|
| |
| |
| |
Een boekhandel: literair kerkhof of literaire hefboom?
L. vander Velpen, Co-Libro
Wat zijn klassieken?
Voor Karel Jonckheere zijn dat boeken die een ‘klas ziek’ maken. Voor de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde zijn dat ongetwijfeld werken die behoren tot ons rijk Vlaams literair erfgoed.
Voor mij zijn het boeken die zich perfect lenen om 3 stellingen toe te lichten:
| - | Ten eerste dat geen enkele beleidsmaker er tot nu toe in geslaagd is om de verspreiding van het boek te integreren in het Vlaamse letterenbeleid; |
| - | Ten tweede dat de huidige grens tussen literaire cultuur en literaire commerce elke logica mist, zeker als je de ene materie toevertrouwt aan de gemeenschappen en de andere aan de federale overheid; |
| - | Ten derde dat het jarenlange onbeleid in een voorsprong kan worden omgezet tenminste als de beleidsmakers alsnog bereid zijn om de riek in de materie te steken. |
Dit klinkt een tikkeltje provocerend en is alsdusdanig ook zo bedoeld.
De vragen die u vandaag het meest interesseren zijn:
| - | Hoe zit het met de aanwezigheid van de Nederlandstalige klassieken in de boekhandel? |
| - | En kan de Vlaamse boekhandel bijdragen tot een grotere bereikbaarheid en een bredere verspreiding van de klassieke letteren? |
U zult merken in de loop van mijn uiteenzetting dat deze 2 laatste vragen in het boekhandelsvak niet los kunnen gezien worden van mijn eerste drie beweringen.
| |
Toestand en plaats van de Vlaamse boekhandel
Voor ik het zal hebben over de rol die de boekhandel zou kunnen spelen ten aanzien van de klassieken, wil ik u eerst enkele cijfers geven over de werking van de boekhandel en de plaats die de boekhandel in Vlaanderen nog inneemt.
| |
| |
| |
1. Marktomvang
Elk jaar produceren de Nederlandstalige uitgeverijen een 16.000 nieuwe titels. De Vlaamse uitgeverijen nemen daarvan zo'n 3.500 titels voor hun rekening. Het actuele Nederlandstalige boekenaanbod beslaat een 90.000 titels. Dat zijn zowat 10.000 titels meer dan het totale aanbod op de boekenbeurs van Antwerpen. En als de lezer dat niet genoeg vindt, kan hij nog altijd terecht bij de 3 miljoen anderstalige titels.
De geschatte totale omzet van de markt bedroeg in 1997 om en bij de 14 miljard.
| |
2. Distributiekanalen
Hoe geraakt het boek bij de kooplustigen? Sinds jaar en dag is de boekhandel het belangrijkste disitributiekanaal. In de loop van de laatste 25 jaren verloor ze een aantal procenten marktaandeel. In 1972 verliep de weg van het boek nog voor 56% over de boekhandel. In 1996 was dat aandeel gezakt tot 45%. Dit aandeel is verschoven naar de grootwarenhuizen (van 4 naar 11%) en naar alternatieve niet altijd duidelijk te specifiëren kanalen (6 naar 12%). Opvallend is ook dat de rechtstreekse verkoop van uitgeverijen met de helft afnam en nu nog 6% bedraagt.
Het minst belangrijke kanaal in Vlaanderen is voorlopig de internetboekhandel. Vorig jaar had Azur - voor Snoeck-Decaju het voor de helft aan de VUM verkocht - zo'n 3 miljoen frank omzet. En Proxis had volgens eigen zeggen wereldwijd een omzet van 20 miljoen frank. Reken daarbij dat Proxis - nog steeds volgens eigen zeggen - 19 voltijdse medewerkers telt - die allemaal betaald moeten worden (samen met de andere werkingskosten) met een geschatte brutowinst van 4 miljoen bef - dan begrijpt u dat wij dit niet direct als een ernstig alternatief beschouwen. In de Verenigde Staten ligt dat wat anders: daar verdriedubbelde Amazon haar omzet sinds 1997 tot een 610 miljoen dollar en steeg tegelijkertijd haar verlies van 31 miljoen tot 124.5 miljoen dollar. Waaruit blijkt dat deze grootschalige e-commerce voorlopig meer een zandbak is voor beursspeculanten dan voor gewone boekverspreiders.
