Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 1999

[p. 219]

Kasselse verzameling zestiende-eeuwse medische recepten
W.L. Braekman

Inleiding

Niet alle deelgebieden van de Middelnederlandse artes-literatuur zijn even goed vertegenwoordigd in de handschriften en vroege drukken die zijn bewaard gebleven. De geneeskunde in het algemeen behoort tot de terreinen die dat wel zijn en dat trouwens ook met een opvallend groot aantal handschriften. Ook voor de losse geneeskundige recepten is dit het geval¹. Van deze laatste zijn een aantal uitgegeven. Daarmee werd reeds op het einde van de negentiende eeuw door Willem De Vreese begonnen², maar het duurde tot de jaren zeventig vooraleer dit initiatief werd voortgezet³. Toen verschenen kort na elkaar een aantal grote receptenverzamelingen in boekvorm⁴. Sindsdien werd dit corpus voortdurend verder aangevuld door langere en kortere bijdragen in verscheidene tijdschriften⁵, maar nog steeds wacht een

1 R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-Literatuur (Utrecht, 1989), pp. 106-108.

2 W. De Vreese, Middelnederlandsche geneeskundige Recepten & Tractaten, Zegeningen en Tooverformules (KVATL Gent, 1894, 1ste Afl. Recepten).

3 Voor de bijdragen in tijdschriften tot 1970 kan het hier volstaan te verwijzen naar de inleiding van het eerste werk in de volgende noot.

4 W.L. Braekman, Middelnederlandse geneeskundige Recepten. Een Bijdrage tot de Geschiedenis van de vakliteratuur in de Nederlanden (KVATL Gent, 1970), verder afgekort als MGR, en dezelfde, Medische en Technische Middelnederlandse Recepten. Een tweede Bijdrage... (KANTL Gent, 1975), verder afgekort als MTMR.

5 W.L. Braekman, ‘Recepten en Pesttraktaten uit een Middelnederlands Handschrift’, Volkskunde 78 (1977), 177-198; dezelfde, ‘Geneeskundige Recepten van een Chirurgijn uit de Westhoek (late 15de E)’, Volksk. Jb. 't Beertje 4 (1982), 101-122; dezelfde, ‘Het Leidse Handschriftfragment met Mnl. Recepten en Bezweringen’, Versl. en Med. KANTL (1986), 88-107; dezelfde, ‘Een merkwaardige Collectie Secreten uit de vijftiende Eeuw’, Versl. en Med. KANTL (1987), 270-287; dezelfde, ‘Zestiende-eeuwse geneeskundige Recepten van Meester Jan Jacob uit Roosendaal’, Volkskunde 93 (1992), 75-93; dezelfde, ‘Middelnederlandse Volksgeneeskundige Recepten uit de vijftiende eeuw’, in: J. Daems, W.E. Gerabek (e.a.), Licht der Natur. Medizin in Fachliteratur und Dichtung. Festschrift f.G. Keil (Göppingen, 1994), pp. 37-54; dezelfde, ‘Een Meerbeeks Artes-handschrift (16de E.): Inhoudsoverzicht met Excerpten’, Volkskunde 99 (1998), 1-23.

[p. 220]

groot aantal verzamelingen van losse recepten in vele handschriften op ontsluiting.

Om deze recepten in hun geheel in wetenschappelijk verantwoorde edities gemakkelijker toegankelijk te maken, wordt hier een nieuwe bijdrage daartoe geleverd met de uitgave van een substantiële verzameling die tot op heden in een Kassels handschrift verborgen bleef⁶.

Dit papieren handschrift wordt in de Kasselse Landesbibliothek und Murhardsche Bibliothek bewaard. Het maakt er deel uit van de manuscripten die toebehoren aan de Landesbibliothek en is er gecatalogeerd als 8^o Ms. med. 1⁷. Dit 154 folio's tellend boek is gedeeltelijk in het Latijn en gedeeltelijk in het Middelnederlands geschreven. Het bestaat uit twee duidelijk afgescheiden delen: het eerste is een Latijns gedeelte (fols. 2-86r), een verzameling Annotatiunculae samengebracht door Cornelius Petrus van Leyden en in dit handschrift gekopieerd door een zekere Joan Grapheus uit Antwerpen. Dit gedeelte is gedateerd 1533. Het wordt gevolgd door een paar recepten met Latijnse titel, toegeschreven aan frater Cornelius Nespen en gedateerd 1557 (fol. 86v).

Na een paar blanco bladen volgt het tweede deel. Het bestaat hoofdzakelijk uit anonieme Latijns-Nederlandse medische recepten gevolgd door een pesten een urinetraktaat. Deze laatste twee worden in medische handschriften veelal samen met anonieme recepten aangetroffen.

Het is waarschijnlijk dat dit handschrift oorspronkelijk bestond uit de twee zo-even genoemde afzonderlijke delen die dan door een latere bezitter tot een convoluut werden samengebonden. In het tweede deel komen geen data voor en de hand verwijst duidelijk naar de late vijftiende of vroeg-zestiende eeuw.

In dit tweede deel, dat ons hier in het bijzonder interesseert, vinden we in een andere hand een uitvoerige collectie recepten gedeeltelijk in het Latijn en gedeeltelijk in het Middelnederlands geschreven: fols. 89-133 bevatten een compilatie van een grote verscheidenheid aan medische recepten. In de Latijnse worden autoriteiten als Galenus, Hippocrates, Philo van Tarsus,

6 Met toelating van de Kasselse bibliotheek (Aktenzeichen 361/99).

7 H. Broszinski, Manuscripta medica (Die Handschriften der Murhardschen Bibliothek der Stadt Kassel und Landesbibliothek, Bd. 3, 1.; Wiesbaden, 1976), p. 62-63 en R. Jansen-Sieben, Op.cit., K 100.

[p. 221]

Serapion e.a. aangehaald; in de overwegend in het Nederlands gestelde is dit niet het geval. Tot fol. 93 zijn de recepten alleen in het Latijn, pas dan komen er meer en meer overwegend in het Nederlands gestelde tekstjes voor met daartussen nog enkele groepjes Latijnse recepten⁸.

Op deze verzameling losse medische recepten volgen nog een pesttraktaat (fols. 133- 144v) dat zeer sterk overeenstemt met de beroemde pestbrief van de Parijse geneeskundige faculteit⁹ en een paar recepten die ook op deze brief steunen.

Op fol. 142r staan nog een paar recepten die eveneens reeds lang van elders bekend zijn¹⁰ en het manuscript eindigt met een uroscopietraktaat met daarin een paar anatomische inlassingen (fols. 146-154).

Het tweede deel van dit manuscript is - en dit in tegenstelling tot het eerste - een op de praktijk gericht handboek van een chirurgijn. Het interessantste - want niet van elders bekende - deel ervan is de collectie anonieme recepten¹¹.

In de hiernavolgende uitgave werden uit deze verzameling alleen die recepten opgenomen die geheel of voor het grootste gedeelte in het Nederlands zijn geschreven¹².

Met zekerheid kan men stellen dat de meeste ingrediënten die in de individuele recepten gebruikt worden ook in andere verzamelingen, in geneeskundige traktaten of in kruidenboeken voorkomen. Een systematisch onderzoek, waarbij naast de zo-even genoemde traktaten en ‘herbaria’ ook de reeds gepubliceerde binnen- en buitenlandse recepten en de nog niet in druk toegankelijke zouden betrokken worden, is in het kader van deze bijdrage uiteraard niet uitvoerbaar. Wel staat nu reeds vast dat de Kasselse collectie als geheel niet in andere, reeds gedrukte Mnl. verzamelingen voorkomt.

8 Zo b.v. op de volgende bladen: 89r-93, 98-99, 113r en 115-132v.

9 W.L. Braekman, ‘Twee Middelnederlandse Prozatraktaten en enkele Recepten tegen de Pest’, Scient. Historia 13 (1971), 65-91 (p. 71-78).

10 W.L. Braekman, MGR, nrs. 935 145, 146.

11 Het op fol. 86v voorkomend recept is niet anoniem (zie hierboven); de drie recepten op fol. 145r zijn reeds van elders bekend, men kan ze ook moeilijk een collectie noemen en ze zijn in het handschrift van de hier uitgegeven verzameling afgescheiden.

12 Het zou ideaal zijn naast de Nederlandse ook de Latijnse recepten (waarop de Nederlandse uiteindelijk vaak teruggaan) op te nemen, maar om praktische redenen werd daarvan afgezien; De enorme hoeveelheid recepten zou er nog onoverzichtelijker door worden. Ook R. Jansen-Sieben beperkt zich in haar repertorium tot de in het Mnl. gestelde teksten.

[p. 222]

Het doel van deze bijdrage is dan ook in de eerste plaats door de uitgave van het Kassels receptarium een bouwsteen bij te dragen om uiteindelijk te komen tot de algehele ontsluiting van het Middelnederlands medisch erfgoed in het algemeen en van de korte, anonieme, praktijkgerichte en in zekere mate volkse recepten in het bijzonder.

De hiernavolgende nota's hebben dan ook een louter illustratief karakter. Doel is alleen, door middel van een paar voorbeelden, enig idee te geven van de complexiteit waarmee deze korte tekstjes geworteld zijn in een dikwijls oeroude traditie.

De inhoud van de recepten nrs. 1, 3 en 4 heb ik nergens anders aangetroffen, maar vermoedelijk is dit alleen toeval en enkel het gevolg van het beperkte aantal van de door mij geconsulteerde bronnen.

Nr. 2 is een magisch recept - een van de twee in deze verzameling - dat door mij is opgenomen in het compendium van middeleeuwse zegens en incantamenta uit ons taalgebied¹³. Hoewel het salvia-kruid in de Middeleeuwen als een van de krachtigste kruiden werd beschouwd (cf. Cur moriatur homo qui crescit salviam in hortu?) komt het magisch gebruik ervan in Nederlandse teksten slechts heel uitzonderlijk voor. Voor een bespreking ervan en de buitenlandse parallellen, verwijzen we naar het zo-even genoemde compendium.

Het andere magische kruid is valeriaan (in nr. 114). Ook hier verwijzen we voor een uitvoerige bespreking naar hetzelfde compendium¹⁴.

Nr. 5: In MGR komt betonie tegen oogkwalen voor in nrs. 182, 544, 546 en 1152, in De Vreese in nrs. 300 en 412, en in MTMR in nrs. 60, 342 en 344. Ruit (ruta) alleen treft men tegen oogkwalen aan in MGR nrs. 401, 453, 545, 871, 1092 en 1316, bij De Vreese in nr. 301 en in MTMR in nr. 763.

Betonie en ruit samen komen voor in MGR nr. 1225 en in MTMR nr. 342, maar woordelijke overeenkomst met ons nr. 5 is er niet.

Betonie ‘gedronken lange tijt claert die ogen’ lezen we in de Herbarijs¹⁵, waar van ruta gezegd wordt dat het met wijn gedronken ‘claert donkerheit

13 W.L. Braekman, Middeleeuwse witte en zwarte Magie in het Nederlands Taalgebied (KANTL; Gent, 1997), nr. 64 (p. 111).

14 Idem, nr. 300 (p. 364).

15 L.J. Vandewiele, De ‘Liber Avicenne’ en de ‘Herbarijs’ (Brussel, 1965), II. Herbarijs, p. 213. In de Circa instans van Platearius echter wordt geen melding gemaakt van betonie voor oogziekten (L.J. Vandewiele, Een middelnederlandse Versie van de Circa instans van Platearius (Oudenaarde, 1970), p. 84-85.

[p. 223]

van ogen’¹⁶. In het Boec van Medicinen in Dietsche vernemen we dat wijn met ruit ‘sal dyen oghen verclaren’¹⁷.

Nr. 6: Het gebruik van een ‘roode slecke’ heb ik alleen nog aangetroffen in het Liber Magistri Avicenne¹⁸, maar woordelijke overeenkomst is er niet.

Nr. 7: zie bij nr. 5 hierboven.

