Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1997

(1997)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Warenkennis, kleurbereidingen voor miniaturisten en vakkennis voor ambachtslui (15de E.)
Door W.L. Braekman

Inleiding

De technische vaardigheden van middeleeuwse ambachtslui van diverse pluimage vormen een boeiend onderzoeksterrein dat, door de geleidelijke ontsluiting van allerlei laatmiddeleeuwse traktaten en handboeken, de laatste jaren onvermoed nieuwe impulsen heeft gekregen.

Technische recepten voor de meest uiteenlopende procédés zijn bewaard in verzamelingen, waarvan de inventarisering sedert een paar jaar algemeen toegankelijk is.Ga naar voetnoot1 Een aantal van deze collecties recepten zijn reeds uitgegeven,Ga naar voetnoot2 maar talrijk zijn de handschriften die eveneens vakkennis bevatten maar nog geen aandacht hebben gekregen.

Eén van deze manuscripten bevindt zich in de Stadsbibliotheek te Trier (Hs. 1028/1959, 8^o). Het is de belangrijke groep technische recepten die erin voorkomt die hierna wordt bekendgemaakt.Ga naar voetnoot3

Dit handschrift dateert gedeeltelijk uit de late vijftiende en gedeeltelijk uit de zestiende eeuw. Het bevat vooral medische en gynaecologische recepten, maar ook een pesttraktaat, een kruidenboek, korte teksten over hematoskopie en een zg. ‘kunstboek’. Dit is een collectie technische recepten, vooral ten gebruike van schilders, verluchters van handschriften, scribenten en andere specialisten die met het maken van meestal toegepaste kunst hun brood verdienen: wolververs, goudsmeden, tapijtwevers, tingieters, koperslagers, beeldsnijders, enz. Dikwijls beschouwden deze ambachtslieden hun gespecialiseerde kennis als beroepsgeheimen die voor niet-ingewijden met zorg werden verborgen gehouden en

daarom veelal in het Latijn zijn opgetekend.Ga naar voetnoot4 Dit is natuurlijk ook het geval voor de zeldzame middelen om vervalsingen te plegen: namaakparels, namaakivoor, -goud, enz.Ga naar voetnoot5

Dit kunstboek (fols. 14v-34b) dat uit de late vijftiende eeuw dateert, is geschreven in een sterk Oostmiddelnederlands, Gelders, Gronings of Overijssels gekleurde taal met uiteraard vele bij het nabije Duitstalige gebied aanleunende vormen.Ga naar voetnoot6 De Oostmiddelnederlandse recepten wisselen af met geheel of gedeeltelijk in het Latijn gestelde teksten: de volledig Latijnse worden hierna in voetnoot vermeld, maar - op een paar uitzonderingen na - niet volledig weergegeven.

De aard van de recepten is sterk verschillend. In tegenstelling echter tot andere technische verzamelingen ontbreken hier de geneeskundige geheel. Alleen nrs. 10 en 11, twee schoonheidsmiddeltjes, staan geïsoleerd midden in teksten van geheel andere aard, waarin men toch een aantal groepen kan onderscheiden.

De eerste drieëntwintig nummers handelen hoofdzakelijk (uitzonderingen zijn naast de reeds genoemde nrs. 10 en 11, ook nrs. 1, 8 en 9) over de vakkennis van ketellappers en van namaakjuwelen uit glas, been of hoorn.Ga naar voetnoot7

Een volgende groep (vanaf nr. 24) gaat over het verven van stoffen en het bedrukken ervan met allerlei motieven. Dit is een homogene groep met slechts een paar uitzonderingen (nrs. 27-31). Geleidelijk gaat deze uitvoerige groep over in de bereiding van allerlei kleurpigmenten die bij het aanbrengen van miniaturen in handschriften worden gebruikt. Het spreekt vanzelf dat deze groep bijzonder belangrijk is want zo krijgen we een beter inzicht in de bereiding van de gebruikte pigmenten, die aan deze middeleeuwse schilderijtjes hun gans eigen, schitterend kleurpalet gegeven hebben. Ook allerlei vakknepen komen daarbij aan bod: het aanbrengen van een grondlaag, de bindmiddelen, het corrigeren van fouten, enz.

Vanaf nr. 85 tot het einde volgt dan een reeks - meestal zeer korte - tekstjes die men slechts heel uitzonderlijk aantreft, nl. de handelswaarde van allerlei bij de kleurbereiding gebruikte grondstoffen en andere producten als messing, koperdraad, vogelvleugels, lood, puimsteen, zeemleder,

tin, galnoten, en nog veel meer. Een gelijkaardige ‘prijslijst’ van grondstoffen die bij de boekverlichting en -productie gebruikt worden is mij voor de late vijftiende eeuw van elders niet bekend.

De waarde van de hiernavolgende verzameling technische kennis van iemand die blijkbaar uit eigen ervaring met deze materie degelijk vertrouwd was, is dan ook zeer hoog.

Vooraleer de tekst zelf weer te geven, laten we een inhoudsoverzicht volgen en om de bruikbaarheid ervan nog te verhogen volgt op het einde van deze bijdrage een lijst van gebruikte ingrediënten, pigmenten, bindmiddelen en andere technicalia.

Inhoudsoverzicht

1.	Van montlijm te maken.
2.	Um gebrocken kannen te helen.
3.	Item vm eyn ritze off rete der cannen te dichten.
4.	Item eyn ander maneyr.
5.	Item vm eyn ritze der kannen te dichten.
6.	Die derde maneyr.
7.	Item eyn ritze te dichten.
8.	Van meny te maken.
9.	Van tornsoel te maken.
10.	Item wolttu dyn aensichte schoen ende wyt maken.
11.	Item de jonck wilt schynen.
12.	Item de yser off latoen off siluer gelijck golde wilt maken off ander dynck.
13.	Um te prynten myt papir.
14.	Um cement te maken gesteent mede te sette[n] in ryngen off ander.
15.	Um gebroken gelas off gesteynte mede te vergaderen.
16.	Um al[der]hande beyn off horn weick te maken.
17.	Um steyn weick te maken.
18.	Item wildi gesteynte weick maken.
19.	Item wildi cristal weick maken ende alle gesteynte soe dat men sy prynten mach in vormen.
20.	Um cristal off gelas weick te maken dat men gieten mach in vormen.
21.	[Um gelas weick te maken.]
22.	Um gelas hart te maken als yser.
23.	Um te maken margariten.
24.	Um golt te legen vp doick.
25.	Um te prynten myt vlocken.
26.	Vel sic. Off aldus.

27.	[Hoe men ‘lesuyr’ kiezen zal.]
28.	Um eyn ander vernijs te maken.
29.	Item aliter.
30.	Um segelwas te maken.
31.	Um roet was te maken.
32.	Um brasilijverue te maken.
33.	Um groen te maken.
34.	Um geil verue te maken.
35.	Um grau verue te maken.
36.	Um verue te maken van vlocken van doeck.
37.	Um swart te prenten.
38.	Grau.
39.	Wijt te prenten.
40.	Groen te prenten.
41.	Aliter.
42.	Golt off siluer to prenten.
43.	Vp geil douch.
44.	Vp blau douch.
45.	Vp swert douch.
46.	Vp grau douch.
47.	Vp groen douch.
48.	Vp wyt douch.
49.	Um geil douch te veruen.
50.	Grijse verue.
51.	Vel.
52.	Vel.
53.	Groene.
54.	Bruyn groen.
55.	Vel.
56.	Bleickblau.
57.	Blae.
58.	Geyl.
59.	Sangwijnen.
60.	Aliter licht sanguinen.
61.	Brasilieverue.
62.	Aliter sanguinen.
63.	Duyster bruyn.
64.	Eyn uel grau.
65.	Graubleick.
66.	Vrijss bruyn.
67.	Lijffverue.
68.	Doid lijffverue.
69.	Item.
70.	Hemelverue.

71.	Item die lucht rodich to maken.
72.	Purpuren.
73.	Bruyngrau.
74.	Geil.
75.	Item.
76.	Kenrouck.
77.	Lasuyr.
78.	Meny.
79.	Berchgroen.
80.	Blijwyt.
81.	Blijgeil.
82.	Tornsoel.
83.	Parijsroit.
84.	Item woltu vp rou off groff pergament maelen off fundament legen.
85.	Als men gelden wilt myt ossenleder dair men ryemen vth snyt boick in te bynden.
86.	Aluyn.
87.	Brasilie.
88.	Crapmede.
89.	Messanck.
90.	Coperdrait.
91.	Auripigment.
92.	[Vogelvleugels en -veren.]
93.	Pemsteyn.
94.	Seymsleder.
95.	Blij.
96.	Tijn.
97.	Boemwollen.
98.	Lesuyr.
99.	Tornsoel.
100.	Spaensgroen.
101.	Meny ende blijwyt.
102.	Parijsroot.
103.	[Blijgeil.]
104.	[Berchgroen.]
105.	Blijgeil off mastcotz.
106.	Indij.
107.	Gum.
108.	Coperrot.
109.	Galnoeten.
110.	Astrament.
111.	Substanci.
112.	Item tot eynre elen wollen wyts grau te veruen.

De Tekst

Ga naar margenoot+ 1. Van montlijmGa naar voetnoot8 te maken.

Men sal nemen den swembalch,Ga naar voetnoot9 dat ys de mageGa naar voetnoot10 van stocvisch off van bolck,Ga naar voetnoot11 ende laeten sy eyne nacht lanck weiken in eyn vat waters, ende wasschen sy dan all soe schone, ende doen alle die graedekynsGa naar voetnoot12 aff, ende scnyden sy an tween off an dryn stucken, ende doen sy in eynen coperen pot, ende gieten vol schoens waters, ende laten sy steden .v. off .vj. vren lanck, ende roerent seyr vake om, ende schument seer int begyn.

Alst water by nae all versoeden ys op eyne cleyn schottel nae vol,Ga naar voetnoot13 ende rechtGa naar voetnoot14 ys gewoerden als kernemylck, soe sal men den pot ouer den vuer setten, ende nemen .v. off .vj. stucken daer wt myt eynen lepel, ende doen sy in eynen vijsel off mortersten,Ga naar voetnoot15 ende stoten sy seir cleyn, ende scrappent daer wt, ende doent yn eyne grote tynnen scottel, ende nemen dan echterGa naar voetnoot16 .v. off .vj. stucken, ende stoten sy als vurgescreuen ys, ende doen dyt so lange tot dat all gestoten ys. Maer die broedGa naar voetnoot17 off dien iuchthemGa naar voetnoot18 sal men altemael laeten blyuen in den pot.

