Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2000

[p. 271]

‘Voor dit boek is het de moeite waard zich in gevaar te stellen’: het soms moeizame maar zekere tot stand komen van de teksteditie van Virginie Lovelings oorlogsdagboek (1914-1918)
Sylvia van Peteghem, Universiteitsbibliotheek Gent

Ik hoop dat u niet van mij verwacht dat ik een biografisch portret van Virginie Loveling zal schetsen. Dan had ik hier trouwens niet moeten staan, maar wel Ludo Stynen die in 1997 bij Lannoo Rosalie en Virginie: Leven en werk van de gezusters Loveling uitgaf.

Ik zal het wel hebben over Virginie Lovelings oorlogsdagboek (1914-1918) en preciezer nog: over de editie van dit dagboek.

Het idee voor de uitgave kwam in de eerste plaats van Antonin Van Elslander. Wie hem niet heeft gekend: hij was de zeer minzame docent Nederlandse literatuur aan de Gentse universiteit, die decennialang studenten onderhield over zijn literaire idolen uit de negentiende eeuw. Loveling was één van zijn grootste favorieten. Ik moet daarbij eerlijk bekennen dat hij zo overtuigend over haar vertelde, dat we als studenten stiekem dachten dat Loveling ergens één of ander liefje van hem was. Nog maar heel kort geleden heb ik mij gerealiseerd dat het niet eens kon: Loveling overleed in 1923, Van Elslander werd geboren in 1921. Helaas is hij vorige zomer (1999) overleden, een half jaar te vroeg om de geboorte van deze uitgave mee te maken.

Dat Van Elslander dit dagboek niet uitgegeven heeft, had enkel te maken met gebrek aan tijd. Tijd voor het intikken van de duizend velletjes dagboek. Niet alleen Van Elslander dacht aan deze uitgave. Ludo Stynen kon Lannoo ‘enthousiasmeren’ en ook Diane de Keyzer die ons heel boeiende portretten gaf in haar Madame est servie en de Keuken van meiden en meesters: klasseverschillen aan tafel 1900-1960, wist Uitgeverij Van Halewyck te overhalen. Telkens weer werd deze uitgave tegengehouden door dat ene bijna onoverkomelijke probleem: het ontcijferen en intikken van het manuscript.

[p. 272]

Van Elslander hoopte dat ik dit vanuit mijn aanstelling als wetenschappelijk bibliothecaris in de Gentse Universiteitsbibliotheek zou kunnen doen, maar niets bleek minder waar. Binnen mijn eigen universiteit veranderde dit statuut grondig en wijzigde de opdracht in een zo goed als zuiver administratieve, logistieke manager-job. Tijd voor de inhoudelijke ontsluiting van het eigen erfgoed is er dus nauwelijks.

Een gunstige, zelfs zéér gunstige wind, zette net op dat ogenblik Georges De Schutter op de stoel van Vast Secretaris van de Academie in Gent. Ik maakte voor het eerst kennis met hem ergens in de loop van 1998 in dat prachtige gebouw aan de Koningstraat in Gent. Ik was daar in opdracht van Antonin Van Elslander en mijn vraag was eenvoudig maar delicaat: ‘of de Academie interesse had om het oorlogsdagboek van Virginie Loveling uit te geven.’ Met andere woorden: ‘of de academie geld had om dat te doen.’ Het antwoord van Georges De Schutter was heel kort: ‘Overtuig me!’ Ik had eerlijk gezegd al gemakkelijker opdrachten gekregen.

Toch probeer ik hier nog even te herhalen waarom ik hem probeerde te overtuigen van het waarom van deze teksteditie.

In feite zijn er vier facetten, namelijk: de geschiedkundige, de sociologische, de literaire en de autobiografische waarde van het document.