Nr. 8: De opeenstapeling van dertien ingrediënten die bij de bereiding van een oogzalf gebruikt worden, heb ik nergens anders als een geheel aangetroffen. De meeste van deze ingrediënten komen in verband met oogkwalen afzonderlijk of in combinatie met een paar andere wel voor, bv. ruit en betonie in ons nr. 5.

Nr. 28: Zalf bereid uit populierbotten is bijzonder populair geweest. De bereiding ervan komt in vele receptenverzamelingen voor, bv. in MTMR nr. 1126 en MGR nrs. 238, 485, 486, 599 en 841. Qua bereiding is er de grootste overeenkomst met MGR nr. 238.

Volgens R. Jansen-Sieben (die zich daarin aansluit bij Broszinski) is dit recept afkomstig uit het Antidotarium Nicolai. Dit zal wel zo zijn, maar even zeker is ook dat deze ontlening niet rechtstreeks is gebeurd en dat ze verre van letterlijk is. Om dit te illustreren vergelijken we even met het Latijnse Antidotarium en de Mnl. vertaling ervan¹⁹: de eerste helft van ons nr. 28 komt daar niet in voor. De eigenlijke bereiding begint er als volgt:

Nemt botten vanden popeliere onder s. lb. swart olysaet. bladen van mandragora. die croppen van braembladren, van beilden van nachtscaden. mistworte. vernicularis (sic) latuwe ...

Terloops moge hier even gewezen worden op de kleinmenselijke trekjes van de toenmalige chirurgijnen en dokters. In nrs. 48 en 49 is het effect van de voorgeschreven remedies zo snel en spectaculair dat de chirurgijn maar best zijn honorarium vooraf kan innen, anders krijgt hij het misschien niet: de patiënt zou kunnen beweren dat de genezing vanzelf is gebeurd, zonder toedoen van de arts.

16 L.J. Vandewiele, De ‘Liber, p. 432.

17 W.F. Daems, Boec van Medicinen in Dietsche (Leiden, 1967), p. 149, maar bij betonie is er van oogkwalen geen sprake.

18 L.J. Vandewiele, De ‘Liber, p. 95: ‘Men sal ene rode slecke te pulvere bernen met haren huse’. Zonderling als men bedenkt dat de rode tuinslak geen ‘huse’ heeft.

19 W.S. Van den Berg, Eene Middelnederlandsche Vertaling van het Antidotarium Nicolai (Leiden, 1917), p. 168.

[p. 224]

De bondige pestrecepten (nrs. 31-33) heb ik nergens anders gevonden; de langere echter (nrs. 133 en 138) zijn ontleend aan bekende pesttraktaten. Een deel van de eerste alinea van nr. 133 komt ook in een Parijs handschrift voor (als onderdeel 13)²⁰. Het maakt er deel uit van de beroemde brief van de Roomse koning aan Frau von Plauen. De tweede alinea van ditzelfde nummer 133 komt inhoudelijk overeen met een passage uit de brief aan keizer Karel IV gezonden door de universiteitsprofessoren van Praag, het zg. Missum imperatori²¹. De andere delen van nr. 133 vertonen geen gelijkenis met deze beroemde traktaten. Misschien zijn het persoonlijke toevoegingen van de scribent (of van een voorganger).

Nr. 138 vertoont, als geheel, een zeer sterke gelijkenis met de eerste vier alinea's van het eerste kapittel van het traktaat dat door de Parijse Faculteit van Geneeskunde werd opgesteld voor de Franse koning, het beroemde Compendium de epidimia per collegium facultatis medicorum Parisius ordinatum²².

Nr. 130 vertoont qua inhoud enige gelijkenis met nr. 112.

Tot zover deze enkele aantekeningen die, ik herhaal het, alleen gelegenheidsvondsten zijn en dan ook geen enkele aanspraak maken op volledigheid.

20 W.L. Braekman en G. Dogaer, ‘Laatmiddeleeuwse Pestvoorschriften’, Versl. en Med. KANTL (1972), 98-122 (p. 106).

21 Idem, 119.

22 W.L. Braekman, ‘Twee Middelnederlandse Prozatraktaten’, 71-72. Herhaalde malen uitgegeven, o.m. door K. Sudhoff, ‘Pestschriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des “schwarzen Todes” 1348 XVIII’, Archiv f. Gesch. der Medizin 17 (1925), 65-76. Zie ook G. Keil in K. Ruh et al. (eds.), Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon 7 (Berlin, New York, 1978), 309-312.

Inhoudsoverzicht

-	aambeien 59, 60, 61, 93, 103; adem (korte -) 64; apoplexie 129
-	baandoek: zie pleister; balsem van Rome 122; baren 121; been (gebroken -) 92; bieën en wespen (steken van -) 96; bloeding (inwendige -) 97; neusbloeding 132; bloedspuwen 18, bloedstelpen 44, 51; borst (drank-) 81, 82, 83; koude borst 63; braken 17, 38; breuk 79, 110, 117 (zie ook rib); buik (steken of rommeling) 118; koude buikloop 86, 87, 102
-	digestie 22; doofheid 19; doornen in vlees 20; droogte 115
-	eksterogen 128

[p. 225]

-	fistel 126; fluimen 26, 99
-	gaten (lopende -) 36, 127; geelzucht 58, 116; gewrichtspijn 78; gezwel 34, 54, 55, 56, 131
-	haar (schoon -) 107; haaruitval 106; haar wassen 108; hart (pijn aan -) 84; hitte (grote -) 27, 115; hoest 63, 101; honig zuiveren 29; hoofd (hitte in -) 62; ‘quaden’ hoofd 88, 89; schellen op hoofd 113
-	jeuk 90, 91
-	kanker 104, 105; keelpijn: zie squinantie; kneuzingen 95; koortsen 1, 2, 3, 4; kriekkruid 135; kweekruid 134; kwetsuren (inwendige -) 45, 52
-	lamheid 127; leverkwaal 37; drank voor leverkwaal 81, 82, 83; longen (drank voor -) 81, 82, 83; luizen 112
-	maag (verkouden -) 68; vervulde maag 75, 76; menisoen: zie buikloop; menstruum 66, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 100; moeder 85; pijn in de moeder 69; mond (slecht riekende -) 15; gezwollen mond 16
-	neus: zie bloeding
-	oogkwalen 5, 6, 7, 8, 9, 10; tranende ogen 21
-	pediculos (wormen) 130; penis (‘quaden’ -) 47; pest 31, 32, 33, 133, 138; pijn verminderen 98; pleister 41, 53; pneumonie 57; pokken 58, 127; populierzalf 28
-	rib (gebroken -) 92
-	sciatica 48, 49; slapen 109; squinantie 77, 124
-	tanden (witte -) 13; vaststaande tanden 14; tandpijn 11, 12, 23, 24, 25
-	uitdrogen 119, 120; urine maken 125
-	verbrandheid 50, 94; vrede tussen echtgenoten 114
-	water 30; waterzucht: zie ydrops; wind laten 123; wonden 35; wonden die zwellen 46; wormen 43, 80 (zie ook pediculos); wormkruid 111; wratten 128
-	ydrops 136, 137
-	zeren en gaten 39, 40; zalf voor zeren 42; zieken die aan de beterhand zijn 74

Nota:

Alleen de volledig of overwegend Nederlandse recepten werden opgenomen. De nummering ervan, de interpunctie, het gebruik van hoofdletters en de indeling in alinea's zijn door mij aangebracht. De spelling u voor v en i voor j (en omgekeerd) is aan het huidige gebruik aangepast. De afkortingen werden opgelost en gecursiveerd. Wat door mij is toegevoegd staat tussen vierkante haakjes.

[p. 226]

De volgende gewichtsaanduidingen komen voor:

ʒ: Lat. drachma

℥: Lat. uncia, ons

lb: Lat. libra, pond

m.: Lat. manipulus, handvol

s: Lat. semis, half

q: betekenis niet zeker: Lat. quartum, vierendeel?

ana: van elk

coren: zie grein

gelt: maat voor vloeistoffen (syn. stoop) ter grootte van 4 pinten

grein: Lat. granum, gewicht van een graankorrel, syn. coren

minghel: vochtmaat ter grootte van twee pinten

⁺ 1. De febribus²³.

Desen dranc verjaecht de quarteine²⁴.

Nempt eelsavie, ysopi, ruthe, bivoet, ana m.ij., passularum ℥ .ij., dit siet in .ʒ. w[yn] puetaus tot dat derdendeel versoden sij, ende drinckt tweewerven des daechs.

+ (fol. 93r)

23 De febribus: Lat. over koortsen.

24 quarteine: vierdendaagse koorts.

2. Item.

Nempt 3 bladeren eelsavie ende scrijft opt eerste blat: Jesus natus; dit gheeft hem als den acxes²⁵ aencomt. Opt tweede blat scrijft: Christus mortuus; dit gheeft tot den tweeden acxes. Opt derde scrijft: Resurrexit; dat gheeft in den derden acxes teten. Telken leest 3 pater noster ende 3 ave maria, hij sal ghenesen.

25 acxes: (koorts)aanval.

3. Om alle febres te ghenesen.

Nempt de lever van 3 vorschen, die siet een luttel met een hal[ve] croes witten wijn ende ghevet den pacient tot.j. tueghe voer den acces. Tot 3 reisen²⁶ vervolgt, so en heeft hij nemmermeer²⁷.

26 reisen: keren.

27 Na nemmermeer staat nog eens meer.

[p. 227]

4. Item teghen alle manniere van cortsen.

Recipe clein netelen m.j., bladeren van wijngarde, van willighen, ana m..ij. (fol. 93v). Stampet te samen met edic²⁸ ende sout, dit legt op bei die pulsen der hant voer den acces. Ende eest dat drooghe woert, doet ander daerop totter tijt dat die siecte ghepasseert is. Ende is hij niet ghenesen, doet dat anderwerf totdat hij ghenesen is.

28 edic: azijn.

5. De oculis²⁹.

Voer quade³⁰ ooghen salmen nemen ruthe ende bethonie, ende stamptse ondereen, et dan minghet met wijn ende drinket nuechter: dit scherpet ghesichte ende verdrijvet dbloet vanden ooghen.

29 De oculis: Lat. over de ogen.

30 quade: zieke.

6. Teghen alle passien³¹ van ooghen, tsij van outheden, oft van gheswel, oft van screien, oft van quade bloet, etc.

Nempt een roode slecke ende siet wel langhe int water. Ende als sij (fol. 94r) langhe ghesoden heeft, so latet coelen, ende nemet een ghelaesken ende doeghet daerin, ende bestrijckt die ooghen tweewerf sdaechs met een vere³².

31 passien: kwalen.

32 vere: pluim.

7. Tot tranende ooghen.

Nempt vier lepelen saps van wijnruyte ende twee lepelen honichs, doet dit te gader ende strijket op die ooghe.

8. Van alle evelen³³ der ooghen.

Nempt sap van rute, eppe, vinkel, betonie, agrimonie, bijvoet, gariofilate, amigdale, pimpenelle, eufrasie, scarleya, celidonie, santorie, nempt van elcken even vele ende stamptse ondereen, ende doeter toe urine van eenen ionghen knecken³⁴, ende minghent tsamen. Dan doeter toe.vij. coren pepers

33 evelen: kwalen, gebreken.

34 knechken: jongetje.

[p. 228]

wel cleijn ghebroken, ende twee lepelen honichs. Dit minghet al te samen ende doeghet doer eenen doeck ende bestrijket die ooghen daermede tweewerf sdaechs.

9. Voer die schellen vanden ooghen.

Nempt celidoniewortelen ende vinkelwortelen, stootse ondereen, ende wringhet tsap uuijte doer eenen doeck, ende doeter dan toe een derdendeel honichs, ende minghent (fol. 94v) ondereen, ende strijket opden appel³⁵ tsavonts ende tsmorghens.

35 appel: oogappel.

10. Teghen dwitte op de oogen.

Nempt vinkelsap gheminghet met pulver van wierooc, ende op een eel³⁶ doecxken gheplaestert, ende legghet daerop.

36 eel: letterlijk: edel; hier: fijn, zuiver.

