Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 1999

[p. 57]

Klassieke werken uit de Nederlandse literatuur in de openbare bibliotheek - een bescheiden onderzoek -
E Heymans, Centrale Openbare Bibliotheek Gent

1. De opdracht van de openbare bibliotheek

Vooraleer in te gaan op de concrete vraag naar de aanwezigheid van klassieke werken uit de Nederlandse literatuur in de openbare bibliotheken, moet ik iets zeggen over het wezen en de opdracht van de openbare bibliotheken zelf.

De openbare bibliotheek verschilt in belangrijke mate van de wetenschappelijke bibliotheek, de koninklijke bibliotheek, de universiteitsbibliotheken of de bibliotheek van een achtbaar genootschap als de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Ik vat enkele specifieke en voor deze namiddag relevante kenmerken van de openbare bibliotheek samen:

1)	de openbare bibliotheek richt zich naar het brede publiek en heeft derhalve géén wetenschappelijke opdracht, ook niet, het literair-wetenschappelijk onderzoek te ondersteunen;
2)	de openbare bibliotheek wordt verondersteld, vooral in te spelen op actuele vragen van het algemene publiek, vooral actuele informatie en literatuur aan te bieden die geregeld worden gevraagd;
3)	de openbare bibliotheek heeft in principe geen bewaarfunctie; oudere werken die nog maar zelden worden gevraagd, kunnen bijgevolg worden afgevoerd;
4)	voeg hieraan toe dat het budget voor aankoop van collecties in de kleine OB's eerder bescheiden is, maar dat het groter wordt naargelang de bibliotheek in een grotere gemeente gehuisvest is;
5)	de openbare bibliotheken garanderen een zeer vlotte beschikbaarheid van hun collecties; met uitzondering van de referentiewerken en op enkele zeldzame edities na is alles ontleenbaar.

Ik kan mij voorstellen dat vooral het afvoeren van werken enige verbazing, zoniet argwaan wekt in dit gezelschap. Daarom een lichte nuancering.

Natuurlijk zullen openbare bibliotheken, ook de kleinste, wel aarzelen om eens gekochte klassiekers uit de Nederlandse literatuur af te voeren. Feit is

[p. 58]

dat het budget van een kleinere bibliotheek niet toelaat, weinig gevraagde literatuur aan te kopen, laat staan enige volledigheid na te streven.

Grotere bibliotheken zullen uiteraard ook minder gevraagde klassiekers kunnen aankopen. Maar zelfs niet elke grote openbare bibliotheek zal de volledigheid kunnen nastreven, zéker niet in alle domeinen die een openbare bibliotheek moet bestrijken, ook buiten de Nederlandse literatuur.

Daarom heeft de decreetmaker in 1978 voorzien dat een aantal grote openbare bibliotheken - uiteindelijk de COB's van Antwerpen, Brugge, Brussel, Gent, Leuven en Hasselt - naast hun algemeen gemeentelijk budget, een - weliswaar bescheiden - provinciaal budget zouden krijgen om werken aan te kopen die normaal niet in een doorsnee-openbare bibliotheek aanwezig zijn, én die dan via interbibliothecair leenverkeer ter beschikking worden gesteld van de bibliotheken waar die werken niet aanwezig zijn.

Met dat budget wordt in elke COB een zogenaamde bovenlokale collectie aangelegd voor alle disciplines en precies dat - alle disciplines - maakt dat de spoeling per discipline weer dunnetjes wordt.

Daarom spraken de COB's af, dat elk van hen één of enkele rubrieken een speciaal accent zou geven, daarvoor duidelijk méér middelen ter beschikking zou stellen. En zo kom ik bij het onderwerp van deze namiddag: de COB-Gent nam het engagement op zich, het accent te leggen op de Nederlandse literatuur.

Dit houdt praktisch in:

-	dat wij zeer ruim, nagenoeg alles, aankopen wat aan literatuur (fiction) van Vlaamse auteurs verschijnt;
-	dat wij de Noord-Nederlandse literatuur weliswaar niet compleet, maar toch ook zeer ruim aankopen;
-	dat wij retrospectief, desnoods antiquarisch, zoeken naar alles wat wij van Vlaamse auteurs nog niet bezitten en naar de belangrijkste werken uit de Noord-Nederlandse literatuur die nog in de collectie ontbreken;
-	en tenslotte, dat wij (op zoveelste exemplaren van weinig gevraagde titels na) geen enkel literair werk van een Nederlandstalige auteur afvoeren.