Als dan gestoten ys, so saltmen nemen, ende doent weder in den pot totter broeden off juchem, ende roerent dan seer om, ende latent seidenGa naar voetnoot19 .v. off .vj. miserere lanck, et rorent staedelickGa naar voetnoot20 om et ne (fol. 15r)met van den vuer, ende slaent off wriuent myt eynen hultenGa naar voetnoot21 lepel doir eyn haerGa naar voetnoot22 dair men peper doir pleget te wriuen, ende laetent loepen in eyn coeperen panne.

Dan sal men nemen eyn lepel, ende schuppent wter pannen dair dese materie in ys, drij offte .iiij. lepel vol, et slaent in eyn schottel, ende

doen dair toe weytenmeilGa naar voetnoot23 seer cleyn gebuletGa naar voetnoot24 also dat dat veyrde deil van der alyngherGa naar voetnoot25 materien weytenmeil sy, meyrGa naar voetnoot26 eyn wenich myn en schadet nyet. Meer beter ys te voel meyls dan te wenich. Ende dit sal men seer vael myt mallickanderen mengen in der scottelen, ende doen dair vaste alleynckenGa naar voetnoot27 eyn wenich meer toe van der materien die in der pannen ys.

Als dan wail in der scottelen gemenget ys, so saltmen weder gieten totter materien die in der pannen ys, ende rorent dan seer wael vm, ende setten die panne weder op dat vuyr, ende latent licht .iij. off .iiij. pater noster lanck sieden, etGa naar voetnoot28 rorent sunder vphaltGa naar voetnoot29 vm, ende scrappent dan wt myt eynen lepel, et doent in eyn grote scottel die plat ys, ende bestriken sy eirst seir dunne myt olij, ende latent dan staen harden eynen dach off .ij., ende rijentGa naar voetnoot30 dan in stucken inGa naar voetnoot31 eynen stercken draet, ende hangent wter sonnen in den wynt, ende laetent soe vort droege werden.

Ga naar margenoot+ 2. Um gebrocken kannen te helen.

Recipe menyeGa naar voetnoot32 ende menget die vp eyne vrijfsteyn in lijnolij ende myt vernijs des meilersGa naar voetnoot33, halff vernijs ende halff lijnolij, ende wriuet ende menget wael onder eyn redelike dick ende dunne. Hiermede bestrijket die stucken der kannen dair sy gebrocken synt, ende sette sy weder in eyn, ende laet daer eyn snoerken vm gaen dat die scardenGa naar voetnoot34 vast ende dicht an eyn blijuen, ende set sy in eyn wyndige stedeGa naar voetnoot35 te droegen et hart te werden .viij. off .x. weken lanck.

3. Item vm eyn ritze off rete der cannen te dichten.

Soe menget die vorgeschreuen dynge wat dunse, ende wrift sy dan mytten vynger up die ritzen ouer ende weder ouer, dattet in die ritze kome ende yngae, ende wasschet dan bouen aff, ende settet te droegen als vorgescreuen ys.

4. Item eyn ander maneyr.

Recipe steynpeickGa naar voetnoot36 ende smeltet in eyn penniken, ende menget daer vnder munstersteynGa naar voetnoot37 daer men beilde aff houet, cleyn pulueriseirt, off stucken van steynen puluerisiert. Dan maket die scarde van der kannen seer heit by koken des vurs, ende oick die kanne vp die stede daer die scharde in hoert,Ga naar voetnoot38 ende bestrijket sy beide mytter smoltenre vorgescreuen materie, et set sy an eyn waste, ende wensGa naar voetnoot39 sy redelike kaltGa naar voetnoot40 syn, dan scrappet buten aff.

Ga naar margenoot+ 5. Item vm eyn ritze der kannen te dichten.

Recipe slecht steynpeick ende haldet an eyn heit yser bouen die ritze, ende smeltet, ende laetet loupen in die ritzen, ende die ritzen maket eirst seir heit. Ende wanneer de steynpeick nyet weder wt en brusetGa naar voetnoot41 wt den ritze, so ist dichte.

Item die kannen die aldus myt steynpeick gedicht synt, die moet men hueden dat men daer nyet werms off heits in en doe.

6. Die derde manyer.

Recipe vngeleschetGa naar voetnoot42 steyn calck, ende wrifften cleyn vp eynen wrifsteyn; dan menge den myt wyt van ey, ende bestreike de scarde ende die stede van der kannen dar die scarde in hoert hier mede, ende set sy haestelick in eyn, ende byndet daer haestelick eyn snoer vm dat het vast cleue, ende laetet staen drij dage off .iiij. wensGa naar voetnoot43 der calck weder wyt geworden ys, want dan yst droege ende hart.

Item alst men menget, soe moet men haesten aen te setten soe vroeGa naar voetnoot44 alst gemenget ys, want het wilt vluchts rynnen toe houpGa naar voetnoot45 vm des wyts van ey wille. Ende et en doichGa naar voetnoot46 nyet aen te setten als geronnen ys.

7. Item eyn ritze te dichten.

So striket die voergescreuen materie mytten vynger off myt eyme holteGa naar voetnoot47 lancks bouen die ritze, ende vlyetetGa naar voetnoot48 dair bequemelick vp, ende stoppet by tijde myt den (fol. 16v) metseGa naar voetnoot49 off mytten stocsken daer gy yt mede vliet, ende duwet ende laet dan staen droegen als voergescreuen ys.

Ende alst eynen dach gestaen heeft, so strijket noch meer buten mytten calck [ende] wyt van ey, so woert het harder ende sterker.

Item dese derde manyer ys die beste, want het ys gereit ende droeget haestelick ende ys reynlickGa naar voetnoot50, ende heltGa naar voetnoot51 vaster, ende het mach wael werm water verdragen. Nochtan en sal men daer werm water nyet lange in laeten.

Item dese manyer dyentGa naar voetnoot52 seer wael gebroeken pemsteyn an eyn te setten, off eynen pemsteyn bouen te vullen vm beter in der hant te halden.

8. Van meny te maken.

Recipe cerusamGa naar voetnoot53 ende doet sy in eynen pot die vuyr lijdenGa naar voetnoot54 mach, ende legt den vp syn sijde, ende set den vp gloyende colen, ende roert stedelick myt eynre yseren roede al so langet dat roet genoich ys, dan yst bereit.

9. Van tornsoel te makenGa naar voetnoot55.

Recipe die besonGa naar voetnoot56 van den moerboem, eyn groet deil die wail rijp synt; dair salment sap wt parssen. Ende dan sals du hauenGa naar voetnoot57 lynen doick dat schoen ys, ende nettetGa naar voetnoot58 dair yn, ende laetet droegen buten der sonnen vp eynen sulreGa naar voetnoot59 myt al soe wenichs lichtes als men mach. Ende alst droege ys, so salstu weder netten, ende soe du et meer nettet, so yt meer veruen yn sall hauen et beter syn.

Ga naar margenoot+ 10. Item wolltu dyn aensichte schoen ende wyt maken.

Recipe woertelen van venekoelGa naar voetnoot61 ende siedet die in wyn ende dair mede wass dyn aensichte.

11. Item de jonck wilt schynen.

De sal syn aensicht wasschen myt water gemaekt van goltbloemenGa naar voetnoot62 ende confeliGa naar voetnoot63.

12. Item de yser off latoenGa naar voetnoot64 off siluer gelijck goldeGa naar voetnoot65 wilt maken off ander dynck.Ga naar voetnoot66

Recipe die galle van eynen steyr ende saffraen ende edickGa naar voetnoot67 ende siet hier yn wat gy wilt, het sal golt werden.Ga naar voetnoot68

Ga naar margenoot+ 13. Um te prynten myt papir.

Recipe voel stucken papirs, ende leget sy eynen dach te weicken in schoen water, ende dan siet sy. WersGa naar voetnoot69 sy gesaeden synt, soe stoet sy in eynen vijsel soe dat sy werden als pap; dan drucket sy in vormen.

Ga naar margenoot+ 14. Um cement te maken gesteent mede te sette[n] in ryngen off ander.

Recipe coperrootGa naar voetnoot71 gepoertGa naar voetnoot72 .ij. deil, mastic eyn deil, pec .iiij. deil; dese tempert ende smelt te samen.

15. Um gebroken gelas off gesteynte mede te vergaderen.

Recipe scilders vernijs, ende bestrijct die stucken dair mede dair sy gebroken synt, ende setsy te droegen in die sonne. Ende alst halff droege ys, so vergadert sy weder te samen als gij beste kunt, ende dan so settet weder in die sonne, ende laetet seer droegen. Maer als dat gelas off die steyne wyt ys, so suldy wat blijwijtGa naar voetnoot73 in dat vernijs wrijuen.Ga naar voetnoot74

Ga naar margenoot+ 16. Um al[der]hande beyn off horn weick te maken.

Recipe eyn deil weedasschenGa naar voetnoot75 ende twe deil leuendeGa naar voetnoot76 calck. Dit puluert wail vndereyn. Dan neympt neeiclen,Ga naar voetnoot77 merredeckGa naar voetnoot78 ende alsen,Ga naar voetnoot79 ende stoet sy te samen. Dat sap wrynget dair wt doir eynen doick, ende gietet dat sap op den puluer, ende laetet lecken tot loghe. Dan geit die eirste loghe dair weder op ende laet sy noch lecken. Dat doet soe lange tot dat die loghe seer claer ys.

Dan nempt beyn off horn gescaerft, dat leget in die loghe nae der maeten dattet nyet te dunne en ys. Dit doet te samen in eynen geloeden pot; daerop stulptGa naar voetnoot80 eynen anderen pot, ende luteertGa naar voetnoot81 dit wail. Dan set alsoe acht daghe in perts myst.Ga naar voetnoot82 Dan nemet wt ende wyrket als ghy wilt ende drucket in vormen. Als gy yt wt den vormen doet soe leget in calcwater soe weirttet hart als te voeren was.Ga naar voetnoot83

Ga naar margenoot+ 17. Um steyn weick te maken.