11. Teghen den tantsweer.

Nempt edic die goet sij ende houten langhe ter sijden daer den tantsweer [is]. Oft nempt wortellen van verbena, ende stootse ende sietse in edic, dan plaestertse op die wanghe van buyten wel werm ende gaet ligghen.

Oft nempt bieslooc, ende wrijvet tusschen u handen: alst siedet wat, dats best, ende legghet al werm op die wanghe ende gaet ligghen.

12. Item quaem den tantsweer van vallende bloede.

So nempt agrimonie, ende stamptse, ende legtse tussche die tanden ende de wanghen.

Oft nempt weechbreebladeren, ende sietse in goeden edick met wat souts, ende dan doeghet doer eenen doeck, ende spoelt u tanden daermede.

13. Om witte tanden te maken.

⁺ Nempt gheerstenmeel, sout ende honich ondereen, ende wrijftse daer dicwils mede.

Oft nempt de wortel van malve, ende snijtse ontwee, ende wrijftse daer dicwils mede.

+ (fol. 95r)

[p. 229]

14. Om tanden vast te doen staen.

Scaeft hertshoren, ende wrijftse daermede omme.

Oft nempt alluyn, ende doet tselve.

15. Teghen qualijc riekende monden.

Stampt pulleye met rinschen wijn, ende drinct dat dicwils.

Oft nempt een tuechken³⁷ azijns des avonts als ghij slapen gaet, ende waschet den mont rontomme mede.

Oft timpert³⁸ peperpoier met wijne, ende houten werm inden mont.

37 tuechken: teugje.

38 timpert: meng.

16. Teghen gheswollen mont.

Nempt rosen, ende sietse in wijn, ende dan nempt daer een uut, ende houtse heet in uwen mont, ende als die cout is, so nempt een ander. Ten lesten alst dicmale³⁹ is ghedaen, so drinckt dat sap tsavonts al werm.

39 dicmale: dikwijls.

17. Teghen overgheven.

Nempt muente, ende sietse in rooden wijn, ende latet den sieken hieraf drinken.

Oft nempt twee deel vinkelsaps, ende tderden deel honichs, dit siet totter dieckten⁴⁰, ende tsavons ende tsmorghens ete.

40 dieckten: (gepaste) dikte.

18. Teghen bloetspuwinghe.

⁺ Siedt eppe, muente ende ruthe te gader langhe in melcke ende ghevet den siecken te drincken.

Oft pulleye met wijn.

+ (fol. 95v)

19. Doofheit.

Salmen ghenesen met sap van hofmuente, ende ghietes hem tsavonts.iiij. oft.v. druppelen werm in de oore, ende legt hem dan dien nacht met dyer⁴¹

41 dyer: die.

[p. 230]

sijden opweerts. Des ander avonts nempt tsap van ruten, ende doet dierghelijke in ander oore. Dit moechdij doen van alsemsap, vinckel, oft vliedersade oft sap van adick, maer altoos wel werm, deen den eenen nacht, etc. Dit selve doet palincksmout al werm.

20. Om doernen oft ander uut te trecken.

Nempt terwensbloeme eenen eetlepel vol, ende tempertse wel met rinschen wijn wel dunne, ende settent opt vier, ende doender toe witten herst also groot als vier haselnoten, ende steengoet also veel als een haselnote, ende latent tsamen sieden tot dat dicke wert altijt rurende tot dat al cout is.

21. Teghen tranende ooghen.

Wierooc gheminct met wijne, ende daer een plaester af ghemaect, is goet op tranende ooghen oft inden mont ghelegen tsavonts.

⁺ 22. Om goede digestie.

Noten muscaten tsmorghens gheten met een luttel souts.

+ (fol. 96r)

23. Contra dolorem dentium⁴².

Recipe mirre, storacis, apij, se[men] jusquiami, ana ₃ .ij. face pulvis dit mingt met honich, dan legghet op den tant oft int gat daer wormen in sijn.

Oft recipe stafisagria, piretis, savie, galnoten, scellen van garnaten, sulker, ghebrant alluyn, mastic, witte confillie, huenich, dit siet al te samen met rinschen wijn ende met levende water: dit haut al heet inden mont, den tansweer sal verghaen.

42 Contra dolorem dentium: Lat. tegen de tandpijn.

24. Teghen tansweer van heete humoren.

Hout die wortel van arnaglossa inden mont met borne⁴³ ghesoden et lava bene⁴⁴.

Item aristologia suyvert tantvlees.

43 borne: water.

44 lava bene: Lat. spoel goed.

[p. 231]

25. Item teghen tantswere.

Nempt wijnazijn ende mostaertzaet eenen lepel lau, ende spoelt daermede uwen mont .iij. of .iiij. werf.

26. Teghen de fluymen.

Vijghen ghesoden met sulker ende nuechter ghenomen, daerop vastende, verdrijft die fluijmen.

27. Teghen groote hitte.

Willighebladeren ghesoden met hoysaet (fol. 96v) ende sout doet die bernende⁴⁵ hitte ten voeten weerts trecken, alsmen hiermede beedt oft die voeten onder ruyst⁴⁶.

45 bernende: brandende.

46 ruyst: wrijft (?).

28. Populiersalve.

Nempt populierbotten .j. s⁴⁷, verschen berghensmeer⁴⁸ .iij. lb., die salmen wel stooten een ieghelijck besuender met parseelen⁴⁹ ende tsamen wel minghelen al stootende. Ende dan in eenen pot doen wel vast ghesloten, ende latent so tsamen staen rotten inde sonne oft in eenen kelder, twee oft.iij. maenden. Daerna salmen nemen tsap van solatrum, dats na[ch]tscade, van bilsen dat[s] jusquiamus, van donderbaert, van bladeloose, van lactuwe, van hoefbladen, van witten ende swerten papaver oft oelcruijde, van porceleine, van clessen, van weechbreedebladeren, van hontsribben, van de soppen van bremen, van malve, van elcx .ij. ℥, dats twee oncen. Dese sapen salmen dan minghen metter voorscreven materien wel, ende latent also staen .ij. oft .iij. daghen, ende minghen daer ooc edic mede.

Dan salmen dit altesamen ghaen sieden tot dat die sapen ende die edic versoden sijn.

Ende wildij die salve wat stijver hebben, sietter wat schepenruets mede als ghijse eerstwerf siedt metten botten.

47 .j. s: na .j. is de gewichtsaanduiding vergeten.

48 berghensmeer: vet van een barg, mannelijk zwijn.

49 een ieghelijc besuender met parseelen: elk afzonderlijk, deel per deel.

[p. 232]

⁺ 29. Hoemen honich sal purgeren⁵⁰.

Nempt een quarte⁵¹ huenichs, ende doeghet in eenen ketel van .iij. quaerten, ende ghieter dan toe .j. minghelen schoon water, ende later sieden bijna een ure lanck sonder rueren en sonder schuymen, ende dan settet vanden viere, ende latet stille staen een ure lanc, ende dan doeghet schuym saechtelijc boven af. Ende dat claer honich dat inden ketel is, dat is ghepurgeert honich, ende dat salmen houden in een schoon ghelas.

+ (fol. 97r)

50 purgeren: zuiveren.

51 quarte: een vierendeel.

30. Teghen dwater.

Broot ghebacken met vinkelsaet gheten is goet voer die dwater beghinnen te draghen.

31. Dranck teghe[n] die pestilencie.

Nempt scabiosewater ende water van endivie, na[ch]tscade, noten ende snoester⁵² vanden noten. Als ghij die pestilencie hebt, so suldij desen dranck drincken met groote tueghen et sanaberis⁵³.

52 snoester: bolster.

53 et sanaberis: Lat. en je zal genezen.

32. Teghen epydimie het alderbeste medecijn.

Nempt betonie, netelen, alseme ende celidonie, stootse te samen, ende wringhet doer een cleet, ende drinket een half ghelas: also verre alst noch niet ter herten⁵⁴ en is, ghij sult ghenesen.

54 ter herten: aan het hart.

33. Item om een ieghelijc te preserveren⁵⁵ dat hem die haestiche⁵⁶ peste niet aen en comme.

⁺Recipe ℥ s. noten muscaten, .xx. of .xxx. bakeleren, roosemarijn ende luttel eelsavie, tsamen ghebroken ende ghesoden in eenen pot rinschen

55 preserveren: (ervoor) te behoeden.

56 haestiche: snel met de dood eindigende.

+ (fol. 97v)

[p. 233]

wijn opt derde deel, ende daeraf eenen croes lau ghedroncken inden morghenstont, ende daerop weder ghedeckt ghaen slapen: ghij sulter af zeer sweeten ende groote bate af hebben. Probatum est.

34. Om eenighe gheswel te ghenesen.

Nempt roode roosbladeren, ende commijn, ende lavender, mer aldermeest roosbladen, ende onghesouten boter: dese dinghen suldij sien. Ende alst ghesoden is, so nempt eenen doeck, ende persent daer dore, ende latet couden, ende minghent ondereen met olie van olijve tot dat u duenckt⁵⁷ dat ghenoech is om te strijken.

57 duenckt: dunkt.

35. Om te ghenesen eenighe wonden weer⁵⁸ sij diep oft ondiep sijn.

Nempt termentijn, ende groen was, ende smeltet tsamen, ende steeckt die wieke daerin, dan legtse oft steecktse daert behoort.

58 weer: hetzij.

36. Om te ghenesen loopende gaten.

Nempt eenen mol, ende maeckt eenen heert wel werm, ende legt dien mol daerop, ende laeten backen tot dat (fol. 98r) hij poer is. Ende dat suldij stroyen oft met wieken legghen daert u belieft, legt opden mol een vercierbecken⁵⁹ ende setten⁶⁰ daerin levende oft doot.

59 vercierbecken: vergiettest.

60 setten: in het hs. staat setter.

⁺ 37. Emplastrum teghe ghebrec der lever.

Recipe oleum sandalorum, rosas, violas, nenufares ana ₃ .ij. subtijlijc⁶¹ ghestooten, dit tempert met tsap van morellen ende douceliert⁶², ende azijn ende gheerstenmeel miscet⁶³ ende legt daerop.

+ (fol. 98v)

61 subtijlijc: fijn.

62 douceliert: van Fr. douce, zacht; maak zacht (?).

63 miscet: Lat. mengt.

[p. 234]

⁺ 38. Emplastrum tot overgheven.

Recipe een spongie ghenet⁶⁴ in lauden⁶⁵ edick, dan doeter op pulver van mastic ende sanguis draconis, legt dit op den crop der maghen.

Ander stroyen daerop pulver van boli, rosas, sanguis draconis ende van droogher menten.

+ (fol. 99r)

64 ghenet: natgemaakt.

65 lauden: lauwe.

⁺ 39. Emplastrum nigrum⁶⁶: dit gheneest alle quade zeeren ende gaten.

Recipe menie ℥ .4. vel lb. s., aceti vini 4 lepelen, succi plantaginis majoris et minoris, consolide maior, melisse, valeriane, ana [...] siet dit altsamen tot dat de sappen al versoden sijn, altijt ruerende totter swertheit. Dan doeghet vanden viere ende latet wat koelen, dan (fol. 100r) doeter termentijn in ℥ .j., eris viridis, vitrioli romani, ana ʒ .j., olybani ℥ .ij., masticis ℥ .s. altijt ruerende facis emplastrum.

+ (fol. 99v)

66 Emplastrum nigrum: Lat. zwarte pleister.

40. Een ceroone⁶⁷ tot alle oude zeeren ende gheneest alle dinck.

Recipe oude olye lb. s., die siet met cleinen viere, ruerende, dan doeter in ceruse ℥ .iiij., litargirum argentis ℥ .iij., mirre ℥ .j. altijt ruerende totter swertheit, dan settet af ende doeter in uwen doeck dan spreitt op een nat bert⁶⁸.

67 ceroone: waspleister.

68 bert: plank.