Eerst en vooral is het manuscript van het dagboek uniek en erg kwetsbaar. Het moet beschermd worden want het kan zoek raken, en eerlijkheidshalve: waarschijnlijk is er zelfs een stukje van het dagboek verdwenen. Zo herinnert Ludo Stynen zich het begin van het dagboek van Loveling ooit gezien te hebben in de bewuste archiefdoos in de handschriftenafdeling van de universiteitsbibliotheek. Helaas, die blaadjes zijn (voorlopig?) niet meer terug te vinden. Maar het zou ook waterschade kunnen oplopen, verbranden, verpulveren... het bewaren van een getrouwe kopie is dus zeker aangewezen. Waarmee ik natuurlijk ook niet wil zeggen dat elk uniek manuscript moet uitgegeven worden. Daarvoor is er een meerwaarde nodig. En die meerwaarde zit onder andere in de geschiedkundige en sociologische waarde.

Loveling had het namelijk volgehouden om de hele oorlog lang haar bedenkingen neer te pennen op kleine blaadjes die ze angstig verborgen hield, want het ging hier over een verboden document waarvoor ze kon gedeporteerd en zelfs terechtgesteld worden. Ze verborg de blaadjes her en der in

[p. 273]

haar huis in de Marnixstraat - vlakbij het St.-Pietersstation - in Gent en naaide kleine katernen samen met naald en zwarte draad. Ze voorzag de stukjes tekst van trefwoorden waardoor het makkelijker werd om bepaalde passages terug te kunnen vinden. De vrij goed volgehouden datering die ze overal op aanbracht hield het geheel overzichtelijk.

In dat dagboek beschrijft Loveling de dagdagelijkse dingen met een zeer filmisch oog. (Vandaag zou ze wellicht human interest documentaires maken voor Canvas). In zijn inleiding op Sophie, net heruitgegeven door Het Liberaal Archief in Gent, haalt Daniël Vanacker aan dat Loveling er even over nadacht om als journaliste te gaan werken, maar het dan liet afweten omdat het te veel tijd zou in beslag nemen. Ze beschrijft de dagdagelijkse dingen zodat je zicht krijgt op de toen gangbare gedragscodes, op de sociale verhoudingen, op wat er al dan niet te koop en te eten was. Je ziet hoe sociale grenzen vervagen en je merkt dat dit Loveling niet helemaal gelukkig maakt. Erg apart is het feit dat alles beschreven wordt vanuit een vrouwenstandpunt. Je krijgt daardoor die nadruk op details die je anders zelden neergeschreven vindt. Geen verslagen over troepenbewegingen, overwinningen of nederlagen. Wel een raak portret van de samenleving.

Loveling is zelf van Duitse afkomst, is een bekende schrijfster en krijgt vaak ongewild bezoek van bewonderende Duitsers die haar willen ontmoeten. Je voelt dat ze gevleid is en toch ook een beetje bang omdat dit wel kan geïnterpreteerd worden als meeheulen met de vijand. Het hele dagboek door keurt ze opvallend de inval en de collaboratie af.

Ook al voel je een zeer angstige ondertoon, toch is ze blij, fier zelfs dat ze dit allemaal nog van zo dichtbij, ja zelfs vanop de eerste rij mag meemaken.

Haar dagboek is niet enkel een journalistiek ooggetuigenverslag, maar is vermengd met twee andere belangrijke elementen: haar literair talent en de voor literatuurhistorici interessante autobiografische gegevens.

In zijn biografie van de gezusters schrijft Ludo Stynen:

Tot de Eerste Wereldoorlog waren ze goed vertegenwoordigd in schoolbloemlezingen. Ze werden uit het hoofd geleerd, zodat ze gingen behoren tot het algemeen bekende culturele erfgoed. In zijn in-memoriam-artikel in 1923 kon Van de Woestijne nog noteren dat de gedichten van de Lovelings de volle liefde van gans een volk waardig [...] zijn, maar sedertdien (schrijft Stynen) verdwenen ze

[p. 274]

geleidelijk uit de bloemlezingen, uit de verplichte leerstof en dus ook uit het collectieve geheugen. (p. 63)

Ludo Stynen schreef dit in 1997; vandaag, drie jaar later, staat Loveling verrassend genoeg wel in de actuele belangstelling. Onlangs werd haar Revolverschot opnieuw uitgegeven. Eind 1999 lag zowel Sophie als dit eerder onuitgegeven Oorlogsdagboek persklaar. En dat is wellicht niet enkel mij ontgaan. In Metro: de vrijetijdsgids van De Morgen vind ik op datum van 30 maart 2000 de rubriek: Word cultuurkenner in 52 weken (jaargang 2, week 20) een rubriek die zich als volgt profileert:

Bent U de ‘klassieken’ uit film, letteren en architectuur vergeten. Wedden dat u na een jaar opnieuw kan meepraten?