| |
3. De molensteen
Door een onderzoek van prof. François, verbonden aan de faculteit ETEW van de KU Leuven, in opdracht van de Vlaamse Boekverkopersbond in 1995, hebben we een beeld van de Vlaamse boekhandels in het algemeen en de zelfstandige boekhandel in het bijzonder. We weten zo dat:
| |
| |
| - | In de boekhandel gemiddeld 4.300 verschillende titels liggen; |
| - | de totale voorraadinvestering ruim 7.5 miljoen is en dit op een gemiddelde omzet van 26.5 miljoen; |
| - | de voorraad 55% blokkeert van het geïnvesteerde vermogen; |
| - | jaarlijks minstens een kwart op de aanwezige voorraad moet afgeschreven worden. |
Op de aansluitende persconferentie deden deze resultaten me, als toenmalige voorzitter, besluiten, dat een zelfstandige boekhandel in Vlaanderen eerder een cultureel centrum is dan een economische goudmijn. We weten bovendien dat 60% tot 70% van de voorradige titels dood is en dat met andere woorden daarvan niet 1 ex. verkocht wordt in het jaar. Gemiddeld houdt elke Vlaamse boekhandelaar dus op eigen kosten voor een 4,5 miljoen frank onrendabele boeken in zijn kasten.
Met deze cijfers op tafel, is het niet verwonderlijk dat 60% van de Vlaamse boekhandels verdween sinds 1984. Alleen al het laatste decennium verdampte zomaar even 38% van de zelfstandige boekhandel. En het stopt nog niet.
Op dezelfde dag - vrijdag 19 maart - dat de kranten uitpakten met het blijde nieuws dat het Groot Beschrijf omgevormd is tot een permanente vzw ‘Het Beschrijf’ met als doel regelmatig literaire Vlaamse evenementen in Brussel te organiseren, publiceerde De Standaard op zijn voorpagina een artikel met de titel: ‘Voorlaatste Vlaamse boekhandel in Brussel sluit zijn vestiging’. 's Avonds kregen we Pol Steyaert en zijn moeder ook nog eens op het VRT-journaal. De Plukvogel, ooit één van Vlaanderens grootste algemene boekhandels, smijt de handschoen in de ring.
Dit droevig feit haalt de voorpagina. In het geval van Brussel zijn we immers wat gevoeliger als het over de Vlaamse culturele aanwezigheid gaat. Maar wat de boekhandels betreft is het geen typisch Brussels verhaal. Op 1 mei sluit de Nederlandse Boekhandel op de St. Jacobsmarkt in Antwerpen. Deze boekhandel van de familie Pelckmans staat daar al sinds 1892 en is - of beter: was - daarmee de 6de oudste Vlaamse boekhandel.
In Antwerpen waren begin jaren 70 nog 160 boekhandels. Vandaag zakt dit officiële cijfer in Antwerpen onder de 40. Dat is het aantal dat we verkrijgen als we van goede wil zijn. Zijn we wat strenger met onze criteria dan vinden we in Antwerpen nog 10 algemene boekhandels voor een bewonersaantal van een half miljoen inwoners.
| |
| |
Zonder speciale ingrepen, verwacht de Vlaamse Boekverkopersbond een inkrimping van nog eens 40% van de zelfstandige boekhandels in de loop van de volgende 10 jaar. Op de eerste plaats zullen de kleinere boekhandels verdwijnen. Met een omzet onder de 10 miljoen ben je niet meer in staat om de noodzakelijke investeringen te doen en dus gedoemd zijn weg te kwijnen.
Een andere mogelijkheid is samenwerken. Dat is wat inmiddels 14 grote en middelgrote algemene kwaliteitsboekhandels met een twintigtal vastigingen hebben gedaan: op 17 september 1998 hebben zij in de vorm van een cvba de handen in elkaar geslagen en werken nu onder de naam ‘Co-Libro’ samen op het vlak van gezamelijke inkoop, communicatie en collectieve diensten. Het zijn de pioniers.