41. Om eenen baendoeck⁶⁹ te maken.

Recipe ruet, was, ana [...]⁷⁰ dit smelt over tvier, ende doeter toe olije ende cera pini, herst ooc so vele alst vorseit is, ende rueret. Dan doeter toe wierook, ende doeghet vanden viere, dan steekt daerin uwen doek, dan uuit doetse, ende treckse door een tanghe, dan legtse in een becken met cout water.

69 baendoeck: syn. van ceroone.

70 Na ana is de scribent de aanduiding van de hoeveelheid vergeten. Dit komt nog in andere recepten van deze verzameling voor.

[p. 235]

Dese cerone is goet op alle steden van binnen ghequetst, nochtans van buyten heel zijnde.

42. Een ungentum⁷¹ dat gheneest alle zeeren.

Recipe plataginem, spumen vini, hontsrebbe, millefolie, solatri, matelievencruyt, violettencruyt, wilde celidonie, betonie ana .m. j. Dit cruyt scherft⁷² cleijne. Dan doeter toe meijboter ende seepe ana lb. s., die siet al te samen tot dat morru⁷³ sij, dan doeghet doer een cleet ende persset wel (fol. 100v) uute, ende stellet in een smeervat. Dese salve is wonderlijc in haer werk.

71 ungentum: Lat. unguentum, zalf.

72 scherft: kerft, hakt.

73 morru: zacht.

43. Om alle wormen te verdrijven.

Recipe asschen van boonstroo, eertvelt ende onghesouten speck, dit siet in loopende water, ende stooft daerin die zeeren oft juecte.

44. Ungentum dat bloet stulpt⁷⁴ in wonden oft ter nasen oft in aderen die ghescuert sijn ende der vrouwen menstruum gheleit op huer eechenisse⁷⁵ oft op die wonde off adere die ghequetst sijn.

Recipe acatie ℥ s., balaustiarum, gallarum, thuris ana ₃ .j., pulverem subtilissimum, adde oleum rosis, oleum mirtillorum vel citoniorum ana ℥ .j., aceti, cere q.s. misce et fiat unguentum.

74 stulpt: stelpt.

75 eechenisse: vrouwelijkheid (?).

45. Om te ghenesen quetsinghen.

Recipe tsap van adick ghemingt met terwenmeel, backet op een heete tichele, ende legghet al heet op die pijne. Al eest van vallen verwronghen, oft een rebbe van binnen ghebroken, het sal zeer corts⁷⁶ ghenesen eest datmen 4 oft 5 daghen achtervolght⁷⁷.

76 corts: vlug.

77 achtervolght: volhoudt.

[p. 236]

46. Om wonden dat sij niet swellen en sullen.

Recipe rynschen wijn ghesoden in een panne (fol. 101r) met gheerstenmele, camillebloemen, melote, stovet met eenen dobbelen doeck daerin ghenet.

47. Om eenen quaden ve⁷⁸ te ghenesen.

Recipe aquam caprifolij, alluyn, mel rosis, misce simul⁷⁹: hiermede dwaet den ve, ende legter op een doexken ghenet in dit water.

78 ve: vede, mannelijk lid.

79 misce simul: Lat. meng samen.

48. Een laxatijf teghen cyatye guttam⁸⁰: hiermede is menich mensche ghenesen met eenen tueghe, daerom sal de medecijn eerst sijn ghelt nemen eert hij iemanden gheven sal.

Recipe euforbij, costi, agarici, castorie⁸¹, piperis nigri ana ₃ .iij., mellis vel succi q.s. ad incorporandum ad modum electuarij, et detur de eo⁸² ₃ .ij. cum mulca .j. wijn dulce.

80 cyatye guttam: Lat. jicht, reumatisme.

81 Na castorie staat ₃^z: bedoeld is wel ₃ .iij. zoals wat verder in de tekst blijkt.

82 ad. eo: Lat. om te mengen als een likkepot en geef daarvan.

49. Om te ghenesen sciatyc als die materie ghetoghen is tot den pesen der lanken⁸³, daerom nempt uwen loon want men wort terstont ghenesen.

Recipe saviem ₃ .ij., piperis, bacce, hedere, foliorum rute, ana ₃ .vj., camedreos ₃ .ij., dit gheeft met wijne ende hij wert terstont ghenesen.

83 pesen der lancken: zenuwen van de lendenen.

50. Om te ghenesen alle verbrantheit van viere oft van olye.

Recipe wit vanden eye wel gheslaghen (fol. 101v) ende gheschuymt, ende doeghet in ghesmolten berghensmeer ℥ .s., ende minghet te samen. Ende eest te dunne, doet daer in fijn bloeme j luttel, ende legghet daerop drijwerf sdaechs met plaesteren van vlemsche werke⁸⁴, eerst ghenet in sondach wijwater ende ghedroocht. Hier machmen wel toe doen luttel bolus.

84 vlemsche werken: pluksel van Vlaams vlas.

[p. 237]

51. Om wonden te stulpen die niet stulpen en willen.

Recipe aloes, thuris, masticis, sanguis draconis, boli armenici, hasenhaer in cleinen pulver, dit mingt met wit vanden eye, ende legghet op die wonde, dit stulpt boven alle dinck.

52. Tegen ghequetstheit van binnen.

Recipe bijvoet, savie, alfsrancke, netelwortel, ana [...], dit siet met witten wijn ende ghevet hem te drincken drijwerf tsdaechs al werm.

53. Eenen baendoeck op ghebroken leden, dwelke conforteert die beene ende zenuwen.

Recipe boli armenici, terwenbloeme oft meel ana .℥ .ij. masticis, thuris, sanguis draco, nieu was ana ℥ .iiij., herst lb .s., oleum benedictum, oleum van bayen, oleum nardi ana ℥ .ij., doet (fol. 102r) dese olyen wat sieden, dan doetse af ende doeter in u pulver et fecit emplastrum. Dit gheleit op eenen niewen lijnen doeck ghenet in azijn ende wit vanden eye, dan uutgheduwet. Ende bestryct die plaetse met olij van rosen ende dan legt daerop u plaester.

54. Unguentum teghen alle abstuemen⁸⁵ inden lijve off inden eersderm te rijpen.

Recipe lelyewortelen, humst ana .m. j.s., vette vijghen, eyuynen⁸⁶ ana ℥ .ij., berghensmeer ℥ .ij. s. dat te sieden is. Dat siedt, die vijghen stampt men metten wortelen ende in water sieden, fecit unguentum.

85 abstuemen: corrupt voor aposteumen, gezwellen.

86 eyuynen: uien.

55. Apostuemen van binnen als pleuresim⁸⁷; dit comt vanden bloede, van colera ende fleumen te samen.

Recipe malve m .4., humst m .iij., lijsaet lb. s., fenigriec ℥ .ij. Dese saden salmen pulverizeren, dat ander salmen luttel coken, dan salmen dwater uutduwen, ende dan al tsamen incorporeren, ende stooten met boter lb .j., et fecit unguentum. Dit salmen legghen op die zere stede daer die pijne is.

87 pleuresim: longontsteking.

[p. 238]

56. Een warachtich secreet om die apostuemenvan binnen uut te doen breken ende dat etter uut den monde doen te spuwen.

⁺ Recipe succus van scabiosen ghenomen eenen tueghe.

Dan salmen dese plaester legghen op de pijne: recipe radices altarie moruwe ghesoden, meel, fenigriec, lijsaet ende boter tsamen fecit emplastrum ende legghet op de pijne.

+ (fol. 102v)

57. Nota.

In peripulmonia heeftmen smoringhe vanden ademtoch ende pijne inde borst ende sijn speecksel sijn flumen.

Maer in pleuresi heeftmen meer ademtoch met pijne inden sijden ende sijn speecksel is van menigherande veruwe.

58. Desen dronck doet uutslaen pocken ende gheelsuecht ende verdrijft den bant der maghen ende gheneest pocken.

Recipe radices celidonie, lapacij acuti ana ℥ .ij., radices seracinose ℥ .s., vighen j .ʒ. Dit siedt in rooden wijn, dan claret ende ghevet te drincken tsavonts ende smorghens werm, telken .iij. lepelen vol, drij oft vier daghen vervolghende, wel ghedeckt int bedde dat hij sweete, ende en drincke anders niet dan zuet melc met safraen ende met boteren.

59. Om bloet te stulpen dat ten fondamente⁸⁸ uutloopt metten dreck.

Recipe .j. quarte riensche⁸⁹ wijnedic, ende die salmen sieden op die helft, dan net (fol. 103r) daerin doecken ende legtse opten buijck ende opt fundament al heet dicwils, ende gheeft den patient daeraf te drincken.

88 fondamente: aars.

89 riensche: Rijnse.

60. Om cloven inden eers.

Recipe drooghe roosbladeren in wijn ghecoct; fiat emplastrum. Item oleum persicorum is wonderlijken goet totten cloven ende spenen inden eers.

[p. 239]

61. Item tot den selven.

Recipe loot ghebrant, dat pulvert met oleum rosarum te samen ghemingt daerop.

Avicenna seit dat men in alle dinghen orboren sal wit vanden eye het sij in den eers oft in die schamelheit.

62. Teghen groote hitte int hoot.

Recipe wit vanden eye ende wijnedick wel gheclopt, met vlemschen wercke in de rechte sijde ende in de slincke sijde ende achter aen thoot.

63. Teghen hoest ende coude borst.

Recipe .j. pinte huenichs, gheloopen suyker pinte s. Dit honich salmen schuymen, dan salmen dat gheloopen suyker daerin doen, dan siedet eens omme.

Dan salmen [maken] desen pulver:

Recipe ʒ .j. lancpeper, 10 oft 12 grein, .j. not metscaten oft 2, garioflis 16: dese al tsamen in een scotel doen, dan tempert daerin dit pulver (fol. 103v), dan siedet met j. walleken⁹⁰, dan latet cout worden, dan doeter galigaen [toe] voer de mannen en liquircen voer den vrouwen.

90 walleken: kookbeurt.

64. Teghen corten adem.

Recipe galigaen, soffraen, suyker, zeem, alsem, dit stampt al ontwee, ende tempert uyt met wijne, ende drincket tsmorghens ende als men dorst heeft.

65. Teghen vercoude maghe.

Recipe terruwenbloemen, saut ana⁹¹, confine⁹² met huenighe ghelijc hert deech, ende bact daeraf .i. koeke in een panne al hert. Ende dit is ooc goet opten couwen buyc oft sijde oft diet buycevel heeft.

91 Na ana is de hoeveelheid weggevallen (vgl. noot 25).

92 confine: meng.

[p. 240]

66. Om menstruum doen te commen.

Recipe savie m .j., polioen m .j., dit siedt met erweten; maect hieraf pareye⁹³: drinckt dat smorghens werm 5 oft 7 daghen.

Oft doet u laten de moederader, dan maect en bat van byvoet, mater, camille, cattecruijt, edelsavie: siedet in water ende sedt den ketel onder een pis[s]toel, et siedt⁹⁴ daerover. Probatum est.

93 pareye: uit de context blijkt dit wel corrupt te zijn voor potagie.

94 siedt: zit.

67. Om menstruum te verwecken van coude humoren.

Recipe .j. lb. rinschen wijn ende doeter foelie in 3 oft 4 bladeren, .s. noten muscaten, .2. lauwersbladeren (fol. 104r), roosemarine, majoleine, confilie de greine, van elc luttel, siedt dit tsamen ende ghevet hem te drincken 2 oft 3 lepels smorghens.

68. Item tot den selven.

Recipe confilie de greine, roosemarine, maseleine ana [_], ende maect een clein saxken, ende bindt opden navel.

69. Teghen pijne der moeder oft matricen.

Recipe rosmarine, majorane, nucis muscatis s, gariofen, 5 folie blaerkens, luttel galange: dit te samen ghequesseert⁹⁵ ende ghesoden in cleinen witten wijn, ende ghedroncken tsmorghens ende tsavonts.

Die decoctie⁹⁶ van fenigriec met majorana is goet ooc daerteghen.

95 ghequesseert: geplet, verpulverd.

96 decoctie: afkooksel.