Daarin drie bijdragen: over Il Teatro del Mondo van Aldo Rossi, over Un chien Andalou van Luis Buñuel en jawel, over Een revolverschot van Virginie Loveling. Ik haal daaruit een klein stukje:

In haar laatste levensjaren kon Virginie Loveling zich vleien met de gedachte dat ze het virus van de letterkunde had doorgegeven aan ‘haar neef Cyriel Buysse’ staat er zeer ten onrechte in het Verhaal van de Nederlandse Literatuur. De waarheid is dat Virginie Loveling op haar 69ste Een revolverschot schreef, een ijzige, strak gecomponeerde, psychologische roman die kan wedijveren met het beste van haar neef. In sfeerschepping en psychologisch doorzicht overtrof ze het zelfs soms al te schetsmatige naturalisme van Buysse. (Jeroen de Preter in De Morgen: Metro 30 maart 2000)

Ik citeerde hier Jeroen de Preter en herhaal voor alle zekerheid nog even de datum van de krant waarin dit stukje staat: 30 maart 2000. Betekent dit dat ze toch niet helemaal uit het collectieve geheugen verdwenen is?

Waarom dit dagboek dan niet eerder werd uitgegeven? Meteen na de oorlog was de interesse voor een ooggetuigenverslag wellicht niet zo groot als nu, bijna een eeuw verder! Iedereen had het net zelf beleefd en wou er ook niet meteen aan herinnerd worden.

Maurits Basse, één van de biografen van Loveling kreeg wel de vraag (van Loveling zelf) om het dagboek uit te geven maar het was absoluut geen sinecure om in al die blaadjes een duidelijke lijn te krijgen, ik kan me dus ook best indenken dat Basse er geen beginnen aan zag. Fragmenten eruit

[p. 275]

publiceren wel en dat is ook gebeurd trouwens. Basse, en dat weten we door zijn aantekeningen, wou hier en daar ook censureren in de tekst, vaak als het om de Gentse universiteit gaat.

Als laatste belangrijk element om deze uitgave te verdedigen, wijs ik op het belang van de autobiografische gegevens voor de Loveling-fanaten. Loveling hield er niet van dat er over haar geschreven werd, ze werd liever geen publiek bezit. En toch geeft ze in dit dagboek veel vrij over zichzelf, over haar denken, over haar doen en laten.

Let wel, het was haar diep uitgesproken wens dat dit dagboek zou gepubliceerd worden en dat herhaalt ze ook diverse keren. Ze toont zich dan ook wel enkel van de kant die volgens haar mag gezien worden. Het portret dat ze van zichzelf schildert past precies in de sociale context van haar tijd en haar stand. En toch: het portret dat wij er na twee zomers van overhielden was dat van een beetje een bazige, vaak irritante maar toch wel zeer kranige dame. Maar om te begrijpen waarom ze ons soms mateloos irriteerde moet je in het dagboek maar even de passages lezen over haar paraplu die stuk gaat in Duitsland en over de bezoeken van een tijdelijk bij haar ingekwartierde Duitse ambulancier en je weet wel wat ik bedoel.

Het dagboek toont haar vervelende kleine kanten, maar het is ook eerlijk als ze even gaat twijfelen. Ze was erg zeker van haar eigen opmerkingsgave, erg zeker van haar beter weten. Maar in de laatste paragraaf van het dagboek gaat die zekerheid wankelen. Ze heeft het over de ontdekking van een massagraf in het Citadelpark waarin:

niet min dan vijf en negentig opgesloten lijken van soldaten in ver gevorderden staat van ontbinding gevonden (werden).