Recipe die blaes des steirs myt synen orijn dair yn haldende, ende menget mytter orijnen eyn pont des bloets van eynen swarten bock, ende legt dair yn dyn steyn, ende latet staen eynen dach ende nacht, ende du sals dynen steyn vynden gemorwet.Ga naar voetnoot84 Dan machstu dattu wilste. Ende als heGa naar voetnoot85 gesneden ys, soe leg yn in stercken asijn, ende laten staen .xxiiij. vren. Dan sal he weder komen in syn har[t]heden.

18. Item wildi gesteynte weick maken.

Recipe in den oesteGa naar voetnoot86 boxsbloet, ende gansenbloet, ende laetet droegen ende hart werden. Dat mach men halden al soe lange als men wilt. Als men dan cristal off ander steyn weick wilt maken, soe neempt van den blode euen vele, ende puluert wail, ende ghiet op seer starcke louge,Ga naar voetnoot87 ende laet dit sieden ende ghietet dair toe eyn scottel vol stercks asijns, ende doet dar yn wat gesteynte dat gy wilt, ende laet sy wail sieden, soe werden sy weick. Dan mach men sy pryntenGa naar voetnoot88 als men wilt. Ende werpt si dan in caldeGa naar voetnoot89 water ende laet sy dair yn lijgen eyn vre, so werden sy hart.

19. Item wildi cristal weick maken ende alle gesteynte soe dat men sy prynten mach in vormen.

Recipe in augusto boxsbloet ende gansenbloet ende dat (fol. 20r) sop van iusquiamen dat men heit bilsencruyt,Ga naar voetnoot90 neympt dat sap van den cruyde ende dat bloet te gader in eynen schonen pot, ende doe dar toe eyn quarte stercks asijns, ende legt dan dat cristal dar yn, et laet sieden .iij. off .iiij. vren lanck. Dan sal dat gesteynte murwe werden dat ment mach prynten off et deichGa naar voetnoot91 were. Ende als gy yt hart wilt hebben, soe werpet in stercken asijn, soe woerdet weder hart als te voeren.

20. Um cristal off gelas weick te maken dat men gieten mach in vormen.

Soe neympt antimoniumGa naar voetnoot92 te puluer gestoten ende oick cristal off gelas ende dat settet [in] eyn croes op eyn heit vuyr, so salt smylten: dat gietet in wat vormen dat gy wilt.Ga naar voetnoot93

21. [Um gelas weick te maken].

Soo neempt bloet van eynen bock off van eynre geiten ende siet et myt glase: het maket gelas al so weke als deich.

Ga naar margenoot+ 22. Um gelas hart te maken als yser.

Recipe perdsvoet ende heirstetGa naar voetnoot94 vp kolen, ende myt dem vet dat dair wt loept dair myt besmyr dat gelas ende laetet droegen in der sonnen: dat gelas sal hart werden.

23. Um te maken margariten.Ga naar voetnoot95

Recipe glas van wat veruen dattu wolt; dat wrijff subtilick myt wyt van eye vp eynen marmorsteyn daer aff mackt kornkesGa naar voetnoot96 al so groet ende cleyns al[s] gy wilt, ende doersteickt sy myt eyner varkensboerstel,Ga naar voetnoot97 ende koket sy tusschen kolen. Ende als sy gloyen, soe lestGa naar voetnoot98 sy in water colasGa naar voetnoot99 in eynen koeperen vate, dan wasschet sy myt puren water.

24. Um golt te legen vp doick.

Recipe vernijs ende terpentiin gelijck te samen, ende doe dat in eyn wenich coperoot.

25. Um te prynten myt vlocken.Ga naar voetnoot100

Recipe .ij. deil vernijs ende dat derde teil terpentijn ende dar sal men yn doen .ij. deil bolusGa naar voetnoot101 ende dat derde deil meny.

26. Vel sic. Off aldus.

Recipe .ij. deil vernijs, .i. deil terpentijn, ende dair yn eyn deil bolus armenicum, ende eyn deil oker cleyn gebroken, ende eyn deil meny, ende .ij. deil rode erde,Ga naar voetnoot102 ende dit sal men mollierenGa naar voetnoot103 vp die prynte, ende drucken vp dat laken, ende dan sal men die vlocken dar vp siften, ende rollen dan dair vp. Ende alst gerolt ys, so sal ment myt eynre roeden slaen an die ander sijde.Ga naar voetnoot104

Ga naar margenoot+ 27. [Hoe men ‘lesuyr’ kiezen zal].

Lesuyr als sy licht blau ys so steit sy besteGa naar voetnoot105 i[n] den boeken. Ende wieGa naar voetnoot106 sy cleynre ys wie yt beter dair myt te wirken ys.

Hier vmb als men lesuyr geldenGa naar voetnoot107 wilt die schoen ys, so sal men hauen eynen stael van gueden lesuer dair men na gelden mach. Item wie dat lesuyr myn gelynsertGa naar voetnoot108 wie sy cleynerGa naar voetnoot109 ys. Item cleyn lesuyr genomen vp eyn metzGa naar voetnoot110 en velt nyet lichtlich aff, mer groue lesuyr velt baldGa naar voetnoot111 aff ende gelynsert seer. Item lesuyr temperetGa naar voetnoot112 men myt gumme water. Ende dat en moet nyet te mager syn off die lesuyr en helt nyet vp den papyr. Noch nyt te vet syn off die lesuyr weyrGa naar voetnoot113 swart.Ga naar voetnoot114

Ga naar margenoot+ 28. Um eyn ander vernijs te maken.

Recipe eyn halue quart lijnolys off noetsolys, ende set vp eyn vuyr dat nyet te heit en ys, so dat de oly nyet en siede. Noch men es sals nyet roeren in den pot want dat en ys geyn noet.Ga naar voetnoot116 Ende latent blyuen opt vuyr so lange als gy eynen halm stroes de ontsengetGa naar voetnoot117 ys, in die vlamme halt bouen in den wasem van den pot, ende den wasem myt den oly daer aff ontsenget. Wanneer dan de oly bornendeGa naar voetnoot118 woert van instekynge des halms in den wasem, dan set den pot van den vuyr in die lucht off wynt, want het toe maelGa naar voetnoot119 seer styncket. Dan soe begynt de oly van hem seluen te ontsengen et te borrenGa naar voetnoot120 ende te vlammen.

Dan neympt eyn decksel dat vp den pot sluyt, ende legget dat dair vp, soe geit die vlamme wt als te voeren was. Ende laet dan weder borren als te voeren, ende al soe doet .x. off .xx. off .xl. werff, al so lange tot dattet van hem seluen (fol. 24r) nyet meyr borrende woert, ende dan ys de olij genoech gereynicht.

Dan doet dar yn .ij. loet masticxGa naar voetnoot121 gepuluert, ende eyn loet wyroecs gepuluert, ende .vij. loet reyne spiegelharse,Ga naar voetnoot122 ende roertet seer wail myt eynen stock soe lange tot yt all gesmolten ys. Ende dese voergenoemde dyngen sal men allenskenGa naar voetnoot123 dair yn doen ten eyrsten eyn wenichGa naar voetnoot124 ende dan vmme roeren ende echter eyn wenichGa naar voetnoot125 ende ten lesten den harts.Ga naar voetnoot126 Ende als gy dyt daer yn doen wilt, so set den pot in eyn becken water: het pleig gern vpbrusenGa naar voetnoot127 ende ouerloepen. Dat dan ouerloept dat mach men dan weder in den pot doen.

Ende dan neympt eyn korste broets, ende eyn sypelGa naar voetnoot128 off root loeck,Ga naar voetnoot129 ende steket off byndet an eyn stockscenGa naar voetnoot130 ende daermede roertet wail vm in den pot all so lange dat yt calt wyrt off bynae kalt ys, ende dair myt wyrt de stanck wtgetogen, ende de roeck van den mastic ende wyroc blyfft in den vernijs wail rukende.

29. Item aliter.Ga naar voetnoot131

Recipe .ij. deil roede erde, bolus, myn dan .j. deil spegel harts, meer dan .j. deil meny, eyn halff deil off myn [...],Ga naar voetnoot132 ende wrijuent ende temperet myt bruysch vernijs.Ga naar voetnoot133

Ga naar margenoot+ 30. Um segelwas te maken.

Recipe eyn halff pont was ende smyltet nyet te heit, want wens me[n]t te seer heit smyltet, so woert yt hart ende broicks.Ga naar voetnoot134 AstGa naar voetnoot135 gesmolten ys, soe nemt van den vuyr ende doet dairtoe des wynters .vj. loet terebentyns,Ga naar voetnoot136 eyrst werm gemackt nyet alte heit. Des somers doet darin .iiij. loet spaensgroen cleyn gepuluert, .iij. veirdel loets, off .j. loet, dar naeGa naar voetnoot137 dat men dat was seer groen off bruyn groen wilt hauen. Ende roert dat wael vndereyn, meer en doet dat spaensgroen te nyetGa naar voetnoot138 ten eynen mael dar in meer allenselenGa naar voetnoot139 ende rorende.

Wilt men dan weten off yt groen genoich ys, so doet ysGa naar voetnoot140 eyn droepken vp den nailGa naar voetnoot141 van der hant. Alst dan dyt myt eynGa naar voetnoot142 wail vnder ey[n] gemenget ys, soe laet yt staen eyn miserere lanck vp dat die droesicheitGa naar voetnoot143 sinke, ende dan gietet sunder vmroeren doir eynen doick in eyn scottel dair eyn wenich waters yn ys. Maer dat leste myt den droes dat laet loepen in eyn ander scottel, want dat nyet all soe schoen en ys als dat bouenste was.

31. Um roet was te maken.

Recipe schoen was .v. sGa naar voetnoot144 loet vermelion, dat ys robrijck,Ga naar voetnoot145 seer cleyn gewreuen, .vj. s dragmenGa naar voetnoot146 terebintien, .x. scrupelGa naar voetnoot147 spiegelharts de

schoen ys, ende seer geil [was] .j. dragma. In den wynter: recipe schoen was .v. s loet, vermelion .vj. s dragma, terebentum .x. s scrupel, olei oliuarumGa naar voetnoot148 .ij. s scrupel.Ga naar voetnoot149

Ga naar margenoot+ 32. Um brasilijverueGa naar voetnoot151 te maken.

Recipe vnum menglinum vini aceti et impone vnum lotonem alumins, et bulias ad spacium vnius miserere, ende alst gesoeden ys soe stoppet wail vast toe myt wollen doeken, soe datter geyn wasem wt en gae, ende laetet all soe staen claren .ij. off .iij. dage. Ende dan soe gietet aff in eynen schonen pot de wail geloedetGa naar voetnoot152 ys, ende doet daryn eyn loetGa naar voetnoot153 briselienholtsGa naar voetnoot154 ende eyn wenich gewreuen kryts, ende laetet staen sieden soe la[n]ge dat yt roet genoich ys.