70. Om mentruam te stulpen.

Recipe aqua eupatorium, verbene, plantaginis, acetose, tormentille, rosas, aqua pluvialis⁹⁷, ana [_].

97 aqua pluvialis: Lat. regenwater.

[p. 241]

71. Item.

Recipe aqua plantaginis, sanguis draconis, terre sigillate, boli armenici: facis emplastrum vanden slote⁹⁸ tot den navel, ende opden puls vander hant.

98 slote: vrouwelijkheid.

72. Teghen dwitte menstruum.

Recipe maseleine, thimus, rosmarine, caneel, noten muscaten, 2 oft .iij. naghelen, foelie, rooswater ana ʒ .j., doet al tsamen in een niewen eerdenen pot met levende colen, ende sedt de vrouwe daerover.

73. Om roode fluxum⁹⁹ en menstruum te stoppen.

Recipe amidi ende maecter af pappe, daerin (fol. 104v) doet pulver sanguis draconis, boli armenici, radices tormentille, sumantur¹⁰⁰.

99 fluxum: Lat. bloedvloeiing.

100 sumantur: Lat. wordt gegeten.

74. Om sieken die opstaen.

Dit nempt in bierenbroot¹⁰¹ oft in suypen¹⁰². Recipe zuccari candij, manus christi ana ℥ .s., succari albi ℥ .iiij., facis pulvis.

101 bierenbroot: brood in bier geweekt (of schrijffout voor boerenbroot?).

102 suypen: zoppe, gedrenkt brood.

75. Dit salmen nemen als die maghe vervolt is.

Recipe sirope ende absintij ana ℥ .ij. muscaten et facis potus¹⁰³.

103 facis potus: Lat. maak een drankje.

76. Teghen vervoltheit ende doet appetijt hebben.

Recipe semen feniculi ℥ .j., lancpeper ℥ .s., anijs, galigaen ana ₃ .ij., zucari albi ℥ .iiij. facis pulvis: dit nut in u spijse, doeter lutter commijns in, wildij.

77. Teghen squinancie¹⁰⁴.

Recipe herbam camelonice minor ende siedt dat in wijn oft bier, ende den wijn ghedroncken also heet alsmen kan.

104 squinancie: keelpijn.

[p. 242]

78. Teghen alle pijnen der iuncturen¹⁰⁵ oft ooc alle ander wat pijn dat is.

Recipe petercelie clein ghescherft, die siedt in goeden witten puetau, ende dat cruijt al heet daerop gheleit met eenen witten wollen doeck, het drijft de pyne ten handen oft ten voeten uut.

105 iuncturen: gewrichten.

79. Teghen gheschuerde.

Recipe tcruijt van cedone .j. nardus pisticis (fol. 105r) dit stoot ende ruert met eyeren, dit eet alle daghe, ende dit sap ghedroncken met wermen biere oft wijn, ende dat cruijt daerop gheleit al werm, hij sal ghenesen, want het maect vlees ende sluyt wonden.

80. Teghen wormen in menschen oft aen bees-ten.

Recipe radices draganti ende bintse op hem: voer middernacht sullen die wormen sterven.

81. Dranck voer die borste, longe ende lever.

Nempt gheerste ende maecter af tiseine¹⁰⁶ drij potten, dan siedt in die tiseine recolissee ende vighen tot dat versoden is op de helft. Dan doeter in lutter ghescuymde honichs ende broosuyker ende dyaysopi, dyadraganti ende dyapenidij: facis potus. Gheeft dit hem te drincken want hoe hijs meer drinckt hoe hij bat vaert.

106 tiseine: aftreksel.

82. Tisane ten selven.

Recipe ghesuyverde gheerste m. ʒ., liquirissi ℥ .i., pruymen van damast .s., rosijnen ℥ .s., fonteine drij ghelten; dit siedt op 2 ghelten ende doeter suyker in ℥ .ij.

83. Ten selven als hem dorst.

Recipe syropus rosis et de ribes ana ℥ .i., syropus violarum, boraginis, buglosse, ana ℥ .s., conserve rosis violarum ana ℥ .s miscetur.

[p. 243]

84. Teghen pijne aen therte.

Recipe lupinen, zewaelsaet, piretrum ana ℥ .s., porceleijn-saet ʒ .ij., aloe ℥ .s., reberbe ʒ .j.s., (fol. 105v) brionie, sanctorie, ana ℥ .s., hertshoren ghebert¹⁰⁷ ana ʒ .iij., facis pulvis. Dit gheeft den siecken te drincken met lauwen bier oft wijn oft met driakele.

107 ghebert: gebrand.

85. Moeder.

Recipe rinche¹⁰⁸ taruwe ende sietse in rynschen wijn tot dat sij clespe¹⁰⁹, dan nempt een sacxken ende doetse daerin ende legtse hierop den navel. Ende clemt sij opwaert, so sied camillebloemen so vorseit is, ende doetse in een rientsblase¹¹⁰ al werm, ende legtse int dunne¹¹¹ vanden buyke, het doet de moeder in haer stal gaen.

108 rinche: bet. onzeker.

109 clespe: openspringt (?).

110 rientsblase: rundsblaas.

111 dunne: onderste.

86. Om troode merisoen¹¹² te stulpen van wat sake dat is.

Recipe roode boonen ende siedtse in rooden wijn tot dat sij beghinnen te clespen, dan croockse¹¹³ luttel ontwee in eenen mortier, dan hebt twee lijwaten sacxkens viercant ende doetse daerin, ende so legtse in een ijseren panne met luttel roode wijn, ende keerse wel rutse¹¹⁴, ende keerse om ende omme totdat sij heel heet sijn. Dan legtse den siecke een te male al heet opt putteken van sijnder herten, ende so neerweert tot den gemechte dat hem den buyk verwerme; dit doet so 3 oft 4 werven.

112 merisoen: buikloop.

113 croockse: kraak ze.

114 rutse: schudse om (?).

87. Ten selven.

Nempt pulver van cubeben, (fol. 106r) van tormentille, ana ₃ .ij., keernen van wijnbesien, groffelsnaghel, ana ʒ .iij. ghreynpoeder ende commijn, ana ℥ .s. Hieraf maect subtyl pulver, ende doet van desen poeder den sieken in sijn spijse ende in sijnen dranck, ende laet hem dit useeren¹¹⁵: hij sal ghenesen sonder twijfel.

115 useeren: gebruiken.

[p. 244]

Ghij moecht daer ooc in doen saet van weechbreede ghepulveriseert, maer die sieke moet hem wel wachten van couder spijsen ende drancke ende ooc van voetcoude.

88. Tot eenen quaden hoofde.

Snijt thaer af daert zeerich is, stroeter op pulver van sulfer tot dat drooghe wert. Ende als ghij die zeeren af hebben wilt, dan strijkent met raepsmoute sonder waschen, ten ware dat zeer vuyl ware, dan nempt een spongie en kuyschet daermede.

89. Ten selven.

Nempt suete boter met pulver van solfer daeraf maect salve, dan trect de haren uute met een noptanghe, ende strijct de zeeren met deser vorseiden salven.

90. Teghen die iuecte.

Nempt boonstroot ende wij[n]gaertasschen, ende maect daeraf een looghe ende dwaet daermede die zeeren der iuecten.

Oft recipe water van alfsrancke ende dwaet daermet dat u juect.

91. Teghen crauwaigie.

Recipe olie van bayen, sal, zennie, jextinge ana ℥ .ij. miscis silicet. Dit droocht ende cureert (fol. 106v) alle scorftheit ende lazerien¹¹⁶ op den puls ghestreken vander hant.

116 lazerien: hier alle soorten huidaandoeningen.

92. Om een ghebroken been oft rebbe te ghenesen met desen drancke.

Nempt witte beete ende cnoppen van kempe, bivoet, roode roosen, corside, bugle ende hontsrebbe ana [...], die suldij al te gader stampen, ende doet dat sap uute doer eenen schoonen doec, ende minghet met witten wijne, ende den sieken suldij dan dat gheven te drincken drijwerf tsdaechs. Probatum est.

[p. 245]

93. Om de speenen, een secreet.

Recipe tapsus barbatus wel ghestooten, met so vele olye van rosen, dan doeghet tsamen in een panneken over tiver, ende siedet ghelijc eender salven, ende doet die int fondament ende alle die spenen sullen afvallen.

94. Om verbrantheit te ghenesen. Een secreet.

Inden eersten al versch daerop gheleit niewen cleem¹¹⁷ met suet melc ghetempert al even versch trect uut den brant ende verbiet bleinen te wassen. Item daerna legter op doeken ghenet in verjus¹¹⁸, olie van rosen ende leersmout ana [] te samen ghetempert beneemt brant ende bleinen wel vet daerop gheleit, ende alst drooghe wort verveschet weder daerop.

⁺ Item eest dat daerop noch hierenboven¹¹⁹ bleinen commen, die suldij lancx open snijden ende laten dat water loopen ende duwent uut met een doecxken ende legter op de vorseide salve.

Ende siedij dat dan onder root wort oft zeer draecht: Recipe galazie van wit vanden eye gheslaghen ende gheschuymt van .ij. eyeren, ende ℥ .j. leersmout lau ghemaect opt vier, ende dat wit daerin ghetempert fiat unguentum. Ende werc in wijwater ghenet en[de] dan ghedroocht ende daerop ghemaect in plaesteren ende daerop gheleit gheneest. Probatum est.

117 cleem: klei.

118 verjus: ongegist druivensap.

+ (fol. 107r)

119 hierenboven: daarenboven.

95. Om die ghevallen oft ghefortceert¹²⁰ is sonder wonde.

Recipe wit vanden eye, bolis, azijn te samen wel gheslaghen terstont daerop met wercke¹²¹ gheleit 24 uren. Ende alst drooghe is salmen daerover slaen eenen dobbelen doec ghenet in wit vanden eye, azijn ende water tsamen gheslaghen. Ende wilt de pijne niet verghaen, so salment noch eens vermaken als vore. Ende sijn daer met¹²² wonden oft gaten, zo legt daerop een suet plaesterken ende doet als vorseit is.

120 ghefortceert: schaafwonden opgelopen heeft.

121 wercke: vlaspluksel.

122 daer met: daar ook.

[p. 246]

96. Om beeten van bien oft wespen.

Men sal de stralen¹²³ uut doen ende legter op coedrec met wijnedick lau. Oft legter op gheitendrec metten doyer vanden eye ende sout drijwerf sdaechs.

123 stralen: angel.

97. Als een ghequetste inwerts bloet.

Recipe notmuscaten ende gheeft hem die te drincken met wermen drancke, hij sal uutwerts bloien¹²⁴.

124 bloien: bloeden.

⁺ 98. Om tseersijn¹²⁵ terstont te zueten.

Recipe smeewater daerin siet camillebloemen ende legt daerop.

+ (fol. 107v)

125 tseersijn: de pijn.

99. Om oude flumen te purgeren.

Recipe rute, prassie, liquirisse, die siedt met goeden witten wijne, daer met gorgelen dicwils, ende drinct daeraf het purgeert de flumen onder en beneden.

100. Om menstrum voert te doen commen.

Recipe succi mercurialis, mellis dispumatis ana ℥ .j. dit mengt tsamen en[de] maecter af pillen als ciceren, ende ghevet den vrouwen alle avende inder tijt als sij soude hebben menstrum 2 oft 3 reisen ende selen dan commen overvloedelijc.

101. Om eenen [hoest] die te borste ghevallen is.

Recipe waelscot, mummie, honich ghescuymt, agrimoniewater, azijn ende dwit van eenen eye, ende maect hieraf een drancksken ende ghevet hem al werm.

102. Dissenteria .i. alsmen stucken van vleesche cact.

Recipe witten wierooc, ameos ana ʒ .j., apij ʒ .s., croci ʒ .iij.: dit conficieert met honich oft maecter syrop af.

[p. 247]

103. Om spenen te verdrijven.

Recipe tapsus barbatus die siedt in water, ende siet¹²⁶ daerover op eenen stoel met eenen gate, ende ontfangt den domp zo langhe als ghij verdraghen cuent; dit doet twee oft drijwerf sdaechs, ende dan (fol. 108r) strijctse ende wrijftse met den selven cruyde sonder iet op te legghen, sij sullen verghaen binnen twee oft drij daghen.