Ook hier één nuance: wij zijn géén wetenschappelijke bibliotheek en dus gaat het ons niet absoluut om die eerste, originele editie of om alle edities van eenzelfde werk, alhoewel wij in veel gevallen een aanwezige eerste en een inhoudelijk afwijkende latere editie zullen bewaren. Hebben wij een editie in oudere

[p. 59]

spelling, en verschijnt er een nieuwe editie, dan zullen wij die laatste aankopen - en hebben wij een bepaald werk enkel als onderdeel van een oeuvre-editie, dan zullen wij een verschenen afzonderlijke editie ook nog eens aankopen.

En om alle misverstanden te vermijden: vooraleer afgevoerde dubbels van literaire (maar ook andere) werken het publiek te koop worden aangeboden - krijgen een aantal wetenschappelijke bibliotheken - bijvoorbeeld verschillende faculteitsbibliotheken van de Gentse universiteit en de Koninklijke Academie - altijd eerst de gelegenheid om er gratis uit te kiezen wat hen kan dienen.

2. De klassieke werken uit de Nederlandse literatuur

Om voor deze namiddag een zicht te krijgen op het resultaat van onze Gentse accentrubriek - Nederlandse literatuur - deed ik een bescheiden onderzoekje. Ik selecteerde een honderdtal werken die in de Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur - lemma Nederlandse literatuur - en in een aantal andere algemene overzichten vernoemd worden, van Hendrik van Veldeke tot aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Ik selecteerde een tiental klassieke anoniemen én 90 auteurswerken. Mijn keuze blijft uiteraard subjectief.

Voor deze 100 titels ging ik na:

-	de aanwezigheid in de eigen bibliotheek, de COB-Gent;
-	de huidige beschikbaarheid bij de uitgeverijen (gebaseerd op ‘Boekdata: voorraadcatalogus’ van het Centraal Boekhuis, september 1998);
-	de aanwezigheid in een zestiental Oost-Vlaamse openbare bibliotheken;
-	de uitleencijfers - dus het gebruik - van deze werken in de COB-Gent, gedurende de laatste 7 jaar.

Voor de lijst en de cijfers verwijs ik naar de bijlage. Ik ben er mij heel goed van bewust dat conclusies uit mijn beperkt onderzoek niet meer dan indicatief kunnen zijn. Binnen het tijdsbestek dat mij daarvoor werd gegund kon immers niet worden nagegaan of alle getelde titels wel volledige edities waren, of sommige niet gevonden werken, misschien toch niet in een editie van een verzamelwerk zaten, enz... Daarom, met het nodige voorbehoud, volgende indicatieve conclusies:

1.	Over de aanwezigheid van de genoemde titels in de Centrale Openbare Bibliotheek van Gent: - 97 van de 100 nagekeken titels zijn aanwezig in de Gentse bibliotheek hetzij als afzonderlijke editie, hetzij in een verzameld werk;

[p. 60]

- voor de oudste werken gaat het grotendeels om een modernere uitgave (eventueel anastatische herdruk); voor recentere werken gaat het om een eerste en/of een latere editie; - soms is het werk vervat in een editie van het volledige werk.

2.

Over de beschikbaarheid van de genoemde werken in de uitgeverij: - van de 100 titels werden er 39 (dus 39%) als afzonderlijke publicatie gevonden in de zgn. ‘Voorraadcatalogus’. ‘Verzamelde werken’ waarin de gezochte titels eventueel kunnen worden aangetroffen, werden hier niet meegeteld omdat niet mag worden verondersteld dat iemand die bv. Hooft's ‘Geeraerdt van Velsen’ zoekt, daarvoor niet het volledig werk van Hooft zal aankopen, terwijl hij dit wél kan ontlenen in de bibliotheek; - de 10 gezochte klassieke anoniemen bleken alle nog voorradig; - een vlugge berekening leverde volgende gegevens op in verband met de 90 resterende auteurswerken: • er waren daarbij 44 titels van Zuid-Nederlandse en 46 titels van Noord-Nederlandse auteurs; • amper 11 van de 44 Zuid-Nederlandse werken zijn nog voorradig bij de uitgever (d.i. 25%); • daartegenover waren 19 van de 46 Noord-Nederlandse werken nog voorradig bij de uitgever (dus 41%).

Men kan zich afvragen of de Vlaamse literatuur door de (voornamelijk Nederlandse) uitgevers als minder klassiek (of minder verkoopbaar) wordt beschouwd? Speelt het ontbreken van voldoende Vlaamse uitgeverijen ons hier bijgevolg de parten?