Men verliest zich in gissingen, aangaande het geval: zijn ze een natuurlijken dood gestorven, aldaar gebracht in afwachting der begraving, zijn ze in de ontreddering des aftochts vergeten of opzettelijk achtergelaten? Waren het muiters, welke weigerden naar het front te vertrekken aldaar doodgeschoten, of zijn ze verhongerd, in hun afgezonderde spelonken, waaruit geen klacht tot de levenden opklimmen kon?

Einde.

Virginie Loveling

Gent 2 december 1918

(p. 752-753)

[p. 276]

Loveling is dan 82. Je voelt in dit stukje tekst vooral haar verwondering. Die casematten bevonden zich ongeveer even ver van haar huis als het Koninklijk Paleis op dit ogenblik van deze zaal. En toch heeft ze dit niet geweten blijkt nu. Er zal haar wellicht nog meer ellende ontgaan zijn want als we haar relaas over bezet Gent volledig voor waar nemen, werd er tijdens de hele oorlog ook geen enkele vrouw verkracht. Vrouwen prostitueerden zich wel om aan de eenzaamheid en aan de armoede te ontsnappen, maar geweld, daar werd niets over verteld.

Tot hier mijn waarom van deze uitgave, en meteen mijn antwoord op Georges De Schutters vraag om hem te overtuigen. Alhoewel ik eerlijkheidshalve moet bekennen dat ik, toen hij me dat twee jaar geleden vroeg, niet zoveel noten op mijn zang had als nu.

De Academie stemde dus toe in de uitgave. Er werd een krediet vrijgemaakt om jobstudenten aan te werven die het tikwerk konden doen. We begonnen met het maken van drie fotokopieën van het handschrift, zodat we niet met het originele manuscript werkten. Anne Marie Musschoot ronselde jobstudenten in de licenties van de Germaanse filologie en dat bleek een schot in de roos te zijn: Bert Van Raemdonck, Isabel Vanzieleghem en Bart Van Lierde kregen een contract en een werkplek in de bibliotheek waar toevallig enkele PC's tijdelijk vrij waren. (Ik haalde daarbij de namen van Bert en Bart zo vaak door elkaar met als resultaat dat niemand in de bibliotheek nog weet hoe ze werkelijk heten.) We hadden nu alles om te starten: een klein krediet voor joburen, PC's, kopieën. Een belangrijke volgende stap was het vastleggen van de regels.

Er bestaat niet echt zoiets als ‘het groene boekje van de teksteditie’ en er was ook geen duidelijk houvast toen we aan de editie begonnen. We waren dan ook zo ongeduldig dat we Edward Vanhoutte gingen opzoeken op de eerste dag van zijn tewerkstelling in zijn functie als coördinator voor tekstedities. Hij had nog maar nauwelijks een eigen werkplek in het AMVC toen Ludo Stynen en ik hem met onze opgespaarde vragen bestookten.

Wat ons wel meteen duidelijk was: de primaire tekst, de tekst zoals Loveling die bedoeld heeft, wilden we uitgeven. Maurits Basse had veel nota's en suggesties voor verbeteringen gemaakt in het manuscript en aan de vraagtekens die er bijhoren, kunnen we bijna zeker zijn dat Loveling die ook nog gelezen heeft. En wellicht goedgekeurd heeft. Kreeg Basse het laatste woord van Loveling dan kreeg hij dat ook van ons. Gaf hij enkel een andere versie dan kwam deze in een voetnoot terecht.

[p. 277]

We wilden de teksteditie vooral leesbaar houden waardoor we het oorspronkelijk plan om in voetnoot elke geschrapte letter of elk verbeterd woord op te nemen, lieten varen, overtuigd dat wellicht niemand daar een boodschap aan heeft.

De door Loveling geschrapte en overgeschreven delen werden dus ook niet opnieuw opgenomen omdat zij die meer dan vermoedelijk overschreef en zo klaarmaakte voor publicatie.

Een moeilijke keuze was het al dan niet verbeteren van haar schrijffouten. We hebben er uiteindelijk voor gekozen om de tekst over te nemen zoals hij in het manuscript staat. Zonder in te grijpen. De fouten die zij schreef staan er dus ook in, meestal gevolgd door een asterisk omdat we telkens weer bij het nalezen twijfelden of dit nu een tikfout of een schrijffout was. We hadden evengoed een andere keuze kunnen maken en beide standpunten zijn - meen ik - te verdedigen. Door onze werkwijze hebben we zelfs een letterzetter van Dietsche Warande en Belfort postuum in ere kunnen herstellen omdat bleek dat de fouten in de gepubliceerde tekst niet zijn onoplettendheden waren, maar wel slaafse navolgingen van de slordigheden van Loveling zelf.