126 siet: zit.

104. Teghen den cancker.

Recipe heerennetelen ende sout te samen ghestooten in eenen mortier daer gheen looc noch specie¹²⁷ in en heeft gheweest. Ende dit salmen legghen op die plaetse al even versch, ende alst drooghe is salment weder vernieuwen ende ververschen .ix. daghen ende .ix. nachten, ende dan sal die plaetse vol gaetkens werden. Dan legt daerop salve ende gheneestse weder toe.

Ende waert dat iemant eenich iucsel in sijnen nase hadde, ende sorchde voer de kanker, die sal ooc dat selve nemen, ende doent in een dunne doexken, ende stekent in sijnen nuese also langhe tot dat die iuecsel uut de nuesgaten waer.

127 specie: specerij.

105. Een ander remedie als den kanker beghint te groien.

So salmen nemen geneverwortelen, breemwortelen, witte wij[n]ghaertwortelen, dese salmen scoone waschen ende drooghense in eenen hoven. Dan salmense berren¹²⁸ ende maken daeraf asschen, dan salmen nemen sterken claren rinschen wijn, ende maken dien werm, ende doen die asschen daermede alleenskens¹²⁹ doere, also langhe dat die aschen magher worden. Dan salment ghieten in eenen schoonen eerdenen pot ende nemen daer alleenskens wat uut ende makent wel werm. (fol. 108v) Dan nempt eenen schoonen witten wullen doeck twevout dicke, ende steeckten daerin, ende legghet daerop also heet alsment verdraghen mach, vervolcht dat nacht ende dach tot dat weder verghaet.

128 berren: verbranden.

129 alleenskens: langzaam.

[p. 248]

106. Teghen duytvallen vanden hare.

Worpt in de looghe een hantvol souts twee oft drij reisen.

107. Om haer scoon te maken.

Men sal altijt in de looghe doen lijsaetsmout.

108. Om haer te doen wassen alst uut ghevallen is.

Recipe cattoen, dat bert te pulver; rijn suver huenich doet onder tpulver: daermede salmen smeeren de plaetse so wel vanden beesten als vanden menschen.

109. Om siecken te doen slapen natuerlijc.

Nempt betoniewater ende olie van rosen, een wit vanden eye moetmen te voren wel slaen ende de schuym af doen. Hieraf maect plaesteren op vlemsch werc, ende legtse op beide de slapen des hoofts.

110. Om gheschuerde¹³⁰ te ghenesen sonder snijden, mannen ende wijven.

Nempt. 12. eyerschalen ende bertse in een ijseren panne al swert, dan suldijse pulveriseren, dan nempt een vierendeel alluyns, ende berret ooc in een ijseren panne ooc daerna pulverizerende. Nempt van elcx even vele ende minghet ondereen ende doeget in een cusseken ende legghet daerop.

130 gheschuerde: breuk.

⁺ 111. Om wormcruyt te maken.

Recipe santorie, saet van alcenen, van reynvaen, sewaelsaet ana ʒ .j., sulkersaet, coriander preparati, roycoolsaet ana ʒ .ij., brione, lupinem ana ʒ .s., hertshoren ghebert ʒ .j.s., fiat pulvis.

+ (fol. 109r)

112. Om de lusen ende neten te verdriven, zeeren ende roven¹³¹.

Recipe staafisagen, gheel operment, elleboris albi (dit siet in azijn alleene alst niet zeer¹³² en is), doet hierin oly van noten, ende strijct daermede de zeeren

131 roven: wondkorsten.

132 zeer: erg of pijnlijk (?).

[p. 249]

alst zeer is. Item in dit voorseide net eenen wullen bant, ende gort dien om u lijf, alle de lusen sullen sterven.

113. Om de schellen¹³³ vanden hoofde te verdrijven.

Recipe saet van netelen, dit tempert met sterken azijn, ende latet so staen 2 oft 3 daghen, dan dwaet eerstwerf u hooft met sterker looghen, daerna met desen vorscreven.

133 schellen: korsten.

114. Om man ende wijf wel over een te draghene.

Sij sullen drincken water van valeriane uut eenen pot, oft die wortele.

115. Teghen droochte ende groote hitte.

Nempt surkelwater ende doeter in suyker candijt, alst ghesmolten is salment drinken.

116. Teghen die haer verwe verloren hebben ende gheelsocht.

Nempt fijn rebarbe ₃ .j. ende drinctse nuechter met eenen tooghe hoppen, dus doet drij oft vierwerf oft meer, u verwe sal beteren.

⁺ 117. Emplastrum contra rupturam¹³⁴.

Recipe ceram virgineam, terebintinam, herst ende versch berghensmeer ana [], dit smelt al te gader tot dat siet ende brommet¹³⁵ dan doeghet in een vaettken.

Dese sieke sal ligghen op sijnen rugghe, ende dat gheschuerde indouwen met sijn viengheren, ende nemen van deser salven also groot als een boon ende smeren omtrent tgat.

Dan nempt u cusschen ende nettet wel in wermen rinschen wijn die veruwe hout, ende bindet opt gat met eenen bande. Ende dat doet also tsavonts ende smorghens .ij. daghen lanc.

+ (fol. 109v)

134 Emplastrum . rupturam: Lat. pleister tegen breuk.

135 brommet: schuimt.

[p. 250]

Item daerna noch .12. daghen en ander versch cusseken, ende niet langher omdat die genuwe¹³⁶ niet en souden crimpen. Ende men mach wel gaen alst verbonden is, maer ghij moet binnen desen 23 daghen scouwen¹³⁷ grooten arbeit. Probatum est.

136 genuwe: zenuwen.

137 scouwen: schuwen, vermijden.

118. Item eest dat hij steecte oft rommelinghe inden buyck ghevult¹³⁸.

Recipe greyne ende onservrouwenbedstro, dit siedt te samen in wijn ende gheeft hem desen wijn te drincken dit doet tot dat die siecke ghenesen is. Dan strijct de lissche¹³⁹ met dealtea (fol. 110r) oft met salven die de lisschen stijft.

138 ghevult: voelt.

139 lissche: lies.

119. Teghen uutdrooghen.

Men sal sieden gheitenmelc, dan settet af ende doeter in eenen doyer vanden eye ghetempert met den selven melke ende etet tsmorghens.

120. Teghen droocheit der tonghen, der storten¹⁴⁰, der borst ende vander herten ende van allen leden.

Recipe suyker candij also groot als een boone in uwen mont ende latet smelten, dus doet .iij. oft .iiij. werf sdaechs. Ten selven nempt een scotel gheitenmelc ende doeter in .ij. oft .iij. lepels wit honich.

140 storten: strot.

121. Om vrouwen te doen baren.

Recipe de wortel oft dwater van onservrouwenzeghel terstont wert sij verlost, ende dit selve cruyt doet spreken die cortelijke haer sprake verloren hebben.

122. Balseme van Rome.

Is goet ghenut teghen den tantsweer, teghen den hootsweer, teghen troode menisoen, teghen bloetpissen, teghen alle venijn dat buyten ende binnen den

[p. 251]

lichame wesen mach. Waer iemant ghequetst met eenen venijnden messe doer arm oft been, ten soude hem niet scaden, bonder hij vanden balsem een plaester op.

⁺ 123. Om de maghe te purgeren van allen quade humoren ende om winden te latene.

Recipe aloe epaticum ʒ .j.

+ (fol. 110v)

124. Teghen squinancie oft pijne in de kele.

Nempt jacea nigra, dats cruyt, ende wast int hoy oft inde hoven hebbende clein hoofdekens als clessen, ende es een halven cubitus¹⁴¹ lanc. Dees nempt ghedroocht een halve hantvol in een panne oft pot met water, ende latet wel sieden; dan sal die patient metten wat[r]e gorghelen dicwils, ende ten lesten wat in nemen dwel[c] zeer hulpen sal.

Oft nempt dyamorum, mel rosis even vele, ende minghet dese met caprifoliumwater ende dan gorghelt dicwil.

Oft nempt heilighe ende siedtse in witten wijn ende legget op de kele daer eenighe swellinghe is.

Anders nempt fonteijnwaters ʒ .iiij., edic van rienschen wijn ʒ .iiij., ende minghet dit tsamen ende gorghelt.

Oft men sal den hals buyten salven met olye van camille ende oude onghesouten boter, ende leggender op wolle vander yeken¹⁴².

141 cubitus: voet.

142 wolle vander yeken: wol met het vet (lees metter i.pl.v. vander).

125. Om urine te maken die in vier oft 5 daghen gheen ghemaect en heeft.

Recipe wortelen van lelien schoon ghemaect, dan luttel ghestooten (fol. 111r) ende ghesoden mit een walput¹⁴³ wit wijns op de helft, dan gheclaert ende te drinken ghegheven, probatum est.

143 walput: kookpot.

126. Nota.

Es de fistel int been, so is dat etter als water daer vleesch in ghesoden is.

Es dat zeer oft fistel int vlees, so is dat etter wit. Es die fistel oft zeer inde zenuwen, so is dat etter swert.

[p. 252]

127. Nota.

Heete drooghe medecijnen ghenesen pocken. Ende coude drooghe salve[n] ghenesen gaten. Ende heete vochte salven ghenesen lamheit.

128. Om exterooghe oft werten¹⁴⁴ af te bijten.

Recipe zeepe ende calc ana¹⁴⁵.

144 werten: wratten.

145 De rest van de tekst ontbreekt.

129. Remedium contra apoplexiam¹⁴⁶.

Recipe edelsavie, edelmaselein, lavendule, rosmarine, rute ana [], pluct die bladeren af vanden vorscreven cruyden, ende stootse met alle wel in eenen mortier. Daerna stoot keernen van perssen¹⁴⁷, ende dan minghet al tsamen. Ende dan nempt witten wijn, minghet wel met den vorseiden cruyden, ende latet eenen nacht ende eenen dach staen, ende ten behoort niet ghesoden te sijne. Ende dan salmen doer eenen doeck doen. Item in een ghelt wijns nempt .xxx. oft .xl. keerne ende van elcke cruyden een hantvol.

146 apoplexiam: Lat. beroerte.

147 keernen van perssen: perzikstenen of -pitten.

⁺ 130. Remedium contra pediculos¹⁴⁸.

Recipe argentum vivum ʒ .j., luyscruyt ℥ .s. Item wit vanden eye ende clopt dat also dunne als water, ende minghet met wat terwensemelen oft ooc van rogghe, ende bestrijckt daermede alle de nayen daer dat ghewormte is. Oft maeckt eenen bant van lijwaet, ende bestrijct dien met deser pappen, ende draechten op u bloot lijf ghelijc een stoole, ende doeten overtrecken met lijwate.

+ (fol. 112r)

148 pediculos: Lat. vlooien.

131. Contra inflationem simplicem¹⁴⁹.

Recipe mos dat op de vlierboomen wast ende pijtau, dit tsamen ghesoden salmen al werm opt gheswel legghen.

149 inflationem simplicem: Lat. eenvoudig gezwel.

[p. 253]

⁺ 132. Contra minium fluxum sanguis ex naribus.

Nempt meel van scorssen ende commijn, elcx even vele, ghemenghelt met lutter rooswaters, ende wit vanden eye, ende als dit al te samen wel gheminghelt is ende gheclopt, dan salmen daerin doppen werck, ende dit al wel ghenet sijnde, salmen legghen in beide slapen vanden hoofde, ende bindet wel vaste, ende en stulpet niet met eens, so slament .ij., .iij. oft .iiij. reisen doen.