33. Um groen te maken.

Recipe wynruytsblader,Ga naar voetnoot155 nascadenbladerGa naar voetnoot156 ende vlederblader,Ga naar voetnoot157 ende stoet sy in eynen morter, ende duwet dat sap wt myt wynasijn, ende laetet sieden in eyn coperen vatGa naar voetnoot158 ende dar doet wat vylynge van coper yn, ende het sal schoen sapgroen werden.

34. Um geil verue te maken.

Recipe groene cnappenGa naar voetnoot159 die wassen vp fuylbomenholtGa naar voetnoot160 by synt laurens dach,Ga naar voetnoot161 ende die salmen mengen myt water, ende dair sal men in doen aluyn, ende latent staen, ende roerent omme, meyr die cnappen salmen eirst entweyGa naar voetnoot162 stoten eyr men sy ynt water leit.

Ga naar margenoot+ 35. Um grau verue te maken.

Recipe rout siue fuliginem de caminoGa naar voetnoot163 ende doe dair water toe, ende laetet sieden vp die helfte, ende woltu dat wat bruyn hauen, soe doe dar wat wits toe, ende alst gesoeden ys soe doet dair wat aluyns yn.

36. Um verue te maken van vlocken van doeck.

Recipe loege gemackt van leuende calck et imponeGa naar voetnoot164 vlocken all soe voel alstu wolt, ende siet dat te samen per multum tempus.Ga naar voetnoot165 Signum autem decoctionis est quod cum digitis poteris terere in modum pulueris. Et interdum moue cum baculo ne comburantur postea funde in saccum et laua bene in aqua clara donec aqua clara ab ea recedit. Deinde tere materiam super lapidem aliquantulum grossum et tunc iterum pone in caldarum mundum cum aqua clara et fac bulire silicet per duas uel tres ebullitiones et impone tamen de alumen sicut habes de materia. Et si de floccis haueris Ib. vnam impone .ij. z alums quantum eum plus alums inposueris tanto fiet rubior Et quanto minus tanto purpureus. Postea iterum tere super lapidem ut prius et face globos et serua.Ga naar voetnoot166

Ga naar margenoot+ 37. Um swart te prenten.

So wrijft steynkolen myt vasser;Ga naar voetnoot167 dan lait sy droegen, ende dan wrijft myt vernijs, ende doet dar spansgroen vnder ende wenich meynij ende wryuet wail.

38. Grau.

So nempt seruse,Ga naar voetnoot168 wrijft sy myt vernijs, ende doet dar wenich swarts vnder, nae dat yrGa naar voetnoot169 yd licht off duyster hauen wilt.

39. Wijt to prenten.

So uryuet ceruse myt blancken vernijs. Dat moet men in den apteken gelden. Dairaff gildtGa naar voetnoot170 dat pont .vj. alb.Ga naar voetnoot171

Ga naar margenoot+ 40. Groen to prenten.

Nempt spansgroen ende blijgeil,Ga naar voetnoot172 ende wryuet myt vernijs. WieGa naar voetnoot173 men dan meyr geils vnder dout, wie idGa naar voetnoot174 lichter wyrt.

41. Aliter.

Item wrijff berchgroenGa naar voetnoot175 myt wass[er] seir cleyn ende laetet drogen. Dan wrijft yd myt vernijs ende doet dar blijgeil yn ende eyn wenich groenssaips so wyrt yt guet groen.

42. Golt off siluer to prenten.

So wrijft ceruse myt blancken vernijs off myt swartten vernijs, meir dat blancke ys dat beste, ende doet darvnder wenich spansgroens ende eyn wenich blijgels. Dan prent darmede, dan leget dat siluer off golt darvp, ende drucket yt suuerlich ayn myt boymwollen in eyn douxken.

43. Vp geil douch.

Sal men prenten bruyn roit off schoen roit off swart.

44. Vp blau douch.

Sal men prenten swart off wijt off siluer off golt.

45. Vp swart douch.

Sal men prenten grau off schoen groen.

46. Vp grau douch.

Sal men prenten swart off lichter off duyster grau.

47. Vp groen douch.

Sal men prenten swart off geil off golt.

48. Vp wyt douch.

Sal men prenten roit, blau, groen off grau.

49. Um geil douch te veruen.

Nempt guede louge ende suydGa naar voetnoot176 dar waldeGa naar voetnoot177 yn, off doe dar gelucruijtGa naar voetnoot178 yn, ende latet sieden eyn guede wile. Dan giet dat clairste bouen (fol. 28r) aff ende steikt dat douch dar yn, ende latet yt liggen eyn halue vre, ende bereit id ende wendet wail vm: dan wrynget yt uth.

Dar nae gietet die louge weder in den kessel,Ga naar voetnoot179 ende dout nuwe aud lougeGa naar voetnoot180 darto. Dan suydt dar ander walde aff gelucruyt in ende latet wail sieden. Dan gietet dat clairste aff, ende doet dat cruyt wech, ende duet in de verue spansgroen ende dar myt latet eyn wenich syeden. Dan duet dat douch dar weder in, ende keret ende wendet wail vm, ende latet dair eyn vre off twe in liggen: dan hanget vp to droegen.

50. Grijse verue.

Nym gueden robrijck ende guet enchGa naar voetnoot181 darvp gelijck vyl, ende schud sy in eyn horn ende laet yt staen eyn nacht.

51. Vel.

Wrijff rose myt weisblomen.Ga naar voetnoot182

52. Vel.

Weisblomen gewreuen myt blywit ende wenich parijsroet.Ga naar voetnoot183

53. Groene.

Nym spaynsgroen ende darto eyn wenich honichs ende eyn wenich safferans, ende wrijff sy wail to samen vp eyne steyn myt gueden

etsich,Ga naar voetnoot184 ende doe yt in eyn kofferenGa naar voetnoot185 vat want dairvan beheltGa naar voetnoot186 yt syn verue.

54. Bruyn groen.

Berchgroen gewreuen myt wenich weisbloemen ende myt getGa naar voetnoot187 groensaips.

55. Vel.

Berchgroen gewreuen myt water, ende als yt wail gewreuen ys, so sal men dar vnder doen groensaip. Oich mach men dit berchgroen myt den groenen saip wryuen.

Ga naar margenoot+ 56. Bleickblae.Ga naar voetnoot188

So nym .ij. deil lazuyre ende dat derde deil kryts off blijwytz,Ga naar voetnoot189 ende wrijf to samen myt gummewater.

57. Blae.

Blijwyt myt weisbloemen gewreuen.

58. Geyl.

Nym krijt vnde safferaen ende wrijftet to samen myt eysswijtGa naar voetnoot190 off gummewater.

59. Sangwijnen.Ga naar voetnoot191

Nym engelsche flocken van wollen douch, ende droge sy in eymeGa naar voetnoot192 ouen. As sy droge synt als essche,Ga naar voetnoot193 dan nym sy ende wrijff sy vp eyme steyn, wie mer wie beter.

Item men mach dat sanguinen myt kryte dat gelesschenGa naar voetnoot194 ys bleick maken as men sy to samen wryft.

60. Aliter licht sanguinen.

So sal men wryuen rose myt blijwyt.Ga naar voetnoot195

61. Brasilieverue.

Men sal brasilie cleyn raspen myt eynre yseren raspen, ende sieden sy in regenwater dair kalck in gelosschenGa naar voetnoot196 ys, ende als id gesoden ende kalt ys, dan sal men yt temperen myt etsich.

Item als men sy suyt, so sal men dair wat aluyns yn doyn, ende laeten yt get myt sieden, ende dat water mach men vrberenGa naar voetnoot197 myt der vederen off pynseil.Ga naar voetnoot198

Item men en sal den etsichGa naar voetnoot199 nyet sieden want dan verbleickt die brasilieverue.

Ga naar margenoot+ 62. Aliter sanguinen.

So wrijff rubrijck myt eyn wenich swarter veruen to samen, ende doe ouch eyn wenich wyts dar vnder.

63. Duyster bruyn.

So wrijff rubrijck myt weisbloemen.

64. Eyn uelgrau.Ga naar voetnoot200

So wrijff berchgroen, rubrijck ende groensaip vnder eyn.

65. Graubleick.

So wrijft berchgroen myt blijwit.

66. Vryss bruyn.Ga naar voetnoot201

Nym berchgroen gewreuen myt wenich weisblomen ende myt get groenen saips.

67. Lijffverue.

Nym blijwyt ende doe dar yn eyn wenich cenoberGa naar voetnoot202 off rubrijck des so wenich dat yt wat rodich daGa naar voetnoot203 van wyrt.

In yoefferenGa naar voetnoot204 off vrauwen angesichten dair yn mach men eyn wenich rosen yn doen.

Off blywyt ende parijsroit alleyn in vrauwen angesichten. Ende in mans verue dar to eyn wenichs geil ockers, meer off myn dar nae de man yonck off alt ys. Silicet in colore vetularum parum de eodem glauco vel etiam parum de nigro tam in colore virorum quam vetularum.

68. Doid lijffverue.Ga naar voetnoot205

Nym blijwyt, eyn wenich meny, geil ockers ende get swartz.Ga naar voetnoot206 Et oportet prius vtrumque (fol. 29v) silicet viue[n]dum et moribundum colorem temperare coram aliqua ymagine vobis placente et addere de singulis coloribus donec similetur illi ymagini. Sic faciunt pictores.

Et sciendum quod color oleatus post exsiccationem perseuerat ut ante scriptum est de colore aqueo qui post exsiccationen declinat ad albedinem et secundum hoc oportet ipsum temperare.

Alle dese vurscreuen veruen moeten seer wail gewreuen syn.

69. Item.

Oly lyffverue dar sal men claren vernijs vnder mengen to samen myt nussoly.Ga naar voetnoot207 Want naeGa naar voetnoot208 en sall men die nyet vernijssen gelijck men cleiderverue duet. Want van den naevernijssenGa naar voetnoot209 so wurde die lijffverue geil ende duncker. Meer de lijnoly ys besser in ander verue.

70. Hemelverue.

Nym lasuyr die cleynGa naar voetnoot210 ys ende wail gewreuen ende blijwijt vnder eyn getempert. Ende verduystertGa naar voetnoot211 sy myt vngemenchderGa naar voetnoot212 lasuren.