We hebben wel ingegrepen in de chronologische volgorde. Om het dagboek leesbaar te maken en omdat we ervan overtuigd waren dat al die losse, ongenummerde blaadjes na al die jaren niet meer in de oorspronkelijke volgorde zitten.

Het tijdsprobleem bleef ons echter achtervolgen. December 1999 moest alles drukklaar zijn want anders verdween het spaarpotje van de Academie als sneeuw voor de zon. Dit heeft mij het erg moeilijke besluit doen nemen om de index op het dagboek te laten vallen. Helaas.

We hadden in de laatste maanden, toen de ingetikte teksten nauwkeurig nagelezen en verbeterd werden, ook af te rekenen met een venijnig virus. Een onopvallend binnengeslopen ding dat als je het Word-programma op je PC op een maandag de 11de van een willekeurige maand opende, alle macro's wijzigde. Groot was mijn verbazing toen de anders toch wel keurige macro in plaats van ‘Do you want to save any changes to this document’ met als keuzemogelijkheid ‘Yes en No’ nu plots beweerde ‘I think The Centrale Bibliotheek is a big fucking bastard’ met als enige keuzemogelijkheid ‘Yes’. Was het daar bij gebleven dan was de schade nog beperkt gebleven maar in de loop van de volgende dagen veranderden alle lettertekens van de geopende word-programma's op harde schijf in kruisjes waardoor heel wat werk moest herbegonnen worden.

[p. 278]

En, in december 1999 - een paar dagen voor het prinselijk huwelijk - navraag moeten doen naar de precieze voornaam van de heer D'Udekem D'Acoz die tijdens de eerste wereldoorlog in de bossen van Beernem werd vermoord,... ik kan je verzekeren, een andere timing daarvoor was beter geweest!

Naast de problemen die er af en toe rezen was er ook het enorme plezier dat we aan deze teksteditie beleefden. Als je helemaal alleen voor een dergelijke uitgave staat, word je achteraf vaak door de tijdsdruk en werkdruk met een soort kater geconfronteerd. Je wordt zelfs liefst helemaal niet herinnerd aan het hele werkproces. Met dit dagboek was het anders: de warmte en teamgeest zijn onvergetelijk. Het werkte zelfs aanstekelijk want ook bibliotheekmedewerkers hielpen een tandje bijsteken als het hard nodig was, het werk van Veerle Van Conkelberge in het eindproces was trouwens onmisbaar en leverde felicitaties van de drukker op, zelden had hij zo'n verzorgd afgeleverd werkstuk binnen gekregen.

Toen onlangs bekend gemaakt werd welke Max Wildiers-projecten waren goedgekeurd, bleek geen enkel project voor moderne handschriften meeingediend door de Universiteitsbibliotheek het gehaald te hebben. Iemand maakte zelfs de opmerking dat het logisch was dat een stroeve, weinig dynamische instelling uit de boot viel. Deze teksteditie bewijst voor mij echter dat dit fout ingeschat is. Dat uit het samenbrengen van enthousiaste mensen wel wondere dingen kunnen groeien, in welke context ook.

In Knack van 16 februari 2000 zegt Geert Lernout in een interview dat

de overheid dus maar best een signaal (kan) geven dat ze nog uitsluitend serieus uitgegeven teksten op de markt wil zien met een inleidende situering bij auteur en tekst (p 90)

en verder ook

dat andere uitgeefprojecten in die optiek inderdaad geen subsidie mogen krijgen (p 90)

Ik hoop dat hij wat wij hier hebben proberen te verwezenlijken als een subsidieerbaar project zou beschouwen. Het is trouwens voor een zeer groot deel dank zij zijn gedreven en nimmer aflatende Genese-stimulans dat dit boek er vandaag is.