+ (fol. 113r)

133. Item een medicine oft recept teghen die pestilencie diemen heet epidymie, waermet vele menschen ghenesen sijn.

⁺ Item men sal gheven den siecken diet aencompt driakel magni galieni, ghetimpert met cruyde van tormentille ende betonien. Dit verslaet tfenijn van binnen den lijve, ende het behuet den lichame dat tfenijn ter herten niet en can ghecommen. Want als tfenijn ter herten compt, so is die mensche in vreesen, want die epidemie en is anders niet dan fenijn, ende een mensche die hem hiervoer hueden wilt eert compt, so sal hij nemen saviebladeren ende brembladeren ende bladeren van vliere, ende stamptse tsamen met witten wijne, ende siedent wel te gadere, ende ghietent doer een lijnen cleet, ende latent also staen cleren, ende daerin doen poeder van witten ghimbere een oncie, ende vanden groenen cruyden elcx een oncie, ende eenen pot witten wijns, ende so wanneer als sulke plaghen quamen drinkens 2 morghenstonden achtereen, ende dan gaet daer ghij te doene hebt off daer ghij wilt. Want als ghij desen voerseiden dranck ghenut hebt, so en mach u binnen dien daghe dese plaghe oft siecte niet hinderen. Noch ooc binnen alle den iare als ghij ghedaen hebt dat voerseit is.

⁺ Item noch suldij weten als eenighe menschen beghient aen te commen die boetse¹⁵⁰, so suldij nemen mostaertsaet ende bladeren van vliere, ende maect daeraf een plaestere, ende legdse haestelijc daerop, het sal terstont verghaen.

Item nempt brimbladeren ende witte wij[n]ghaertbladeren ende stamptse wel te gadere ende legdse dan daerop, het sal ooc verghaen. Probatum est.

Nota. Men sal nimmermeer plaesteren legghen diet venijn binnenweert iaghen.

+ (fol. 113v)

+ (fol. 114r)

150 boetse: gezwel.

[p. 254]

134. Om quecruyt te maken van queappelen oft queperen oft wijndruyven.

Recipe queappelen oft peren ende sche[l]tse ende sietse in eenen scoonen pot met wijn tot datse morwe sijn. Dan suldijse doer eenen stromijn¹⁵¹ doen metten selven sap dat ghesoden is. Ende dan salmense weghen, (fol. 114v) op .iiij. lb. vanden appelen salmen nemen j. lb. suykers, ende latent daermet sieden, altijt wel ruerende dat niet en brande.

Ende alst beghint dic te worden, so suldij daerin doen pulver van gimbers, naghelen, caneel, greyn, notenmuscaten ende van folie ghepulvert ana ℥ .j., ende dan al te gader wel gheminghelt sa[l]ment daerin stroien ende dan in een laie¹⁵² legghen.

151 stromijn: stramien, zeef.

152 laie: kistje, doosje.

135. Om crieckruyt te maken.

Recipe swerte crieken extractis lapillis¹⁵³ .iij. lb., ende laetse sieden wel ruerende, daerna doetse doer eenen stromijn ende dan .j. lb. suyker daerin vanden besten doen.

153 extractis lapillis: Lat. de stenen eruit gedaen zijnde.

⁺ 136. Item contra ydropem¹⁵⁴.

Siedt kervelzaet in witten wijn et detur in potum per urinam evacuabitur¹⁵⁵.

+ (fol. 132r)

154 ydropen: waterzucht.

155 et detur... evacuabitur: Lat. en gegeven in drank wordt het met de urine uitgescheiden.

137. Pro cognitionem ydropisim¹⁵⁶.

Douwet met den vingher opt gheswel, ende blijfter dan wat tijts een putken op staende, hydropisim est.

Curatio eius.

Nempt eenen steinen pot oft cruyke: dese suldij vullen met biere, daerna maect een boendelken van boelkenscruyt, int latijn gheheeten eupatorium, ende doet dat in die kruycke met den biere, (fol. 132v) ende laet hem daeraf drincken. Zo dat dit bier aldus langher staet hoet beter is.

156 Om waterzucht te herkennen.

[p. 255]

Maer hoe hij min bier drinckt hoe beter, den wijn is hem alderghesontste. Ghij sult reubarberen binden in een doexken, ende legghen oft hanghen dat in eenen pot met wijne, ende sal daeraf drincken. Ende noch suldij een poppeken maken met reubarbere ende legghent in sijnen croes met wijn daer hij uut drinckt. Ende douwet poppeken altemets in u hant, want als tsap niet meer gheel en siet, zo en doghet niet meer.

Ende laet hem tsmorghens eenen croes wijns drincken, die alden nacht ghestaen heeft op die reubarbe, ende ooc inden croes stijf uutghedouwen also datter de wijn gheel af sie. Ende alle den wijn die hij binnen den daghe drincket sal altijt ghestaen hebben op rubarbe, maer tsmorghens alderstercste als hier vorseit is. Ende laet hem daghelijx useren veel rosijnen die trecken dwater neer.

⁺ 138. Teghen die peste gheheeten epydimia oft pestilencia.

Om te scouwen dese siecte, so sal hem die mensche wachten teghen quaden locht ende sonderlinghe voer der sonnen. Ende als die locht niet claer en is, zo salmen blijven in huys also men meest mach ende maken goet vier van eikencolen midden den huyse. Ende men sal niet nuechter uut den huyse gaen, ende dan is goet gheten .ij. haselnoten oft .ij. amandelen. Ende alst heet weder is, salmen een spongie¹⁵⁷ rieken met azijne ende met rooswater teghen den quaden locht. Ende alst cout weder is, so salmen rieken beversijn oft pomum ambre.

Voerts so salmen wachten van grover ende onghesonder spijsen ende drancke, ende van overate en overdrancke, ende ooc van honghere ende dorst. Maer altijt houden die beste middelmate diemen kan. Item men sal gheen spijse noch dranck besighen die suet oft zeemachtich is, maer al dat eerachtich¹⁵⁸ is. Voert so salmen orboren¹⁵⁹ tot alle spijse, tsij vleesch oft visch, sauce ghemaect van sofferane ende goeden caneele ende goeden witten wijnedick. Ende alle menschen diet niet verboden en is van medecijnen¹⁶⁰ selen laten ter aderen 4 werf sjaers. Ende men sal laten die leverader oft die ader die¹⁶¹ leet op die hant alst goet laten is, .iiij. oft .v. daghen voer oft na dat die mane vol is.

+ (fol. 133r)

157 spongie: spons.

158 eerachtich: wellicht corrupt voor suerachtich.

159 orboren: gebruiken.

160 medecijnen: artsen.

161 Na die staat in het hs. lij dese ader.

[p. 256]

Glossarium

A

absentij: Lat. gen. sg. van absinthium, alsem. Zie aldaar. 75

acacie: gomacacia, Lat. acacia arabica. 44

aceti: Lat. gen. sg. van acetum, azijn. 44

acetose: Lat. Rumex acetosa, zurkel. 70

adick: azijn. 19, 45

agarici: Lat. gen. sg. van agaricum, paddestoel. 48

agrimonie(water): (water van) leverkruid (Agrimonia eupatoria L.). 8, 12, 101

alcenen: zie alseme. 111

alfsrancke: bitterzoet, alfrank (Solanum dulcamara L.). 52, 90

aloe(s) (epaticum): leverkleurig aloes. 51, 84, 123

alsem(e): alsem (Artemisia absinthium L.). 19, 32

alterie: ijzerhard (Verbena officinalis L.). 56

ameos: Lat. komijn (Carum carvi L.). 102

amidi: Lat. gen. sg. van amidum, zetmeel. 73

amigdale: amandelnoot (Amygdalus communis L.). 8

apij: Lat. gen. sg. van apium, eppe, juffrouwmerk (Apium graveolus L.). 23, 102

aqua caprifolij: Lat., zie caprifoliumwater. 47

argentum vivum: Lat. kwikzilver. 130

aristologia: Lat. gemene pijpbloem (A. longa L.) of de ronde aristolochia (A. rotunda L.). 24

arnoglossa: Lat. brede weegbree (Plantago major L.). 24

B

bacce: Lat. baccae lauri, laurierbes, vrucht van Laurus nobilis L.. 49

baeyen (olie van -): zie bacce. 91

bakeleren: zie hierboven. 33

balaustiarum: Lat. gen. pl. van de bloemen van de granaatboom (Punica granatum L.), in de apotheken ook balaustia genoemd. 47

berghensmeer: smout van een barg. 28, 50, 54, 117

bet(h)onie: betonie, koortskruid (Betonica officinalis L.). 5, 32, 42, 109, 133

beversijn: bevergeil, het product van de perianale klieren van de bever. 138

bieslooc: bieslook (Allium schoenoprassum L.). 11

bi(j)voet: gemene bijvoet, alsem (Artemisia vulgaris L.). 1, 8, 52, 61, 92

bilsen: bilzekruid, slaapkruid (Hyoscyamus niger L.). 28

bladeloose: schotkruid (Sedum album L.), ook crassula of orpijn geheten. 28

boelkenscruyt: ‘in 't latijn eupatorium’: men onderscheidde een tamme en een wilde soort, respectievelijk salie (Eupatorium officinalis L.) en leverkruid (E. cannabinum L.). 137

boli armenici: Lat. gen. sg. van bolus armenicus, rode aarde uit Armenië afkomstig. 38, 51, 53, 71, 73, 95

boraginis: Lat. gen. sg. van borrago, borragie, bernagie (Borrago officinalis L.). 83

[p. 257]

breemwortelen: wortels van brem (Cytisus scoparius L.). 105

brembladeren: bladeren van brem, zie hierboven. 133

bremen: bramen, bosbes (Rubus fruticosus L.). 28

brimbladeren: zie brembladeren. 133

brion(i)e: heggerank, wilde wingerd (Bryonia alba L.). 84, 111

bugle: zenegroen, kruipnetel (Ajuga reptans L.). 92

buglosse: ossetong (Anchusa officinalis L.). 83

C

camedreos: Lat. echte gamander (Teucrium chamaedrys L.). 49

camelonice minor: Lat. bet. onzeker. 77

camille(bloemen): echte kamille (Matricaria chamonilla L.). 66, 85, 98

caprifoliumwater: aftreksel van wilde kamperfoelie (Lonicera periclymenum L.) of tuinkamperfolie (L. caprifolium L.). 124

castorie: zie beversijn. 48

cattecruyt: kattekruid, neppe (Nepita cataria L.). 66

cedone: Lat. cydonium, kweepeer. 79

celidonie(wortelen): stinkende gouwe (Chelidonium majus L.). 8, 9, 32, 42, 58

cera pini: Lat. pijnboomhars. 41

ceruse: loodwit, loodcarbonaat. 40

ciceren: bonen, de vruchten van de keker, erwt (Cicer arietinum L.). 100

clessen: klis-, kleefkruid (Galium aparine L.). 28, 124

commijn: komijn (Cuminum cyminum L.). 76, 87, 132

confil(l)ie de greine: melisse (Melissa officinalis L.). 23, 67, 68

consolide maior: Lat. brunel (Prunella vulgaris L.). 39

coriander: koriander, wandelkruid (Coriandrum sativum L.). 111

corside: zie hierboven. 92

costi: Lat. gen. sg. van costus, kostwortel (Costus arabicus L.). 45

croci: Lat. gen. sg. van crocus, saffraan (Crocus sativus L.). 102

cubeben: vrucht van de staartpeper (Piper cubeba L.). 87

D

dealtea: Lat. een zalf met als actief bestanddeel heemst (Althea officinalis L.). 118

donderbaert: huislook (Sempervivum tectorum L.). 28

draganti: Lat. gen. sg. van dragantus, afscheiding van verscheidene soorten van het geslacht Astragalus. 80

driakele: theriak, beroemd tegengif; men onderscheidde verscheidene soorten, o.a. die toegeschreven aan Galenos. 84; magni galieni 133

dyadraganti: Lat. gen. sg. een electuarium op basis van dragant, de aan de lucht gestolde afscheiding van Astragalus-soorten. 81

dyamorum: Lat. electuarium van witte of zwarte moerbei (Morus alba L. of nigra L.). 124

dyapenidij: Lat. gen. sg. electuarium op basis van peniden (suiker gekookt in gerstewater, geklaard, afgeschuimd en uitgedampt). 81

dyaysopi: Lat. gen. sg. electuarium op basis van hysop. 81

E

edelmaselein: zie maioleine. 129

e(d)elsavie: zie savie. 1, 2, 33, 66, 129

[p. 258]

eertvelt: klimop, veil (Hedera helix L.). 43

elleboris albi: Lat. gen. sg. een soort nachtschade (Elleborum). 112

endivie: andijvie, cichorei (Cichorium endivia L.). 31

eppe: selderie, eppe (Apium graveolens L.). 8, 18

eris viridis: Lat. groenspaan, koperroest. 39

euforbij: Lat. gen. sg. van euforbium (Euphorbia resinifera Berger). 48

eufrasie: ogentroost (Euphrasia officinalis L.). 8

eupatorium: Lat. men onderscheidde een wilde en een tamme soort, respectievelijk leverkruid (E. cannabinum L.) en salie (E. officinalis L.). 70, 137