3. De bibliotheek biedt een toegevoegde waarde

Maken we de vergelijking tussen de aanwezigheid, althans in de COB-Gent enerzijds en de beschikbaarheid van deze titels bij de uitgeverij anderzijds, dan blijkt heel duidelijk dat de openbare bibliotheek een ruime toegevoegde waarde biedt: op de 100 titels waren er 58 méér beschikbaar in de openbare bibliotheek dan bij de uitgevers.

Niet in de tabel opgegeven is het zoekresultaat in OVINOB, de catalogus van de Oost-Vlaamse openbare bibliotheken waarin op dit ogenblik 16 grotere en kleinere bibliotheken zijn opgenomen met hun bezit.

Daaruit blijkt dat zeer veel titels niet enkel in Gent maar bovendien ook in een aantal (veelal wisselende) OB's te vinden zijn.

[p. 61]

4. Minder bekende titels

Wat hoger werd vermeld, gaat enkel om de (meestal één, voor sommige auteurs enkele) bekendste titels.

Een peiling naar minder bekende titels zal dit beeld wel wat relativeren. Daarom deden we één steekproef: we zochten bewust een auteur van buiten Oost-Vlaanderen, maar verder kozen we willekeurig voor Hélène Swarth - en keken we keken wat er van deze schrijfster beschikbaar is. Welnu,

-	volgens de ‘Voorraadcatalogus’ is er niets leverbaar door de uitgever;
-	- in de catalogus van de COB-Gent vonden we 12 verschillende titels van H. Swarth waarvan er twee ook in één of enkele andere Oost-Vlaamse OB's te vinden waren. Verder vonden we nog een drietal titels die enkel, telkens in één, andere Oost-Vlaamse POB aanwezig waren. En tenslotte vonden we in de COB-Gent nog een vijftal vertalingen naar het Nederlands, door Helène Swarth.

5. Wat het gebruik - het ontlenen - betreft

Hiervoor wil ik voorzichtiger zijn omdat

-	ik hiervoor enkel gegevens heb over de COB-Gent (met zonder twijfel de invloed van de talrijke universiteitsstudenten);
-	omdat ik enkel gegevens heb vanaf 1992 en de onderlinge verhoudingen van uitleningen per titel sterk vertekend worden door de aankoopdatum van het werk. Heel wat werken hadden wij al in 1992, andere hebben wij pas vorig jaar aangekocht en kónden dus nog niet dikwijls worden uitgeleend;
-	tenslotte werden de uitleningen van verzamelde werken niet meegeteld.

Toch volgende indrukken:

1) De top-twintig in de uitleningen van 1992 tot maart 1999 in de COB-Gent (deze titels hadden we in 1992 zonder twijfel):

Buysse: Het recht van de sterkste	21 ex.	361 uitl.
Vanden vos Reinaerde	57 ex.	347 uitl.
Couperus: Eline Vere	19 ex.	307 uitl.
Multatuli: Max Havelaar	26 ex.	291 uitl.

[p. 62]

Elsschot: Het dwaallicht	16 ex.	275 uitl.
Heijermans: Op hoop van zegen	15 ex.	230 uitl.
Van Eeden: De kleine Johannes	33 ex.	213 uitl.
Streuvels: De Vlasschaard	16 ex.	206 uitl.
Timmermans: Pallieter	25 ex.	205 uitl.
Bordewijk: Karakter	22 ex.	205 uitl.
Elckerlyck	22 ex.	198 uitl.
Walschap: Een mens van goede wil	11 ex.	178 uitl.
Karel ende Elegast	14 ex.	139 uitl.
Nescio: Titaantjes	8 ex.	118 uitl.
Conscience: De leeuw van Vlaanderen	18 ex.	113 uit l.
Vondel: Lucifer	8 ex.	108 uitl.
Streuvels: Langs de wegen	18 ex.	111 uitl.
Hooft: Warenar	9 ex.	103 uitl.
Gorter: Mei	14 ex.	102 uitl.
De Pillecyn: De soldaat Johan	17 ex.	101 uitl.