Nu kan u op deze verdamping van de boekhandel nuchter reageren en van mening zijn dat de boeken zonder boekhandels dan wel op een andere manier bij de lezer komen. Via het internet bijvoorbeeld. Of via de boekenclubs met hun kwartaalaanbod van een duizendtal boeken. Of via jaarlijkse literaire pensenkermissen. Of via de boekenverkoop in de rand van literaire lezingen. Of via een soort literaire tupperware-avonden.
Ontnuchterend is echter de vaststelling dat daar waar de boekhandels verdwenen zijn - en dat is nu reeds in 2/3 van de Vlaamse gemeentes - ook de lezers verdwenen zijn, en dit ondanks een goed bibliotheeknetwerk. Ook voor boeken geldt: uit het oog, uit het hart. De laatste 20 jaar verdampte een kwart van de lezers. Momenteel telt Vlaanderen nog een 20% regelmatige lezers. Nederland - waar de boeken dankzij 1500 boekhandels wel manifest in het straatbeeld aanwezig zijn - kende slechts een lezerserosie van 6%.
Eveneens ontnuchterend is misschien dat een aantal kleinere uitgeverijen zonder het goedkope distributienetwerk van boekhandels geen levenskansen heeft waardoor steeds meer auteurs van een uitgever verstoken zullen blijven.
| |
Het Vlaamse Cultuurbeleid
‘In een grote boekenwinkel, die tot een keten behoort, valt er weinig of niets meer te ontdekken. Het aanbod van de leesboeken is er teruggebracht tot de 20 titels in de toptienen fictie en non-fictie van de maand en tot een paar stapels sellers van het seizoen. (...). De kleine boekenwinkel, die zelfstandig is, verschilt hoe langer hoe minder van de grote.’, vertelde Brigitte Raskin enkele maanden geleden in de Letterbak van Radio3.
| |
| |
Een mening waar minister Luc Martens zich perfect in terugvindt. Hij schreef in zijn Beleidsbrief 1996 - 1999:
‘De boekhandel neemt een onvervangbare plaats in in het landschap dat bevolkt wordt door schrijvers, uitgevers, illustratoren, distributeurs en... lezers. (...) Het moment is aangebroken dat al wie met het boek te maken heeft, gaat inzien dat het boek meer vraagt dan een toepassing van de wetten van het commerciële denken, zoals die worden uitgedacht en toegepast binnen andere sectoren van de markt. Een boekencultuur die alleen nog wordt ingevuld dank zij de toptienlijsten en een reeks zwaar gepromote bestsellers, dreigt totaal te verschralen. Willen wij de dreiging tegengaan, dan dient het klimaat geschapen waarin de boekhandel de kansen worden geboden om ook het minder commerciële boek aan bod te laten komen.’
Toen de minister dit schreef waren de boekhandelaars vrij enthousiast. Luc Martens was de eerste minister van Cultuur die de term ‘boekhandel’ vernoemde in zijn beleidsplannen. Terecht. Want - laat ons dit even scherp stellen - in de keuze en de bereikbaarheid van boeken heeft de boekhandel een nog steeds onvervangbare rol. In het Dimarso-onderzoek van 1996 zei 30% van de ondervraagden zijn keuze in de boekhandel zelf te maken.
Minister Martens was de eerste om deze belangrijke rol te erkennen. Tot dan was het letterenbeleid een groepsportret geweest zonder boekhandelaar.
Traditioneel is het letterenbeleid op drie poten gestoeld: de lezer - de auteur - de uitgever.
| - | De lezer staat centraal, om hem of haar is het tenslotte te doen. |
| - | Voor de rest voorziet het budget diverse initiatieven om zowel schrijver als uitgever bij het creëren van boeken te steunen. Zonder speciale inspanningen zouden een aantal genres (zoals poëzie en essay) nog nauwelijks aan de bak komen. |
| - | Schrijvers krijgen beurzen, uitgedrukt in maandeenheden. De uitgevers kunnen beroep doen op het productiefonds. Vanaf 1 januari 2000 zal het door het wetgevende initiatief van Kathy Lindekens autonoom gaan opereren onder de noemer van het ‘Vlaams Fonds voor de Letteren’, een beetje naar Nederlands model. |
De boekhandelaars waren dus optimistisch in 1996. Minister Martens ging dus een klimaat scheppen waarin de boekhandel kansen zou krijgen om ook het minder commerciële boek te verkopen. Eindelijk zou er een oplossing worden gezocht voor de wurgende literaire cultuurliefde van de naïeve boekhandelaar; eindelijk zou er naast de creatie en de productie ook aandacht besteed worden aan de distributie van de moeilijke boeken.
| |
| |
Wij zijn vandaag 24 maart 1999
nog steeds is niet-commerciële boeken schrijven... cultuur,
nog steeds zijn niet-commerciële boeken drukken en publiceren ...cultuur,
nog steeds is niet-commerciële boeken verspreiden... economie
en wacht de boekhandelaar nog steeds op de beloofde weersverandering.