F

feniculi: Lat. gen. sg. foeniculum, venkel (Foeniculum vulgare M.). 76

fenigriec: fenegriek, zevengetijdenklaver (Trigonella foenum-graecum L.). 55, 56, 69

fo(e)lie: foelie, vlees rond de muskaatnoot. 67, 69, 72, 134

G

galange: zie galigaen. 69

galazie: bet. mij niet bekend. 94

galigaen: galigaan, galanga, de welriekende wortelstok van Alpinia officinarum Hance). 63, 64, 70

gallarum: Lat. gen. pl. van galla, galappel, - noot, uitwassen aan jonge loten en op bladeren van de eik, veroorzaakt door de steek van de galwesp. 44

galnoten: zie gallarum. 23

gariofen: corrupt voor gariofilata. Zie aldaar. 69

gariofilata: Lat. nagelkruid, groffelnagel (Geum urbanum L.). 8

garioflis: corrupt voor gariofilata. Zie aldaar. 63

garnaten: granaatappelboom (Punica granatum L.). 23

geneverwortelen: wortels van de jeneverbessenstruik (Juniperus communis L.). 105

ghimbere: gember (Zingiber officinale Roscoe). 133

ghreynpoeder: poeder van greyn(e). Zie aldaar. 87

gimbers: zie ghimbere. 134

greyn(e): aangenaamriekend, driekantig zaad, paradijskoren (Amonum meleguetta L.). 118, 134

groffelsnaghel: zie gariofilata. 87

H

hederi: Lat. gen. sg. van hederus, herik (Sinapis arvensis L.). 49

heerennetelen: brandnetel (geslacht Urtica). 104

herst: zie hierna. 20, 41, 53, 117

hertshoren: hoorn van een hert, dierlijk hertshoorn. 14, 84, 111

hoefbladen: groot hoefblad (Petasites officinalis Mönch) of klein hoefblad (Tussilago farfara L.). 28

hofmuente: rondbladig munt, witte munt (Mentha rotundifolia L.). 19

hontsrebbe: smalle weegbree, hondsribbe (Plantago lanceolata L.). 42, 92

hontsribbben: zie hierboven. 28

humst: heemst (Althaea officinalis L.). 55

J

jaccea nigra: Lat. knoopkruid (Centaurea jacea L.). 124

jextinge: bet. mij niet bekend. 91

[p. 259]

jusquiamus: Lat. bilzekruid, slaapkruid (Hyoscyamus niger L.). 23, 28

K

kempe: hennep (Cannabis sativa L.). 92

L

lactuwe: sla, latuw (Lactuca sativa L.). 28

lancpeper: de steenvruchten van Piper nigrum L.. De lange peper (macropiper of piper longum) wordt geplukt bij het begin van het rijpen. 76

lapacij acuti: Lat. ridderzuring (rumex obtusofolius L.). 58

lauwersbladeren: bladen van laurier (Laurus nobilis L.). 67

lavendule: vreemde lavendel (Lavendula stoechas L.). 129

leersmout: vet om leder mee soepel te houden. 94

lijsaet(smout): ingedikte lijnzaadolie. 55, 56, 107

liquiricen: zoethout, kalissiehout (Glycyrrhiza glabra L.). 63

liquirisse/liquirissi: zie hierboven. 82, 99

litargirum argenti: Lat. loodglit, loodglans. Al naargelang het uit de goud- of de zilversmeltoven kwam, noemde men het L. auri of L. argenti. 40

lupinen: gele (Lupinus luteus L.) of witte lupine (L. albus L.). 84, 111

luysecruyt: moeraskartelblad (Pedicularis palustris L.). 130

M

majoleine: echte marjolein (Majorana hortensis Mönch). 67

majorana/marjorane: zie majoleine. 69

malve: groot kaasjeskruid, maluw (Malva silvestris L.). 13, 28, 55

manus christi: Lat. springkruid (Cataputia major L.). 74

maseleine: wellicht corrupt voor majoleine. Zie aldaar. 68, 72

masticis: Lat. gen. sg. van masticus, hars verkregen uit Pistacia lentiscus L.). 53

mater: Lat. echte kamille, moederkruid (Matricaria chamomilla L.). 66

melisse: citroenmelisse, melisse(kruid) (Melissa officinalis L.). 39

mellis dispumatis: Lat. gen. sg. van mellus dispumatus, geschuimde, d.i. gezuiverde honig. 100

melote: honigklaver, steenklaver (Mellilotus officinalis L.). 46

mel rosis: Lat. rozenhonig. 124

menie: menie, rode kleurstof. 39

metscaten: corrupt voor muscaten, muskaatnoot. 63

millefolie: duizendblad, garwe (Achillea millefolium L.). 42

mirre: gomhars uit de stam van verscheidene Commiphora-soorten. 23

morellen: Fr. morelle, zwarte nachtschade (Solanum nigrum L.). 37

muente: munt, één van de vele soorten van het geslacht Mentha. 17, 18

mulca: Lat. een soort zoete wijn. 48

mummie: geneesmiddel afkomstig van mummies, soort hars. 101

N

nachtscade: zie morellen. 28, 31

nardus pisticis: Lat. soort nardus (Nardostachys jatamansi D.C.). 79

nenufares: Lat. gele plomp (Nuphar luteum Sm.) of witte waterlelie (Nymphaea alba L.). 37

[p. 260]

netelen (clein -): kleine brandnetel (Urtica urens L.). 4

not(en)muscaten: noten van de muskaatboom (Myristica fragrans Houtt.). 97, 134

O

oelcruijde: papaver, slaapbol (Papaver somniferum L.). 28

oleum benedictum: Lat. een olie bereid volgens meer dan één formule. Zie L.J. Vandewiele, Lib. Mag. Avic., 160. 53

- citoniorum: Lat. olie van kweeperen. 44

- mirtillorum: Lat. olie van blauwe bosbessen gekookt met olijfolie. 44

- nardi: Lat. spikenardolie, spijkolie uit Lavendula spica L.. 53

- persicorum: Lat. olie uit perzikstenen. 60

- sandalorum: Lat. olie van sandelhout. 37

- van bayen: olie gemaakt van laurierbessen. 53

olybani: Lat. gen. sg. van olybanus, grote wierookkorrels (oleum libani). 39

onservrouwenbedstro: welriekend ruwkruid (Asperula odorata L.). 118

onservrouwenzeghel: harlekijnorchis (Orchis morio L.) en andere orchissoorten. 121

operment (gheel -): arseensulfide. 112

P

papaver: zie oelcruijde. 28

passularum: Lat. gen. pl. van passula, rozijn. 1

pijtau: soort wijn, genoemd naar Petau, de plaats van herkomst. 131

pimpenelle: kleine pimpernel, steenbreek (Pimpinella saxifraga L.). 8

piperis: Lat. gen. sg. van piper, peper. 48, 49

piretris: Lat. gen. sg. van piretrum, zie hieronder. 23

piretrum: Lat. bertram, moederkruid (Anthemis pyrethrum L.). 84

plantaginem: Lat. acc. sg. van plantago, grote weegbree (Plantago major L.). 42

plantaginis majoris et minoris: Lat. grote en kleine weegbree, twee soorten van het geslacht Plantago. 39, 70, 71

polioen: polei (Mentha pulegium L.). 66

ponum ambre: Lat. reukappel. 138

porceleijnsaet: zaad van porcelein. Zie hieronder. 84

porceleine: corrupt voor posteleine? Dan Portulaca sativa Haw.. 28

prassie: andoorn (Marrubium vulgare L.). 99

pruymen van damast: pruimen uit Damascus ingevoerd. 82

puetau: zie pijtau. 1, 78

pulleye: zie polioen. 15, 18

R

raepsmoute: raapolie, olie van raapzaad. 88

rebarbe: stompe rabarber (Rheum rhaponticum L.) of een andere soort van dit geslacht. 116

reberbe: rabarber (Rheum palmatum L.). 84

recolissee: zoethout (Glyrcyrrhiza glabra L.). 81

reubarber: zie rebarbe. 137

reynvaen: boerenwormkruid, reinvaan (Tanacetum vulgare L.). 111

ribes: Lat. bessen. 83

roosemarine: rosmarijn (Rosmarium officinalis L.). 67, 68, 69, 72, 124

rut(h)e: wijnruit (Ruta graveolens L.). 1, 5, 8, 18, 19, 49, 99, 129

S

sal: Lat. zout. 91

salatri: bet. onduidelijk: corrupt voor solatri (?); zie solatrum. 42

[p. 261]

san(c)torie: centauria, duizendguldenkruid (Centauria centaurium L.). 8, 84, 111

sanguis draco(nis): Lat. drakenbloed, het hars van Daemonorops draco Willd.). 38, 51, 53, 71, 73

savie: bonte salie (Salvia horminum L.) of scharlei, algoede (S. sclarea L.). 23, 49, 52, 66, 133

scabiosawater: water van scabiosa. Zie hieronder. 31

scabiosen: knautia, honigbloem (Knautia arvensis L.). 56

scarleya: zie san(c)torie. 18

seracinose: bet. onduidelijk. 58

sewaelsaet: zie zewaelsaet. 111

solatrum: Lat. nachtschade (Solanum nigrum L.). 28

spumen vini: Lat. wijnsteen. 42

staafisagen: zie hieronder. 112

stafisagria: Lat. staverkruid (Delphinum staphisagria L.). 23

steengoet: naam van een plant (steenbreek?); bet. onzeker. 20

storacis: Lat. gen. sg. van storax, amberboom (Styrax officinalis L.). 23

succi mercurialis: Lat. gen. sg. van succus mercurialis, letterlijk sap van mercurialis, kwikzilver, of - lijkt meer waarschijnlijk - de naam van een plant. 100

sulker: zuring, één van de soorten van het Rumex-geslacht. 23, 111, 115

T

tapsus barbatus: Lat. toorts, koningskaars (Verbascum thapsus L.). 93, 103

terebintinam: Lat. acc. sg., terpentijn. Zie hieronder. 117

termentyn: terpentijn, hars afkomstig van de lork. 35

terre sigillate: Lat. gezegelde aarde. 71

thinus: Lat. echte tijm (Thymus vulgaris L.). 72

thuris: Lat. gen. sg. van thus, wierook. 44, 51, 53

tormentille: tormentil, zevenblad (Potentilla tormentilla L.). 70, 73, 87, 133

V

valeriane: één van de soorten van het geslacht Valeriana. 39, 114

verbena/verbene: ijzerhard (Verbena officinalis L.). 8, 9, 10, 17, 19, 30

vitrioli romani: Lat. gen. sg. van vitriolum romanum, Roomse vitriool, rooms koperrood. 39

vliedersade: zaad van vliere. Zie hieronder. 19

vliere: vlier (Sambucus niger L.). 133

W

waelscot: walschot, walvishersen, Lat. cetaceum of spermaceti. 101

weechbreede: grote weegbree (Plantago major L.). 12, 28, 87

wijnruyte: zie rut(h)e. 7

Y

ysopi: hysop (Hyssopus officinalis L.). 1

Z

zennie: senna (Cassia angustifolia Vahl.). 91

zewaelsaet: zedoaria (Curcuma zedoaria Roscoe). 84