71. Item die lucht rodich to maken.

So moicht yr nemen blijgeil ende eyn wenich roits dar vnder off gemalen golt.

Ga naar margenoot+ 72. Purpuren.

So wrijff rose, blae ende blijwijt to samen.

73. Bruyngrau.

Rubryck ende lasuyr die eyns wail gewreuen ys, anderwerff gewreuen verdragen sich wail ende wyrt schoen bruyngrau off sanguinen.

74. Geil.

Oker ende wenich rubrijcks to samen wyrt geil.

75. Item.

Rubrijck, oker ende blijwyt ende leysteyn der eynich myt den anderen gewreuen off gemenget verdragen sich wail in swerden.

76. Kenrouck.Ga naar voetnoot213

Dat ys seer swarte verue ende ys licht van gewicht ende dat gemenget myt parijsroit ende ouch myt gelosschen kalck off myt gewreuen krijt to samen gewreuen verdragen sich wail in swerden.

Parijsroit myt weisblomen off myt kryt off myt geloschen kalck off myt kenrouck as vurgescreuen ys, verdragen sich wail.

Berchgroen myt kenrouck off krijt off gelosschen kalck off parijsroit verdragen sich wa[il].Ga naar voetnoot214

Oker, leysteyn, rodelsteyn,Ga naar voetnoot215 blijwijt, verdragen sich.

Rose gemenget myt lesuyr, dat wail gewreuen wyrt vrissche verue.Ga naar voetnoot216

Ga naar margenoot+ 77. Lasuyr.

Wanneyr lasuyr ys subtijl ende goet, so sal men sy doen in eyn horn, ende gieten dar to eyn wenich regenwaters, ende roren dan myt den

stock, ende mengen sy eirst dick als brij vp dat die lasuer also wail gebroken werde.

So sal men all verue eirst dick mengen. Dar nae gieten allenschen meGa naar voetnoot217 wassers yn wens dat horn by na vol ys ende roeren sy wail vm ende laeten sy allso staen eyn nacht.

Dat ys orborlick want also quelletGa naar voetnoot218 die lasuyr ende reiket vorder.Ga naar voetnoot219 Dar nae gietet dat wasser aff ende gietet dar vp sterck gummenwasser ende laet sy staen eynen dach off twe ende roret sy vnderwilen vm.

Item ys dat gummenwasser nyet sterck genouch, so geynt vthGa naar voetnoot220 die litteren die men myt den lesuren meckt als men dar oeuer stricht myt der hant off myt pergament. So sal men die lesuyr laeten staen synken ende gieten dat wasser aff ende gieten dan sterker wasser weder darvp ende laeten sy dae myt stayn eynen dach. Item ys dit wasser oich to seyr dick ende sterck, dat en ys oich nyet guet, want dair aff wyrt die lesuyr swart.

Wan die lasuer groff ys, so sal men sy wryuen myt seyr vetten gummenwasser ende bestrijken eirst den steyn ende oich den loifferGa naar voetnoot221 (fol. 31r) myt den vetten gummenwasser. Ende den loiffer sal men hoichlichGa naar voetnoot222 darouer laeten gaen ende nyet to harde. Item wan sy alsusGa naar voetnoot223 gewreuen ys, so duet sy in eyn schulp, dat ys eyn morssel,Ga naar voetnoot224 ende guyt darvp regenwasser ende wesch sy also in eyn ander schulp al so lang dat die esschGa naar voetnoot225 aff sy ende die lesuyr schoen, ende duet sy dan druygen in eyn horn, ende giet dar gummenwater vp als to voeren.

Item wan men litteren hait gemecktGa naar voetnoot226 dar die lesuyr yn aff rijst,Ga naar voetnoot227 dat ys eyn teiken dat dat wasser nijet sterck genouch en ys gewest. So sal men maken sterck gummenwater ende bestrijken haistlich ende sechtlichGa naar voetnoot228 dair myt die litteren ende dan sullen sy vast blijuen stayn.

Item wens men myt lesuren off myt rubrick litteren vnrechGa naar voetnoot229 gemeckt hait als eyn a vur eyn b etc. in boeken die geprent synt.

So sal men nemen eyn scottel wasser, ende netsenGa naar voetnoot230 dar yn myt eynre spongienduck, ende wesschenGa naar voetnoot231 die litteren also aff, ende laesenGa naar voetnoot232 dan die bladen wail droegen, ende bestrijken dan die stede dair die litteren gestanden hantGa naar voetnoot233 myt [a]luynwasser, want so en flueirtGa naar voetnoot234 nyet wat litteren dat men dan weder dar vp meckt.

Item lasuyr sal men verdunckeren myt indichGa naar voetnoot235 off myt tornsoel ende verheuenGa naar voetnoot236 myt blijwyt.

Ga naar margenoot+ 78. Meny.

Meni salmen wesschen doyr eynen lynen doich in ey[n] gelass off dupkenGa naar voetnoot237 off becker dat subtile vth den grouen. Ende dat selue subtile en sal men niet vryuen meyr vrberen vngewreuen ende temperen myt gummenwater. Ende verhoegen sy myt blijgeil ende verdiepen myt robrijck off myt parijsroit.

79. Berchgroen.

Berchgroen salmen wesschen als meny ende wryuen myt wenich groensaip. Ende verhoegen myt blijgeil ende verdiepen myt groensaip.Ga naar voetnoot238

Wilt yr sy licht hauen, so duet dar yn blijgeil allso voel ende wenich als yr wilt. Wilt yr sy duyster hauen so doet daryn saipgroen.

Berchgroen soiltGa naar voetnoot239 yr wryuen als vurscreuen steit van der grouer lesuren.

80. Blijwyt.

Blijwyt salmen wryuen myt gummenwater ende wesschen dan myt wermen water ende temperen myt claren gummenwater.

Ga naar margenoot+ 81. Blijgeil.

Salmen wesschen als meny ende dan wenich wryuen myt dunren gummenwater, ende dan weder wesschen myt wermen water, ende dan weder temperen myt gummenwater.

82. Tornsoel.

En salmen nyet wryuen. Dan men sal sy temperen myt roden wyn, dat is dat beste, off haitGa naar voetnoot240 men des nyet, myt wytten wyn off myt vursschenGa naar voetnoot241 eysswyt.

83. Parijsroit.

Salmen temperen myt dunnen gummenwater ende seer wryuen.

84. Item woltu vp rou off groff pergament maelen off fundament legen.

So nym eynen verkenstant ende licke dat pergament vp den rugge, nyet vp der sijden dair die verue liggen sal. Ende weer yd sake dat to beiden sijden vntgeyn eyn anderen,Ga naar voetnoot242 eynich gemeils off litterenGa naar voetnoot243 geuyelen to maken, so nym eyn stuck papirs off pergamens ende lech dat vp die eyne sijde vur ende vp die ander sijde nae, ende lick darvp, so en wyrt dat pergament nyet to seir gelat noch veth van den tande, ende dan ys yt guet darvp arbeyden.

Ga naar margenoot+ 85. Als men gelden wilt wyt ossenleder dair men ryemen vth snyt boick in te bynden.

So sal men dar to sien dat yt bynnen geyn bruyn strijpen en haue, want dan en yst nyet goet.

Item eyn stuck .ii. spannen lanck ende eyn breit vm .j. braspenninck.Ga naar voetnoot244

86. Aluyn.

Aluyn .j. puntGa naar voetnoot245 vur .ij. vleemsch.Ga naar voetnoot246

87. Brasilie.

Brasilienholt gepuluert .j. punt vur .iij. vlemsch.

88. Crapmede.Ga naar voetnoot247

Crapmede .j. punt vur .j. braspennink.

89. Messanck.Ga naar voetnoot248

Eyn punt vur .iij. off .iiij. vleemsch; .viij. punt vur .j. rijksguldenGa naar voetnoot249 to Collen.Ga naar voetnoot250 Meyr to LuttickGa naar voetnoot251 .j. punt vur .iij. stuuers .vj. punt vur .j. rijksgulden, ende dat ys schoenre dan dat to Collen.

90. Coperdrait.

Eyn punt .iij. vleemsch. Yserdrait .j. punt .ij.

91. Auripigment.Ga naar voetnoot252

Dat ys verue als blijgeil ende dair veruet men die boeke myt: .j. punt .viij. vleemsch.

92. [Vogelvleugels en -veren].

Item .iiij. swanenvlogel vm .j. butken.Ga naar voetnoot253

Item .xx. gansevlogel vm .j. butken.

Item hundert ganspennen vm .j. butken.

Ga naar margenoot+ 93. Pemsteyn.Ga naar voetnoot254

Dat punt vur .iij. vlemsch; wensGa naar voetnoot255 he guet ys he sal redelicke wijt syn, nyet dicht meyr open als eyn spungie.Ga naar voetnoot256

94. Seymsleder.

So groet ende voel dat men dair eyn myssael mach ouertrecken dat guet ende ardich ys vur .x. alb.

95. Blij.Ga naar voetnoot257

.j. punt blijs vur .4. braspennij[n]ck.

96. Tijn.

.j. punt vur .j. braspennynck vel .iiij. alb.

97. Boemwollen.

.j. punt vur .v. alb.

98. Lesuyr.

Die seyr guet ende schoen ys .j. punt vur .iiij. rijksgulden ende dat loet vur .iij. alb.

Die wat snoederGa naar voetnoot258 ys .j. punt vur .iij. rijksgulden ende dat loet vur .ij. braspennynck.

99. Tornsoel.Ga naar voetnoot259

.j. loet vur eyn butken ende yt en sal nyet bleick syn.

100. Spaensgroen: loot .vj. halb.

.j. punt vur .viij. vleemsch .x. off .xij. halb.

101. Meny ende blijwijt.

.j. loet vur .4. butken; pont .iij. alb.

102. Parijsroit.

.j. loot .j. alb.

103. [Blijgeil].

.j. loot blijgeil .viij. halb.

104. [Berchgroen].

.j. punt berchgroen .iij. alb.

Ga naar margenoot+ 105. Blijgeil off mastcotz.Ga naar voetnoot260

.j. punt vurGa naar voetnoot261

106. Indij.Ga naar voetnoot262

.j. loet vur .4. butken.

107. Gum.

.j. punt vur .iij. butken.

108. Coperrot.

.j. punt vur .iij. butken.

109. Galnoeten.

.j. punt vur .iiij. butken.