Ik denk dat het moment aangebroken is dat de overheid het beleid volledig moet omgooien.
Het huidige systeem komt in essentie neer op:
| - | ofwel een stimulans tot economische zelfmoord van de boekhandelaars, |
| - | ofwel op ondersteuning van de productie voor boeken die nooit bij de lezers geraken. |
Begrijp me niet verkeerd: ik trek het nut niet in twijfel van ondersteuning van moeilijke boeken maar heb wel de grootste bedenkingen met de manier waarop het systeem werkt.
Het ‘Vlaams Fonds voor de Letteren’ - waar op allerlaatse moment en na zeer zwaar aandringen - ook het woordje distributie eenmaal in voorkomt, heeft nu de historische kans om in zijn reglementering voor productieondersteuning, een rol voor de distributie te voorzien. Het hoeft zelfs geen frank meer te kosten. Wat belet de regelgevers om de clausule op te nemen dat om voor ondersteuning in aanmerking te komen de aanvrager moet garanderen dat de boeken bij de boekhandel aangeboden worden in de vorm van een in de tijd beperkt depot (dit is dat het boek pas betaald hoeft te worden bij verkoop ervan). Zo vergroot de kans dat het commercieel weinig interessante boek binnen het bereik van het publiek komt.
Het cultuurbeleid en iedereen die begaan is met literaire cultuur dient het volgende decennium rekening te houden met:
3 negatieve trends nl.
| - | minder boekhandels en ook minder uitgeverijen |
| - | drastische daling van het aantal titels per boekhandel |
| - | grotere concentraties bij de uitgevers en distributie en dus minder gediversifieerd aanbod. |
3 positieve trends
| - | meer samenwerking tussen sectorgenoten |
| - | betere organisatie, meer informatie en kortere leveringstermijnen m.a.w. betere klantenservice |
| - | inplementatie van nieuwe technologieën. |
| |
| |
| |
De Klassieken
U voelt dat ik het vuur aan het opstoken ben en dat het water waarin zo dadelijk de klassieken gaan inbelanden, het kookpunt nadert.
Maar eerst nog een klein fait-divers.
Elke zaterdagvoormiddag vindt in Leuven een tweedehandsboeken-markt plaats. Speciaal ter gelegenheid van deze studiedag heb ik er vorige zaterdag een boek gekocht. Het heet ‘Stijn Streuvels’ met als ondertitel: ‘Klassieken uit Vlaanderen’. Binnenin staat het zinnetje: ‘Klassieken uit Vlaanderen deel 4: Stijn Streuvels werd uitgegeven met de steun van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Kunst’. Ik kocht het voor 350 bef. Ik zag aan de intacte rug dat het boek nog nooit was opengedaan. Ook Johan Daisne lag er ongebroken. Maar het speciale aan dit boek is, dat het pas vorige week donderdag werd besproken in Café des Arts, de boekenbijlage van De Morgen.
Ik wil dit geval zeker niet veralgemenen. Het zou te goedkoop zijn om te beweren dat de 200.000 bef die de Vlaamse administratie in de ondersteuning van dit boek heeft gestoken, zuiver verspild geld is. Toch is het verhaal van de commercieel minder interessante boeken, zoals hierboven besproken en becommentarieerd, ook het verhaal van de Nederlandstalige klassiekers. De hogergenoemde bedenkingen, passen ook op dit genre. Kort gezegd: klassiekers verkopen niet en zijn door de band genomen voor de boekhandelaar zelfmoordproducten.
