de tekst ‘Wij glimlachen verzinnig’ in in de zoekbox, en we zien dat er vier plaatsen zijn op de CD waar die frase te vinden is. We vinden gauw de uitleg, kopiëren die, en gaan m.b.v. onze bookmark terug naar onze passage in de editie, waar we de uitleg als noot toevoegen in onze editie. Hyperlinks, bookmarks en annotaties worden opgeslagen in een persoonlijk Web-bestand op de harde schijf, en die web-bestanden kunnen probleemloos uitgewisseld worden (o.a. via e-mail) met andere gebruikers die zo je eigen interpretaties en redeneringen kunnen volgen.
De elektronisch-kritische editie van De teleurgang van den Waterhoek is een nieuw soort editie die dankzij de nieuwste evoluties binnen de editiewetenschap een meesterwerk uit onze literatuur op diverse manieren toegankelijk maakt, en nieuwe vormen van onderzoek, en, waarom niet, onderwijs mogelijk maakt. Het gebruik van SGML (ISO 8879) voor de aanmaak van de editie en de geavanceerde software die bij de editie wordt geleverd, laat gesofisticeerde zoekoperaties toe op het niveau van de broncode. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om alle plaatsen op te zoeken waar één van de twee editeurs een correctie heeft aangebracht, of in een fractie van een seconde te weten te komen dat ingenieur Maurice slechts eenmaal in de tekst van de eerste en eenmaal in de tekst van de tweede druk de naam Mira uitspreekt, maar dat die twee plaatsen niet dezelfde zijn.
De editie laat ook toe om al het opgenomen materiaal te annoteren, bookmarks aan te brengen en zelf hyperlinks te leggen. De gebruiker krijgt de volledige versies van het manuscript, de voorpublicatie, de gecorrigeerde | |||||||||||||
[pagina 366]
| |||||||||||||
voorpublicatie, de eerste druk, de gecorrigeerde eerste druk en de tweede druk in full-text en digitale facsimile's, 920 in totaal, samen met een hypertekst-editie met links naar de alinea-varianten in de 6 bronnen en de editie van 71 brieven; 1620 woordverklaringen, 10.000 hyperlinks en bijna een miljoen woorden, voor wie van cijfers houdt. Op de CD-Rom staat ook een uitgebreide on line handleiding, zowel in het Nederlands als in het Engels, die ten allen tijde kan opgeroepen worden.
Misschien had Emmanuel De Bom dan toch gelijk wanneer hij op 1 december 1927 aan Stijn Streuvels schreef: ‘De Teleurgang zal zijn vore wel trekken in den tijd.’Ga naar voetnoot12 | |||||||||||||
Literatuurlijst
|
|