6. Enkele algemene conclusies:

1)	Van deze 20 meest uitgeleende werken, waren er 6 niet meer beschikbaar bij de uitgever, zijnde: Vondel: Lucifer (8 ex.; 108 uitl.) Streuvels: Langs de wegen (18 ex.; 111 uitl.) Heijermans: Op hoop van zegen (15 ex.; 230 uitl.) Nescio: Titaantjes (8 ex.; 118 uitl.) Walschap: Een mens van goede wil (11 ex.; 178 uitl.) De Pillecyn: De soldaat Johan (17 ex.; 101 uitl.)
2)	Heel wat andere bekende en talrijke ietwat minder bekende titels zijn evenmin nog verkrijgbaar in de uitgeverij. Voor deze werken staan de openbare bibliotheken garant voor de beschikbaarheid voor het grote publiek. Het verzorgen van een accentrubriek door de COB garandeert het systematisch verzamelen en de zeer ruime aanwezigheid van (i.c.) de Nederlandse literatuur op één plaats. Bovendien kunnen andere openbare bibliotheken soms voor aangename verrassingen zorgen; de bibliothecarissen voeren blijkbaar weinig of geen (in hun collectie) unieke titels uit de Nederlandse literatuur af.
3)	Voor de vindbaarheid zijn centrale catalogi van openbare bibliotheken van essentieel belang: de VLACC (= ...) maar zeker ook de provinciale catalogi waarin àlle openbare bibliotheken van de provincie zijn opgenomen.

[p. 63]

4)	Alhoewel we dit moeilijk kunnen nagaan, zijn de hoge uitleencijfers waarschijnlijk het gevolg van educatieve belangstelling, leeslijsten van de universiteit, de opleiding regenten, het hoger middelbaar onderwijs...
5)	Blijft de ei-kip, kip-ei-vraag natuurlijk: wordt het lezen van een werk gestimuleerd, louter door zijn beschikbaarheid of kan het geregeld lezen ervan (in de bibliotheek) voor de uitgever een stimulans zijn voor het opnieuw uitgeven?
6)	Voor de meeste bibliothecarissen zal alleszins duidelijk zijn dat de aandacht van de media voor een bepaald werk, een sterke stimulans is voor de vraag van het publiek: een tv-verfilming of een tv-bespreking zorgt gegarandeerd voor een verveelvoudiging van de vraag naar dat werk.

Tabel: 100 klassieke werken uit de Nederlandse literatuur

Hierna een overzicht van een honderdtal titels van klassieke en minder klassieke werken uit de Nederlandse literatuur tot de Tweede Wereldoorlog. Hiervoor is nagegaan:

-	kolom 1: de aanwezigheid in de Centrale Openbare Bibliotheek van Gent; werken met een ‘x’: aanwezig als afzonderlijke publicatie (eventueel ook nog eens in het verzameld werk); met een ‘*’: enkel aanwezig in een of andere editie van verzameld werk van de auteur; met een ‘-’: niet aanwezig;
-	kolom 2: thans nog beschikbaar bij de uitgever (volgens de ‘Boekdata: voorraadcatalogus’ van het Centraal Boekhuis, september 1998);
-	kolom 3: buiten Gent nog aanwezig in de centrale catalogus van de Oost-Vlaamse openbare bibliotheek (dus minstens één andere plaatselijke openbare bibliotheek).

	Gent	uitg.	PCC
1. Auteurswerken
Hendrik van Veldeke: Leven van Sint Servaes	x	-	x
Jacob van Maerlant:
- Der natueren bloeme	x	x	x
- De Rijmbijbel	x	-	-
- Spieghel Historiael	x	x	-

[p. 64]

- Het leven van Sint-Franciscus	-	-	-
Jan van Boendale: Der leken spieghel	x	-	-
Diederic van Assenede: Floris ende Blanchefleur	x	-	x
Hein van Aken: De Roman van de Roos	x	-	-
Melis Stoke: Rijmkroniek	x	-	-
Ruusbroec: Die chierheit der gheesteliker Brulocht	x	-	-
Hadewijch: Strofische gedichten	x	-	x
Anna Bijns: Refereinen	x	-	x
Marnix van Sint Aldegonde: Byenkorf H.R. Kercke	*	-	-
Justus de Harduwyn: Weerlicke liefden t. Roose-mond	x	-	x
Carel van Mander: Schilderboeck	x	x	x
Dirk Coornhert: Twe-spraeck Nederd. Letterkunst	-	-	-
P.C. Hooft:
- Granida	x	x	x
- Warenar	x	x	x
- Geeraerdt van Velsen	*	-	x
- Baeto	*	-	x
Bredero:
- Moortje	x	-	x
- De Spaansche Brabander	x	x	x
Joost van den Vondel:
- Gysbreght van Aemstel	x	x	x
- Lucifer	x	-	x
- De Leeuwendalers	x	-	x
Jacob Cats:
- Trou-Ringh	*	-	x
- Het Spaanse Heydinnetje	x	-	x