Waarom zou een boekhandel de Nederlandstalige klassiekers dan toch in de rekken houden? Een boekhandel is geen museum noch een bibliotheek. Dat je op een aantal plaatsen toch een beperkte selectie klassieke werken vindt heeft meer te maken met het culturele gevoel van de boekhandelaar dan wel met zijn commerciële ingesteldheid. Een aantal boekhandelaars is van oordeel dat zulke boeken hun assortiment verrijken en houden ze bewust uit het gewone afschrijfsysteem. Enkel bij speciale evenementen (zoals de ronde sterfen geboortedata van schrijvers en de daaraan gekoppelde juleumuitgaven) doen klassiekers het even goed aan de kassa om dan in de verkoop weer plat te vallen.
Alhoewel mijn verhaal over Streuvels het tegendeel doet vermoeden, apprecieer ik het initiatief van Manteau om een reeks op te starten zoals de ‘Klassieken uit Vlaanderen’. Maar als ik dan merk dat Houtekiet onder identiek dezelfde naam ook zo'n reeks opstart, meen ik dat de uitgever de halve dreef
| |
| |
die men daarvoor wil omhakken, beter kan laten staan. Je hoeft zelfs geen slecht karakter te hebben om daarbij te denken dat de uitgeverij niet zozeer op zoek is naar het gat in de markt dan wel naar de uier van de administratie.
Hoe kunnen we cultureel interessante werken - of dat nu moeilijke genres zijn zoals bv poëzie of cultureel historisch belangrijke werken zoals onze klassiekers - verspreiden zonder dat de boekhandelaar de rol van de Titanic moet spelen en zonder dat de overheid de steun voor de letteren moet optrekken tot het niveau van de vaste orkesten en ensembles? Hoe kunnen we de rol van boekhandel uitbouwen tot een cultureel literair centrum, ja tot een literaire hefboom binnen het Vlaamse cultureel beleid?
Een grondige bijsturing van het huidige systeem van productiefonds is een eerste stap. Ook een mentale stap. Langzaam moet de ondersteunende overheid beseffen dat elke subsidie van de productie die niet doorgetrokken wordt tot de distributie water dragen is naar de zee en uilen naar Athene.
Langzaam moet de ondersteunende overheid beseffen dat vooral een zelfstandige boekhandelaar de beste garantie is voor een breed en een gediversifieerd aanbod en dat zo'n boekhandel met een omzet van 25 miljoen bef niet commerciëler is dan een uitgeverij met een omzet van een half miljard.
Hierboven heb ik een voorbeeld gegeven hoe eenvoudig en goedkoop die bijsturing kan.
Maar op de keper beschouwd is deze aanpak verleden tijd. Veel ingrijpendere en interessantere mogelijkheden bieden momenteel de combinaties met de nieuwe technologieën.
| |
P-o-D
Ik zou dit even willen demonstreren aan de hand van een concreet project dat meteen ook een bruikbaar antwoord geeft op de vraag ‘hoe brengen we de moeilijke generes - zoals het klassieke boek - in het bereik van de potentiële koper zonder dat de boekhandel eraan bezwijkt?’
In het boekenvak kijken we al een tijdje aan tegen het fenomeen ‘publishing on demand’. Vooral in de Verenigde Staten is men er al een vijftal jaren mee aan het experimenteren. Het komt erop neer dat je in plaats van de boeken op te sturen, je de data opstuurt. Op de plaats waar de boeken worden gebruikt worden ze meteen ook uitgeprint en ingebonden. Rank Xerox is
| |
| |
van deze toepassing een grote promotor en schoof zijn Docutech naar voren als ideaal machine voor deze toepassing. Alleen: om dit min of meer rendabel te kunnen doen, praat je over drukcapiciteit van 20 miljoen bladzijden. Zelfs een grote Amerikaanse campus met 50.000 studenten is daar te klein voor. Tot zover het Amerikaanse - ondertussen al wat belegen - verhaal.