110. Atrament.Ga naar voetnoot263

.j. punt vur .j. butken. Et fit hoc modo.

Recipe vitrioli due talenta et quinque talenta hamerslags quod ferrun candens erit ex percussiam et duo talenta albistercous cauum et ista silicet in lapide contar cum aqua munda ut fiat ad modum paste et tunc pone super asserem et fac planiciem cum linea et diuide cum cultello in frustra in assere permanente et pone cum assere in fornacem non nimis calidam ut siccetur. Quo facto extrahe et erit.Ga naar voetnoot264

Ga naar margenoot+ 111. Substanci.

.viij. punt vm .j. rijksgulden. Et fit hoc modo.

Fit eum de corticibus uel ramuscules [sic] ligni quod vulgariter zederenGa naar voetnoot265 dicitur. Iste cortices collende sunt in marcio antequem lignum

gerit flores. Deinde decoquatur magna pars de prescriptis ramuscules [sic] siue corticibus in aqua. Postea cola et decoque aquam ad spissituninem mellis agitando fundum cum ligno. Postea desicca in solem.

Substancia sic probatur.

Madefac digitum et agita super substanciam; si rubedo apparueitur [sic] in digito madefacto bonum est; sin autem non valet.

Ga naar margenoot+ 112. Item. Tot eynre elen wollen wyts grau te veruen.

Salmen nemen .iij. gupsenGa naar voetnoot266 schalen van noitbomen cleyn gehauwen, ende eyn gupse groenre schalen die vm die noete wassen, ende doen sy in twe emmer waters, ende nemen dan eyn penkenGa naar voetnoot267 myt pyssen, ende doen dair yn [a]luyn al so voel als ey[n] noit groit ys, ende suden dat vp, ende gieten dan dat to samen in den ketel dair die schalen yn synt, als die schalen begynnen te sieden.

Ende laeten dan dat to samen sieden eyn halff veirdel vren, ende doen dan dat doick daryn, ende roerent stedelick vm, ende laetent .ij. miserere lanck sieden, ende doent dan vth, ende werpent in schoen calt water, ende wryngent wail vth, ende sprydent dan vp stroe off schansschen,Ga naar voetnoot268 ende laeten wyntdroeg werden, ende stekent dan weder in den ketel .ij. off .iij. werff al so lange dat yt bruyn genouch ys, ende hangent alletGa naar voetnoot269 weder to droegen.

Lijst van ingrediënten en pigmenten

alsen 16

alum 36

aluyn(wasser) 34, 61, 77, 86, 112

antimonium 20

asijn 18, 19

atrament 110

auripigment 91

berchgroen 41, 54, 55, 64, 65, 66, 76, 79, 104

beyn 16

bilsencruyt 19

blae 57, 72

bleickblau 56

blij 95

blijge(i)l 40, 41, 42, 71, 78, 79, 81, 91, 103, 105

blijwijt 15, 56, 57, 60, 67, 68, 70, 72, 75, 76, 77, 80, 101

blijwit 52, 65

bock (-bloet) 17, 21

boemwollen 97

bolus (armenicum) 25, 26, 29

boxsbloet 18, 19

boymwollen 42

braselienholt 32

brasilie 61, 87

brasilienholt 87

brasilienverue 61

brasilijverue 32

bruyngrau 73

calck (leuende -) 16, 36

cenober 67

cerusan 8

ceruse 39, 42

cleiderverue 69

confeli 11

coper (vylynge van -) 33; -drait 90

coper(r)o(o)t 14, 24, 108

crapmede 88

cristal 19, 20

doid lijffverue 68

edick 12

ench 50

etsich 53, 61

eysswijt 58, 82

fuylbomenholt 34

galle 12

galnoeten 109

gansenbloet 18, 19

gansevlogel 92

ganspennen 92

geil 74

geit (bloet) 21

g(e)las(e) 20, 21, 22, 23

gelucruijt 49

gesteynte 18, 19

getswartz 18

golt 24; -bloemen 11

graubleick 65

groensaip 41, 54, 55, 64, 79

gum 107

gummenwasser 77

gumme(n)water 56, 58, 78, 80, 81, 83

harts 28

hemelverue 70

horn 16

indich 77

indij 106

iusquiamen 19

kalck 61; gelosschen - 76

kenrouck 76

kryt 32, 56, 58, 59, 76

lasuer 77

lasuyr 70, 73, 77

lazuyre 56

lesuren 77, 79

lesuyr 27, 76, 98

leysteyn 75, 76

lijffverue 67

lijnoly 28, 69

louge 18, 49

mastcotz 105

mastic 14, 28

meni 78

meny(e) 2, 8, 25, 26, 29, 68, 78, 79, 81, 101

merredeck 16

messanck 89

munstersteyn 4

nascadenblader 33

neeiclen 16

noetsoly 28

noitbomen (schalen van -) 112

nussoly 69

oker 26, 74, 76; geil - 67, 68

olei oliuarum 31

oly lijffverue 69

ossenleder 85

parijsroet 52

parijsroit 67, 76, 78, 83, 102

pec 14

pemsteyn 7, 93

perdsvoet 22

purpuren 72

pyssen 112

robrijck 31, 50, 78

ro(e)de erde 26, 29

rodelsteyn 76

roit 71

rose 72, 76

rout 35

rubri(j)ck 62, 63, 67, 73, 74, 75, 77

saff(e)ra(e)n 12, 53, 58

saipgroen 79

sanguinen 59, 60, 62, 73

sanwijnen 59

seruse 38

seymsleder 94

spa(e)nsgroen 30, 37, 40, 42, 49, 100

spaynsgroen 53

sp(i)egelhar(t)s 28, 29, 31

steyn 17

steynkolen 37

steynpeick 4, 5

stier (blaas, urine) 17

substanci 111

swanenvlogel 92

terebentien 31

terebentum 31

terebentyn 30

terpentijn 24, 25, 26

tijn 96

tornsoel 9, 77, 82, 99

velgrau 64

venekoel 10

vermelion 31

vernijs 24, 25, 26, 28, 37, 38, 40, 41; blancken - 39, 42; bruysch - 29; claeren - 69; scilders - 15; swarten - 42

vlederblader 33

vrijss bruyn 66

vrissche verue 76

walde 49

was (roet -) 31

water colas 23

weedasschen 16

weisblo(e)men 51, 52, 54, 57, 63, 66, 76

wijnasijn 33

wijnruytsblader 33

wyro(e)c 28

yserdrait 90

voetnoot1: R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-Literatuur (Utrecht, 1989).

voetnoot2: O.m. in W.L. Braekman, Medische en Technische Middelnederlandse Recepten (Kon. Acad. voor Ned. Taal- en Letterk., Gent, 1975); dezelfde, Middelnederlandse Verfrecepten voor miniaturen en ‘alderhande substancien’ (Scripta 18, Brussel, 1986); dezelfde, ‘Technische Middelnederlandse Recepten uit de late vijftiende eeuw’, Versl. en Med. Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk. (1992), 33-61; dezelfde, Dat Batement van Recepten (Scripta 25, Brussel, 1990).

voetnoot3: R. Jansen-Sieben, Op. cit., T 90, p. 458. Het handschrift werd bondig beschreven door A. Becker, Die deutschen Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier (Trier, 1911), p. 158 en uitvoerig door B.C. Bushey, Die deutschen und niederlandischen Handschriften der Stadtbibliothek (Wiesbaden, 1996), p. 144-156.

voetnoot4: De ‘secreet’-literatuur bevat dan ook heel wat technische procédés: zie o.m. W.L. Braekman, ‘Een merkwaardige collectie “secreten” uit de vijftiende eeuw’, Versl. en Med. Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk. (1987), 270-87 (met verdere bibliografie).

voetnoot5: Zie b.v. nr. 16-19 in de hiernavolgende collectie.

voetnoot6: Volgens B.C. Bushey, Op. cit. is de taal ‘westfälisch mit mittelfrankischem Einschlag’; m.i. moet (althans in de hier uitgegeven teksten) deze volgorde worden omgekeerd: overwegend Mnl. met Westfaalse inslag.

voetnoot7: Sommige recepten vertonen natuurlijk een min of meer sterke gelijkenis met andere: men vgl. b.v. nr. 1 met mijn Medische en Techn. Mnl. Recepten (1975), nr. 636; nr. 10 met nr. 1089, nr. 11 met nr. 438, nr. 16 met nr. 607, nr. 18 met nr. 598, nr. 19 met nr. 608, nr. 30 met nr. 616 en nr. 31 met nr. 617.

margenoot+: (fol. 14v)

voetnoot8: montlijm: mondlijm is lijm die met de mond (speeksel) vochtig gemaakt wordt; R. Jansen-Sieben, Op. cit., p. 458 leest - ten onrechte - moutlijm.

voetnoot9: swembalch: zwemblaas.

voetnoot10: de mage: de gelijkstelling swembalch = mage is natuurlijk onjuist.

voetnoot11: bolck: een soort schelvis.

voetnoot12: graedekijns: graatjes; niet de zwemblaas (de maag evenmin) maar de gehele vissen hebben graten.

voetnoot13: nae vol: bijna vol.

voetnoot14: recht: geheel.

voetnoot15: mortersten: mortiersteen, stenen mortier.

voetnoot16: dan echter: daarna.

voetnoot17: broed: visnat, jus, syn. van iuchthem en juchem.

voetnoot18: iuchthem (een paar regels verder juchem): visnat, bouillon, de ‘jeucht’, Fr. jus.

voetnoot19: seiden: zieden, koken.

voetnoot20: staedelick: gestadig, voortdurend.

voetnoot21: hulten: houten.

voetnoot22: haer: zeef.

voetnoot23: weytenmeil: tarwemeel.

voetnoot24: gebulet: gebuideld.

voetnoot25: alyngher: ganse, totale.

voetnoot26: meyr: maar.

voetnoot27: vaste alleyncken: steeds langzamerhand.

voetnoot28: et: Lat. en.

voetnoot29: vphalt: ophouden.

voetnoot30: rijent: trekken het.

voetnoot31: in: lees met (?).

margenoot+: (fol. 15v)

voetnoot32: menye: menie, rode kleurstof.

voetnoot33: meilers: cf. Dt. Maler, van de schilders.

voetnoot34: scarden: scheuren, gebroken stukken.

voetnoot35: stede: plaats.

voetnoot36: steynpeick: steenpik.

voetnoot37: munstersteyn: abdij- of kloostersteen; witte natuursteen waar abdijen en kloosters mee gebouwd werden en waaruit men ook beelden houwde.

voetnoot38: hoert: is, zich bevindt.

voetnoot39: wens: wanneer.

voetnoot40: kalt: koud.

margenoot+: (fol. 16r)

voetnoot41: bruset: overvloeit.

voetnoot42: vngeleschet: ongebluste.

voetnoot43: wens: totdat; het hs. heeft vens.

voetnoot44: soe vroe: zodra.

voetnoot45: vluchts... houp: vlug ineen lopen.

voetnoot46: doich: deugt, is geschikt.

voetnoot47: holte: hout.

voetnoot48: vlyetet: strijkt, wrijft in (niet in deze bet. in Mnl. Wdb.)

voetnoot49: metse: mes.

voetnoot50: reynlick: proper, goed afgewerkt.

voetnoot51: helt: houdt.

voetnoot52: dyent: dient, is geschikt voor.

voetnoot53: cerusam: Lat. loodwit, loodkarbonaat.

voetnoot54: lijden: verdragen.

voetnoot55: Op fol. 25r staat een heel ander Latijns recept Ad faciendum tornasoel: In maio collige flares [sic] blanios et rubeos ana pondus et pista et succum ex prime cum aqua vite et sale armoniaco et exprime deinde recipe pannum canopeum dealbatum et impone in succo predicto donec modefiat et deinde fac sutare.

voetnoot56: beson: bessen.

voetnoot57: hauen: hebben (cf. Dt. haben), nemen.

voetnoot58: nettet: maakt nat.

voetnoot59: sulre: zolder.

margenoot+: (fol. 17r)Ga naar voetnoot60

voetnoot60: Fol. 17r begint met vier Latijnse recepten: a) scalopendria doet katten op een bepaalde plaats samenkomen; ruta zal iemand aan de voeten binden die ‘inter venenata animalia vult ambulare’; Item vt rubea rosa subito fiat alba pone ipsam in funro sulphureo et dealbabitur; Item vt alba rosa fiat rubea. Recipe thus et pone super carbones et pone super illum fumum et erit; een ‘experimentum de virginitate’: kwikzilver in het vuur werpen: de niet-maagden zullen urineren.

voetnoot61: venekoel: venkel (Foeniculum vulgare Mill.).

voetnoot62: goltbloemen: goudsbloem (Calendula officinalis L.) of chichorei (Chicorium intybis L.).

voetnoot63: confeli: men onderscheidde drie soorten, de grote, de ‘middele’ en de kleine: respect. smeerwortel (Consolida major L.), zenegroen (Ajuga reptans L.) en brunel (Brunella vulgaris L.). In een sterk gelijkend recept wordt in plaatq van confeli madeliefjes gebruikt (cf. W.L. Braekman, Medische en Techn. Mnl. Rec. (1975), nr. 438.

voetnoot64: latoen: koper.

voetnoot65: golde: goud.

voetnoot66: In de rechterkantlijn staan twee concentrische cirkels, het alchemistische symbool van goud.

voetnoot67: edick: azijn.

voetnoot68: De rest van de bladzijde, fol. 17v en bijna de ganse fol. 18r worden ingenomen door Latijnse recepten; we laten de opschriften volgen: Ad necandum mures uel muscas; Ad faciendum colorem viridem; Ad faciendum viride grecum; Cum volueris facere virede rotomagris [?]; Cum volueris facere plumbum album; Ad faciendum calcem de testes ouorum; Ad faciendum tabulas albas.

margenoot+: (fol. 18r)

voetnoot69: Wers: wanneer.

margenoot+: (fol. 18v)Ga naar voetnoot70

voetnoot70: Bovenaan fol. 18v staat een Latijns recept Ad faciendum colla.

voetnoot71: coperroot: koperrood, vitriool, rood oxyde.

voetnoot72: gepoert: tot poeder gemaakt.

voetnoot73: blijwijt: loodwit, loodglans, Lat. cerusa.

voetnoot74: Onderaan fol. 18r staat een recept: Cum autem vis facere cordas Recipe intestina ouium....

margenoot+: (fol. 19r)

voetnoot75: weedasschen: oorspr. as uit wijnranken (Lat. cineres clavellati), later as van verbrande wijnmoer.

voetnoot76: leuende: ongebluste.

voetnoot77: neeiclen: uit de context is duidelijk dat dit de naam is van een plant. Ik heb het woord nergens anders aangetroffen en vermoed dat het corrupt is, misschien voor neetelen, brandnetels.

voetnoot78: merredeck: mierikswortel (Cochlearia armorracia L.).

voetnoot79: alsen: alsem (Artemisia absinthium L.).

voetnoot80: stulpt: zet erover (als een stolp).

voetnoot81: luteert: lijmt.

voetnoot82: perts myst: paardemest.

voetnoot83: Hierop volgt een Lat. recept Ad mollificandum ebur ut ceram; fol. 19v begint met een kort Latijns recept: Ad mollificandum ossa.

margenoot+: (fol. 19v)

voetnoot84: gemorwet: zachtgeworden.

voetnoot85: he: d.i. de geboetseerde steen.

voetnoot86: oeste: oogsttijd.

voetnoot87: louge: loog.

voetnoot88: prynten: in vormen persen.

voetnoot89: calde: koud.

voetnoot90: iusquiamen... bilsencruyt: in het hs. staat besien, met erboven bilsen; bilzekruid, slaapkruid (Hyscyamus niger L.).

voetnoot91: deich: deeg.

voetnoot92: antimonium: antimonium(sulfide), spiesglas.

voetnoot93: Hierna volgen twee Latijnse recepten:
Ad mollificandum vitrum. Distilla aquam recentibus vngulis equorum et cum ea iunge vitrum et sicca et hoc facies bis uel ter et fiet.
Ad mollificandum vitrum. Recipe vngulas equorum uel aliorum animalium et pone in aqua tepida per noctem alia die scindantur minutim et coquantur diu in aceto forti et exiet oleum eum pinguedinem quod fuerit superius collige et solue cum aqua camomille et mollificabit vitrum.

margenoot+: (fol. 20v)

voetnoot94: heirstet: rooster het.

voetnoot95: margariten: parels.

voetnoot96: kornkes: korreltjes, bolletjes.

voetnoot97: varkensboerstel: varkenshaar.

voetnoot98: lest: koel af.

voetnoot99: water colas: colas is corrupt voor gelas; waterglas: geconcentreerde oplossing van kalium- of natriumsilicaat, gebruikt o.a. om voorwerpen te lijmen en als bindmiddel voor verf.

voetnoot100: vlocken: pluisjes.

voetnoot101: bolus: bolus armenicus (cf. recept 26), een rode aardsoort die uit Armenië werd geïmporteerd; zie hierna.

voetnoot102: rode erde: syn. voor bolus (zie voorgaande noot).

voetnoot103: mollieren: volgens het Mnl. Wdb. emailleren; of dit ook hier de betekenis is, lijkt onzeker.

voetnoot104: Op fols. 21r-22v staan alleen Latijnse recepten (we geven alleen de opschriften): Ad faciendum azurum; twee Ad faciendum colorem album; Nota sbanem [?] creticam ad pergamenum fluens; twee Pro corio faciende de pergameno antiquo; Si vis deponere maculam croccam de ferro facta in pepulo; Ad deponendum maculam de veste; Ad faciendum oleum ouorum; Ad faciendum corallum.

margenoot+: (fol. 23r)

voetnoot105: steit sy beste: is ze best geschikt.

voetnoot106: wie: hoe.

voetnoot107: gelden: waarde bepalen, prijs vaststellen bij aankoop; vandaar ook: kopen.

voetnoot108: gelynsert: glinstert, glanst.

voetnoot109: cleyner: zuiverder, beter (tegenovergestelde van grove, een paar regels verder).

voetnoot110: metz: mes.

voetnoot111: velt bald: valt vlug (cf. Dt. fällt bald).

voetnoot112: temperet: maakt nat.

voetnoot113: weyr: ware, zou zijn.

voetnoot114: Hierop volgen twee Latijnse recepten; het eerste heeft een Nederlands opschrift: ‘Van gueden pemsteyn te maken’.

margenoot+: (fol. 23v)Ga naar voetnoot115

voetnoot115: Fol. 23v begint met een Latijns recept dat het volgende Nederlands opschrift heeft: ‘om vernijs te maken pro scriptoribus’.

voetnoot116: en ys geyn noet: dat is onnodig.

voetnoot117: ontsenget: ontvonkt, in brand gestoken.

voetnoot118: bornende: d.i. bernende, brandende.

voetnoot119: toe mael: Dt. zumal, soms.

voetnoot120: ontsengen et te borren: ontvlammen en (et: Lat.) te branden.

voetnoot121: masticx: part. gen., een hars verkregen uit Piscaria lentiscus L.)

voetnoot122: spiegelharse: colofonium of vioolhars, hars uit verscheidene Pinus-soorten.

voetnoot123: allensken: stilaan.

voetnoot124: wenich: versta: een weinig mastiek.

voetnoot125: wenich: versta: een weinig wierook.

voetnoot126: harts: spiegelhars.

voetnoot127: vpbrusen: opbruisen, syn. van ouerlopen.

voetnoot128: sypel: ui.

voetnoot129: root loeck: rode look.

voetnoot130: stockscen: in het hs. staat stocksten.

voetnoot131: aliter: Lat. anders, op een andere wijze.

voetnoot132: Na myn ontbreekt de naam van de stof.

voetnoot133: bruysch vernijs: een soort vernis; preciese bet. mij niet bekend.

margenoot+: (fol. 24v)

voetnoot134: broicks: broos.

voetnoot135: Ast: als het.

voetnoot136: terebentyns: gen. part. van terpentijn.

voetnoot137: dar nae: naargelang.

voetnoot138: te: lijkt overbodig.

voetnoot139: allenselen: langzaam. Cf. noot 116 hierboven.

voetnoot140: ys: lees: des, daarvan (?).

voetnoot141: nail: nagel.

voetnoot142: myt eyn: meteen, dadelijk (?); waarschijnlijker lijkt mij dat er na eyn een woord (b.v. stoksken) weggevallen is.

voetnoot143: droesicheit: droesem, bezinksel.

voetnoot144: s: Lat. semis, een half.

voetnoot145: robrijck: de kleur waarmee de rubrieken aangebracht worden; hier syn. voor vermelion, vermiljoenrood.

voetnoot146: dragmen: gewicht (3,726 g).

voetnoot147: scrupel: een klein gewicht, het 24ste deel van een ons (1,242 g).

voetnoot148: olei oliuarum: Lat. voor olijfolie.

voetnoot149: Hierop volgt een Lat. recept met Nederlands opschrift: ‘Om segel was te maken’. Op fol. 25r staan Latijnse recepten: twee Pro cera rubea, dan volgen Cera viridis, Cera blania, Cera coloris citrini en Cera alba; daarna Ad faciendum tornasoel en nog een ander waarin het woord roggebloemen voorkomt die ‘crescvnt in frumento’.

margenoot+: (fol. 25v)Ga naar voetnoot150

voetnoot150: Bovenaan fol. 25v staat een kort Latijns recept: Ad faciendum colorem roseum.

voetnoot151: brasilijverue: verf met de rode kleur van braziliehout.

voetnoot152: de wail geloedet: die wel verlood.

voetnoot153: loet: geen gewicht, een lood (d.i. een half ons (14,659 g) moet dit niet hoger vermeld worden?).

voetnoot154: briselienholts: gen. part. van braziliehout.

voetnoot155: wynruytsblader: bladeren van wijnruit (Ruta graveoleus L.).

voetnoot156: nascaderblader: bladeren van zwarte nachtschade (Solanum niger L.).

voetnoot157: vlederblader: vlierbladeren (Sambucus niger L.).

voetnoot158: vat: in het hs. staat wat.

voetnoot159: cnappen: knoppen, botten.

voetnoot160: fuylbomenholt: hout van de vuilboom, wilg (Salix alba L.).

voetnoot161: synt laurens dach: 10 augustus.

voetnoot162: entwey: in stukken.

margenoot+: (fol. 26r)

voetnoot163: rout... camino: roet of ovenstof.

voetnoot164: impone: Lat. leg (erin).

voetnoot165: per multum tempus: gedurende lange tijd.

voetnoot166: Hierna volgen op fol. 26r-27r een aantal Latijnse recepten (we geven enkel de opschriften): Aliter fit color roseis; Nigrum optimum; Viridi pro usu scribendi; Aliud viride; Aliud; Ad incaustum servande hiemali tempore congelatum fuerit; Ad faciendum quartam boni incausti (met enkele Nederlandse woorden); drie recepten om hoorn zacht te maken: Corna mollificat.

margenoot+: (fol. 27r)

voetnoot167: vasser: Dt. wasser, water.

voetnoot168: seruse: Lat. ceruse, loodwit, loodcarbonaat.

voetnoot169: yr: Dt. Ihr, gij.

voetnoot170: gildt: is waard, is de verkoopprijs.

voetnoot171: alb. een kleine, zilveren munt (albus), ook witpenning of blank genoemd. Vooral te Keulen en omgeving en in Gelderland; het vierentwintigste deel van een Rijnse gulden.

margenoot+: (fol. 27v)

voetnoot172: blijgeil: loodgeel, masticot.

voetnoot173: Wie... wie: hoe... hoe.

voetnoot174: id: het.

voetnoot175: berchgroen: kopergroen.

voetnoot176: suyd: zied, kook.

voetnoot177: walde: woude, wouw, reseda, een plant die een gele verfstof oplevert.

voetnoot178: gelucruijt: meekrap.

voetnoot179: kessel: Dt. ketel.

voetnoot180: aud louge: oude loog.

voetnoot181: ench: inkt (?).

voetnoot182: weisblomen: tarwebloem (?).

voetnoot183: parijsroet: karmijnrood.

voetnoot184: etsich: Dt. Essig, azijn.

voetnoot185: kofferen: koperen.

voetnoot186: behelt: ontvangt.

voetnoot187: get: goed.

margenoot+: (fol. 28v)

voetnoot188: Bleickblae: bleekblauw.

voetnoot189: blijwytz: bleiwit, loodwit.

voetnoot190: eysswijt: eiwit.

voetnoot191: Sangwijnen: bloedrode kleur.

voetnoot192: eyme: Dt. einem, een.

voetnoot193: essche: as.

voetnoot194: gelesschen: geblust.

voetnoot195: In de zijmarge staat Rod.

voetnoot196: gelosschen: geblust.

voetnoot197: vrberen: orboren, gebruiken.

voetnoot198: pynseil: penseel.

voetnoot199: In de onderkantlijn staat Acetum.

margenoot+: (fol. 29r)

voetnoot200: uelgrau: kleur van grauwe huid; wellicht toch eerder corrupt voor vaelgrau (?).

voetnoot201: Vryss bruyn: Fries bruin, een soort lichtgroen, volgens dit recept. Waarom dit ‘bruin’ genoemd wordt is niet duidelijk. (Vgl. ook nr. 75, laatste alinea).

voetnoot202: cenober: vermiljoen.

voetnoot203: da: daar.

voetnoot204: yoefferen: juffrouwen.

voetnoot205: Doid lijffverue: lijkkleurpigment.

voetnoot206: get swartz: goed (elders in de tekst komt get met deze bet. voor) zwart, of gitzwart.

voetnoot207: nussoly: notenolie.

voetnoot208: nae: nadien.

voetnoot209: naevernijssen: beschermende vernislaag aanbrengen. Niet in Mnl. Wdb..

voetnoot210: cleyn: fijn, zuiver.

voetnoot211: verduystert: verdonkert.

voetnoot212: vngemenchder: ongemengde.

margenoot+: (fol. 30r)

voetnoot213: kenrouck: naam van een ‘seer swarte verue’ zoals de tekst ons informeert. Het woord is mij niet van elders bekend. (Ken = Dt. Kamin, kachel, oven; rouck: roet, zwartsel). Dus wellicht: roet, kachelzwart. Niet in Mnl. Wdb..

voetnoot214: wail: in het hs. staat va.

voetnoot215: rodelsteyn: rode oker, wellicht ook ematites, rood ijzeroxide.

voetnoot216: vrissche verue: een soort violet dat men bekomt door roze met azuurblauw te mengen (zoals in het recept wordt aangegeven) - Friessche?. Zie ook nr. 194.

margenoot+: (fol. 30v)

voetnoot217: me: meer.

voetnoot218: quellet: zwelt (cf. Van Dale en Dt. quellen).

voetnoot219: reiket vorder: is meer uitstrijkbaar, dekt een grotere oppervlakte.

voetnoot220: geynt uth: wissen uit; cf. Dt. gehen.

voetnoot221: loiffer: loper, strijkhout.

voetnoot222: hoichlich: zeer, sterk.

voetnoot223: alsus: wellicht contaminatie van aldus en also.

voetnoot224: morssel: mortier, vijzel.

voetnoot225: essch: as, onzuiverheden.

voetnoot226: litteren... gemeckt: letters heeft geschreven. (al hierboven!)

voetnoot227: aff rijst: naar beneden zakt.

voetnoot228: sechtlich: zachtjes.

voetnoot229: vnrech: ten onrechte, verkeerd, foutief.

voetnoot230: netsen: netten, d.i. nat maken.

voetnoot231: wesschen: wassen.

voetnoot232: laesen: cf. Dt. lassen, laten.

voetnoot233: hant: hebben.

voetnoot234: flueirt: uiteenloopt, openvloeit.

voetnoot235: indich: indigo.

voetnoot236: verheuen: lichter, bleker maken; hetzelfde als (ver)hogen.

margenoot+: (fol. 31v)

voetnoot237: dupken: dopje, bekertje.

voetnoot238: Na groensaip staat dat ys saip groen doorstreept.

voetnoot239: soilt: Dt. sollt, moet.

margenoot+: (fol. 32r)

voetnoot240: hait: heeft.

voetnoot241: vursschen: vers.

voetnoot242: vntgeyn eyn anderen: tegenover (cf. Dt. entgegen) elkaar.

voetnoot243: gemeils off litteren: schildering of letters.

margenoot+: (fol. 32v)

voetnoot244: braspenninck: kleine zilveren munt, te waarde van 10 duiten.

voetnoot245: punt: pond.

voetnoot246: vleemsch: Vlaamse munt, een groot?

voetnoot247: Crapmede: meekrap (Rubia tinctorum L.).

voetnoot248: Messanck: messing, geel koper.

voetnoot249: rijksgulden: gulden, een gouden munt gangbaar in het Duitse keizerrijk.

voetnoot250: Collen: Keulen.

voetnoot251: Luttick: Luik.

voetnoot252: Auripigment: men onderscheidde van deze stof soorten: rood a. (sandarach, realgaar, natuurlijk arseensulfide) en geel a. (geel arseensulfide).

voetnoot253: butken: benaming van een munt (cf. Mnl. Wdb. s.v. bot).

margenoot+: (fol. 33r)

voetnoot254: Pemsteyn: puimsteen.

voetnoot255: wens: als, indien.

voetnoot256: spungie: spons.

voetnoot257: Blij: Dt. Blei, lood.

voetnoot258: snoeder: snoder, d.i. slechter, minder goed.

voetnoot259: Tornsoel: tornesol, lakmoes.

margenoot+: (fol. 33v)

voetnoot260: mastcotz: masticot.

voetnoot261: De rest is niet ingevuld.

voetnoot262: Indij: indigo.

voetnoot263: Atrament: ijzeroxide (ook dikwijls zwart koperoxide). Vgl. mijn ‘Lexicologische Sprokkelingen uit Middelnederlandse Teksten II’, in: M. De Clercq, R. Geeraerts (e.a., eds.), Ingenti Spiritu. Huldealbum opgedragen aan Prof. Dr. W.P.F. De Geest (Brussel, 1989), pp. 17-28 (pp. 18-19).

voetnoot264: Hierop volgen nog drie korte Latijnse recepten: één om atramentum te bereiden, en twee om de kwaliteit te bepalen (likken met tong en als hij bitter smaakt, is hij goed, of in het vuur werpen: als hij smelt is hij niet goed, als hij droog blijft is hij goed).

margenoot+: (fol. 34r)

voetnoot265: zederen: cederboom.

margenoot+: (fol. 34v)

voetnoot266: gupsen: een handvol. Niet in Mnl. Wdb. Volgens het WNT is gups een in Gelderland en oostelijk Utrecht voorkomende vorm van gaps, een handvol.

voetnoot267: penken: pannetje.

voetnoot268: schansschen: volgens het WNT betekens schans in oostelijke dialecten een takkenbos.

voetnoot269: allet: alles (?).