[p. 65]

Constantijn Huygens: Trijntje Cornelis	*	x	x
Michiel de Swaen: De gekroonde leersse	x	-	x
Pieter Langendijk: Het wederzijds huwelijksbedrog	x	x	x
B. Wolff & A. Deken: Sara Burgerhart	x	-	x
H. van Alphen: Proeve v. kleine gedichten v. kinderen	x	x	x
Willem Bilderdijk: De ondergang der Eerste Wareld	*	-	x
Isaac da Costa: Wachter! Wat is er van de nacht?	*	-	x
Jacob van Lennep: De roos van Dekema	x	-	x
Hendrik Conscience:
- Het Wonderjaar	x	-	x
- De Leeuw van Vlaanderen	x	x	x
P.F. van Kerckhoven: Gedichten en balladen	-	-	-
Mevr. Bosboom-Toussaint: Majoor Frans	x	-	x
Hildebrand: Camera Obscura	x	x	x
E.J. Potgieter: Jan, Jannetje en hun jongste kind	x	x	x
K.L. Kledeganck: De drie zustersteden	x	-	x
Multatuli: Max Havelaar	x	x	x
Guido Gezelle:
- Rijmsnoer	x	-	x
- Kerkhofblommen	x	-	x
Anton Berghman: Ernest Staes	x	-	x
C. Busken Huet:
- Het land van Rembrandt	x	-	x
- Het land van Rubens	x	-	x
Jacques Perk: Mathilde	x	-	x
Helene Swarth: Najaarstemmen	x	-	-
Herman Gorter: Mei	x	x	x

[p. 66]

Frederik van Eeden:
- De kleine Johannes	x	x	x
- Het lied van schijn en wezen	x	-	x
Louis Couperus: Eline Vere	x	x	x
Lodewijk van Deyssel: Een liefde	x	x	x
Albrecht Rodenbach: Gudrun	x	-	x
Prosper van Langendonck: Verzen	x	-	x
H. Roland Holst-v.d. Schalk: Tussen tijd en eeuwigheid	x	-	-
P.C. Boutens: Beatrijs	x	-	x
I. Teirlinck & R. Stijns: Arm Vlaanderen	x	-	x
Cyriel Buysse: Het recht van de sterkste	x	x	x
Virginie Loveling: Een dure eed	x	-	x
Karel van de Woestijne:
- Het vaderhuis	x	-	x
- Het zatte hart	x	-	-
Stijn Streuvels:
- De Vlaschaard	x	x	x
- Langs de wegen	x	-	x
Herman Heijermans: Op hoop van zegen	x	-	x
Arthur van Schendel: Een zwerver verliefd	x	-	x
J.C. Bloem: Het verlangen	*	-	x
Jan van Nijlen: Verzen	*	-	x
Herman Teirlinck: Het gevecht met de engel	*	-	x
Felix Timmermans:
- Pallieter	x	x	x
- Schemeringen van de dood	x	x	x
August Vermeylen: De wandelende jood	x	-	x

[p. 67]

Paul van Ostaijen:
- Music Hall	x	x	x
- Bezette stad	x	-	x
Hendrik Marsman:
- De dood ovan Angèle Degroux	x	-	-
- Tempel en kruis	*	-	x
J. Slauerhoff: Eldorado	x	-	-
Albert Helman: De stille plantage	x	x	x
Nescio: Titaantjes	x	-	x
F. Bordewijk: Karakter	x	x	x
Simon Vestdijk: Terug tot Ina Daman	x	x	x
Maurice Roelants: Het leven dat wij droomden	x	-	x
Richard Minne: Heineke Vos en zijn biograaf	x	-	x
Gerard Walschap: Een mens van goede wil	x	-	x
Willem Elsschot: Het dwaallicht	x	x	x
Marnix Gijsen: Het huis	x	-	x
Filip de Pillecyn: De soldaat Johan	x	-	x
Maurice Gilliams: Elias of het gevecht...	x	x	x
2. Enkele klassieke anoniemen
Renout van Montalbaen	x	x	x
Karel ende Elegast	x	x	x
Vanden Vos Reinaerde	x	x	x
Abele spelen:
- Esmoreit	x	x	x
- Gloriant	x	x	x

[p. 68]

- Lanseloet	x	x	x
- Van den Winter en den Somer	x	x	x
De sevenste Bliscap van Maria	x	-	x
Mariken van Nieumeghem	x	x	x
Spieghel der Salicheit van Elckerlijc	x	x	x