Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1997

[p. 37]

Gabriëlle Demedts
door Christine D'haen
Lid van de Academie

Op 11 juni dit jaar (1997) wordt Gabriëlle Demedts 88.

Het is Hubert van Herreweghen die mij zei: ‘... wel, spreek dan eens over Gabriëlle’. En ja, zo hoort het.

Ze leeft, onze Gabriëlle, ze is gezond en uitermate present. Op het omslag van haar Verzamelde Gedichten (Desclée) van 1979 staat: ze werd geboren in 1909, te Sint-Baafs-Vijve uit een oud boerengeslacht. In october 1909 kreeg zij polio. Als je haar nu bezoekt zie je een klein vrouwtje, in omvang zowat 1/4 van mij, met heel grote prachtige ogen.

In 1993 verscheen, bij de Leuvense schrijversaktie, Eeuwig is nu.

Ik zal haar werk hier niet literair-historisch situeren, daar heb ik de competentie en de tijd niet voor. Ik wil twee van haar beste gedichten voor u bespreken. Een aantal van haar gedichten behoren immers tot ons patrimonium, onze cultuurschat, die we met liefde in ere moeten houden.

Onder het raam in de aarde, die sporen
die me dierbaar zijn.
Toen hij kwam, wie zond hem weg? Ik zond hem weg,
het deed geen pijn.

Het deed geen pijn. Maar iets is verdwenen
of dood in mij,
mijn gedachten staan als soldaten gehoorzaam,
in rechte rij.

Op een nacht valt de sneeuw,
maakt de aarde wit, maakt de aarde rein.
De randen van mijn ogen doen pijn;
het komt door de slaap, het komt door de sneeuw,
het komt door die sporen
die niet te vinden meer zijn.

Het gedicht Rustig Lied is het tweede in de Verzamelde Gedichten. Het is van februari 1934. De dichteres zegt dat toen haar ‘tijd van beginnen’ was.

[p. 38]

Het is een eenvoudig gedicht. Het rijmt wel een beetje, maar niet veel: zijn, pijn, rein, pijn, zijn. Heel minimaal, maar nu net heel essentieel: het zijn, de pijn, de pijn, het zijn, en daartussen: rein. Het rein keert de situatie om.

Een nog simpeler rijm: mij, rij, dat de eerste reeks echoot.

Herhalingen: sporen, zond hem weg, het deed geen pijn, maakt de aarde, 3 × het komt door, de sneeuw.

Het gedicht vertelt een verhaal. Of de ik van het gedicht, de ik van de auteur is, garandeert het gedicht niet. Een man kwam tot bij het raam van een vrouwenkamer (veronderstellen we door onze dominerende ethos), hij liet daar in de aarde voetsporen na; hij wordt, ofschoon geliefd, door haar weggestuurd. Er zijn dus voetsporen in twee richtingen: komende en gaande, consecutief ontstaan. Haar hart is gebroken, maar ze kan haar verdriet niet beseffen noch uiten. Dan sneeuwt het, 's nachts. 's Morgens zijn de voetsporen weggewist. Kwam die man binnen of niet? Waarschijnlijk niet, het komen en gaan staan in 1 regel. Komt hij terug? Duidelijk niet, het afscheid is definitief. Waarom stuurde ze hem weg? Mysterie. Het rijm heeft iets belangrijks geopenbaard: het gedicht gaat over de alfa en de omega van het bestaan, over het zijn zelf en over de levenspijn.

Ook de metriek openbaart iets belangrijks. Het is een vrij vers, met onregelmatig metrum. Ik scandeer het begin zó:

In 3 had moeten staan: ◡◡/ ◡/◡/ ◡/◡/

Het botsen van twee beklemtoonde syllaben waar men onbeklemtoonde verwacht legt het conflict bloot. De ik zond hem weg, maar wie is die ik? Die is van zichzelf vervreemd. Die ik is gedwongen opgetreden.

Daarop volgen schijnbaar rustige jamben: . Maar het conflict heerst hier ook; er staat feitelijk: . En dit wordt tweemaal, dwangmatig, geaffirmeerd.

Die herhaalde affirmatie is een leugen: het kan niet waar zijn dat een geliefde voor altijd wegsturen geen pijn zou doen. Maar het is waar, dat ze op dat éne moment van de executie, van de guillotine, die ze de ander maar zichzelf aandeed, verdoofd is en de pijn niet voelt. De pijn komt later: De randen van mijn ogen doen pijn (11). Zelfs dat is understatement, zelfs dat is anaesthesie. En dan komen er nog 2 uitvluchten, leugens: het komt door de slaap, het komt door de sneeuw. Dan, eindelijk, de klacht, de kreet: het komt door die sporen/ die niet

[p. 39]

te vinden meer zijn. De aarde, die in 1 de sporen bezat, vertoonde, bezit ze nu op het einde niet meer. Niets bewijst nog het vreselijk ogenblik van het geboden en zelf-verboden geluk. De randen van de ogen doen pijn van ongeschreide tranen.

Laten we het verbazend tijdsschema bekijken.

Vers 1 en 2 zijn een presens, maar zijn in feite een verleden
3,4, 5a zijn 3 verschillende imperfecta: a, b en c
5b → 8 is een presens, een presens dat komt na de imperfecta, maar ook verleden.
9, 10 is een presens, een ander presens en in feite een verleden, het komt ná al het vorige.
11, 12, 13, 14 zijn wéér een ander presens, het echte heden.

Het heden is 11, 12, 13, 14	= Fase IV = morgenstond
Daarvóór komt 9, 10	= Fase III = nacht daarvóór
Daarvoor komt 1, 2	= Fase II = de avond vóór de nacht
Daarvoor komt 3, 4, 5a/ 5b, 6, 7, 8	= Fase I = de vooravond (of dag) vóór de late avond (Ia, Ib en Ic)
Het echte tijdsverloop is	I - II - III - IV
Het verloop bij het lezen is	II - Ia - Ib - Ic - III - IV

Hoe ingewikkeld! Fase I bestaat al uit 3 verschillende imperfecta (hij kwam, hij ging, het deed) en een presens met 2 werkwoorden. En nog erger: Fase II bevat een verleden zonder ww. (die sporen), en een eeuwigdurend presens (dierbaar zijn).

Waarom dat rare tijdsgebruik? De aanwezigheid van de sporen bij het begin is zó pregnant: ofschoon ze weggewist zijn, zijn ze er. Na de daad - één stuk regel - (ze hieuw zelf het hoofd af) - volgen al die presentia voor het verleden: ze tonen duidelijk de blijvend aanwezige open wonden van het levenslot. Al wat gebeurde is voor eeuwig nu. Merk op dat er staat: een nacht (niet: die nacht): er is maar ooit die éne nacht geweest. Misschien was het ook niet díe nacht en lagen de sporen er langer?

Dit gedicht heet Rustig Lied. De herhalingen creëren het liedachtige. We herkennen er onze ME dageraadsliederen in, maar daar is het een omkering van. Waar de geliefde 's morgens tegen zijn zin afscheid moet nemen, kwam hij hier in de vooravond niet binnen en ging niet goedschiks weg.

De reinigende functie van de sneeuw is een topos. Ik denk aan het einde van Joyces verhaal en Hustons film The Dead, waar de sneeuw het landschap en de begraven doden bedekt en de protagonist tot inkeer en inzicht brengt. En aan Jeanne van de Putte: Te winter toen het had gesneeuwd. En aan Streuvels: Al op eenen nacht lag de wereld witgesneeuwd. En aan Een Hollandsch Drama van van Schendel: Een kind als het geboren wordt is zoo wit als sneeuw...

[p. 40]

In het gedicht rijmt sneeuw op sneeuw, sporen op sporen: dat is obsessioneel. De sneeuw heeft de sporen weggewist, het enige dat altijd had moeten blijven.

Een heel vrouwenleven in één kort gedicht.

En nu gaat mij eindelijk een licht op. Er staat: op een nacht valt de sneeuw. Dat betekent de uiteindelijke loutering: op een zekere nacht, één nacht, misschien lang nadien, valt de reinigende sneeuw, de ziel aanvaardt haar lot.

Menig mooie gedicht moet ik onvoorgelezen laten, ik ga nu van dit eerste gedicht tot het laatste, Gabriëlle Demedts' Ego Flos: Eeuwig is nu.

Uit alle hoeken van het zijn
is geluk uitgebroken,
van over kólkende
wateren schallend:
sta op uit uw dood,
machteloos bedroefde,
laat nood óver aan nood -

Eeuwig is nú:
licht-weids-vrij!:
de verten van sterren
voor altijd dichtbij!

Onttrek u
niet langer, niet verder:
ééuwig is nu.

Ook hier zijn de rijmen de meest essentiële, de meest onscheidbare: het binnenrijm ster, ver / vrij, dichtbij / dood, nood / u, nu /, met een ondertoon van sterven in sterren en verder. Zijn heeft geen rijm meer: het is absoluut.

Ook hier openbaart de metriek van dit vrije vers op cruciale punten de conflictueuze spanning.

/ / ⌣⌣ /

sta op uit uw dood

waar we verwachten

⌣/ ⌣⌣/

⌣ / / ⌣ ⌣ /

laat nood over aan nood

waar we verwachten

⌣ / ⌣ / ⌣ /

Het zijn de twee fundamentele trompetstoten van de wederopstanding, met de evangelische overtoon van ‘laat de doden de doden begraven’.

[p. 41]

Regel 9 heeft, crescendo, 3 trompetstoten:

/ / /

licht - weids - vrij!:

Niet veel leeftijdgenoten zullen haar dit Resurrexi nadoen.

De spanning, het conflict, de dramatiek, uit zich ook in de contradictorische woordkeuze:

de verten van sterren / voor altijd dichtbij /

... onttrek u.. niet verder

ééuwig is nu

Het gedicht gaat over de opheffing van tijd en plaats:

niet langer, niet verder refereren aan de tijd, met een woord (verder) dat gewoonlijk voor plaats gebruikt wordt.

De klanken vinden elkaar over de regels heen in betekenisvolle paren:

geluk - onttrek

(zodat er staat: onttrek u niet aan het geluk)

hoeken (van het zijn) - bedroefde

(zodat er staat: alle hoeken van het zijn richten zich tot de bedroefde)

licht en dicht gaan een verbond aan met machteloos

ei en ij vinden elkaar

o, o, oo, ō uiten de weeklacht en de extase

kolken en schallen weergalmen de boodschap

accenten verstevigen de structuur:

strofe II: Eeuwig is nú

strofe III: ééuwig is nu

(zodat er staat: nú is ééuwig?)

verder heeft kólkende een accent, en óver: accenten van passie, overstromende energie

Leestekens: na vrij komt! en:

de uitroep en de verwijzing naar het vervolg (de schakeling met het vervolg ook na schallend)

het liggend streepje - 3x: wijst op een durend vervolg, een uitbreiding

Het zou de moeite lonen, aan de poëzie van deze zuster van André Demedts een onderzoek te wijden. Verrassingen zouden niet schaars zijn. Deze heel korte lectuur heeft toch reeds aandacht gewekt voor enkele kenmerken: subtiliteit in schijnbare eenvoud; pakkende rijmen; forcering van het metrum om conflicten of schokken mee te delen; een ruim aandeel van het onderbewuste (onbewerkt door de rede. De dichteres zegt ook zelf: het werd mij ingegeven); een thematiek die de meest

[p. 42]

essentiële aspecten van het gevoelsleven direct raakt; durf in het tijdsgebruik. Andere gedichten tonen ook durf in het woordgebruik, onverwachte punctuering, geheel onverwachte wendingen (Februari nabij Utrecht).

Het levensleed van Gabriëlle Demedts dat reëel is zelfs al zou dit gedicht niet haar realiteit weergeven, heeft onze literatuur verrijkt met blijvende gedichten van grote schoonheid: wij danken en vereren haar, en bewaren haar erfenis om ze nieuw te maken.

Noot

H. van Herreweghen merkte op dat Rustig Lied uitdagend en paradoxaal is. Nog anderen spraken hun bewondering voor het gedicht uit. Een applaus, tenslotte, huldigde Gabriëlle.

Nadien noteerde Paul Claes nog, dat het ‘lied’ een sonnet is, met onregelmatig rijm. Het slaperige, wiegende van het drieledig metrum met één accent wordt doorbroken door een stapmetrum (wil, dwang). Rustig lied (zoals ook van H. zei) is antifrastisch. Het komt door is de t.t. van hij kwam (een verschoven wensvervulling na een ontkenning). Dit bracht mij, C.D., tot het idee dat slaap ook bijslaap suggereert. Ik denk ook dat we tóch de dichter moeten geloven: het ís een rustig geworden lied.