In Zweden maakten een aantal mensen uit het boekenvak er een variant op. In Zweden hinkt het boekenvak al jaren op één been. Sinds de afschaffing van de vaste boekenprijs, donderde de markt er in elkaar en ondanks de fenomenale steun van 400 miljoen bef. ligt vooral de publicaties van eigen Zweedse auteurs op apegapen. Te weinig uitgevers blijken bereid te investeren in deze markt, temeer daar er een bottleneck ontstond in de distributie door de verschuiving van onafhankelijke boekhandels naar boekenclubs en ketens, die zich traditioneel concentreren op de gemakkelijke toptitels met een immense verschraling tot gevolg. Vertalingen van internationale megasellers verdringen de eigen uitgaven. Niet alleen de nieuwe uitgaven maar ook de vroeger uitgegeven werken. Al jaren hoor je dan ook in Zweden de klacht dat je op geen deftige manier de Zweedse klassieken kunt bestuderen, laat staan lezen, omdat ze gewoon niet meer uitgegeven worden en niet meer in de handel zijn. Zelfs met het aardige bedrag aan steun - toch naar onze Vlaamse normen gemeten - dreigt Zweden een land te worden zonder Zweedse literatuur. Maar wel zonder vaste boekenprijs, hetgeen de heer Van Miert ontzettend moet verheugen.
Een paar jaar terug namen drie schrijvers - Peter Curmans, Jan Myrdal en de dichter - academicus Lars Forssell - het initiatief om hun werk digitaal te publiceren via het internet. Ze wilden daarmee vooral aandacht vragen voor de toestand waarin het Zweedse boek en de Zweedese auteurs verzeild waren geraakt.
Dit initiatief kreeg de sympathie van de Zweedse boekverkopersbond en het bibliotheekwezen. Vorig jaar richtten een paar auteursverenigingen, de Zweedse Boekverkopersbond, de Bibliotheek van Stockholm, de Koninklijke Zweedse bibliotheek en een paar nieuwe-technologie-bedrijven het Print-on-Demand project ‘PODIUM’ op. Bedoeling van deze samenwerking is dat elk boek dat niet meer uitgegeven wordt of geen uitgever vindt, opgeslagen wordt op een centrale server. De zoekende lezer kan in de boekhandel het boek krijgen volgens het P-o-D-systeem. Uitdrukkelijk stellen de initiatief nemers dat het niet de bedoeling is om in de plaats van de uitgever te werken maar om complementair te zijn.
| |
| |
Klassieke werken zijn een schoolvoorbeeld van deze toepassing. Interessant aan deze manier van werken is dat lezers in de prikkelende literaire omgeving van een boekhandel, de voordelen van het internet kunnen benutten. Het is een ontegensprekelijke meerwaarde: zelfs de meest geavanceerde elektronische boekhandels geven de zoeker een zeer beperkt aanbod en laten niet toe dat lezers onverwachte boeken ontdekken. Cultureel is het interessant omdat het moeilijkere genres bij de lezers brengt zonder dat het boekhandel naar financiële adem doet happen. Mooi is eveneens dat het diverse diensten combineert zoals het consulteren van boeken (via de bibliotheken) met het kopen van boeken (via de boekhandel) en samples van nieuwe werken.
Kortom, Podium doet als systeem wat het moet doen: het koppelt de goede dingen van de 2 werelden. Het vertrouwde distributiekanaal met zijn aanbod van nieuwe boeken wordt versterkt en blijft zo zijn rol spelen voor de levende commerciële initiatieven van de uitgeverijen en de voorraadvriendelijke mogelijkheden die de nieuwe technologieën bieden, worden geïntegreerd met een meerwaarde als gevolg.
Het prachtige aan dit initiatief is dat het een project is dat niet met zijn pootjes in de lucht zit te trappelen, zoals zovele toepassingen met nieuwe technologieën, maar een degelijke brug slaat tussen verleden en toekomst. Willen we echt resultaat boeken, dan moeten we stoppen met ondersteu-ningsmechanismes uit te denken die sterk gelijken op kaasfabrieken, bevolkt met muizen.
Als we het cultureel belangrijk vinden dat de moeilijk verkoopbare genres, zoals de Nederlandstalige klassiekers, ter beschikking staan van lezers en kopers, dan moet de rol van de boekhandel worden opgewaarderd. Zonder de boekhandel zijn al deze werken ofwel museumstukken ofwel dood papier.
Maar ik zou graag nog een stap verder willen gaan. Aan de hand van het Zweedse voorbeeld, pleit ik hier vandaag dat we het cultuurbeleid in het algemeen en de rol van de boekhandel in het bijzonder herdenken op een manier die perspectief biedt en radicaal vernieuwend is.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd