Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1996 (1996)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1996

(1996)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De ‘bibliotheek’ van Felix Timmermans 1913/1914
door A. Keersmaekers
Lid van de Academie

In een agenda, folio-formaat, waarin de auteur netjes de eerste hoofdstukken van z'n Pallieter overschreef, noteerde Felix Timmermans de lijst van z'n boekenbezit: op de eerste bladzjde (Janvier - Février, verdeeld in twee kolommen) schreef hij bovenaan Verzen, gezangen, gedichten: 47 nummers; op de tweede (Mars - Avril, id.) Proza: 60 nummers; op de derde (Mai -Juin, id.) Tooneel: 47 nummers.1 De auteursnamen staan niet altijd vermeld, de titels zijn soms zeer summier, en erg duidelijk geschreven is het allemaal niet. Maar het zijn interessante gegevens voor de kennismaking met een auteur, die aan het begin van een glansrijke werkzaamheid staat. Jammer genoeg is van geen enkel werk bekend, wanneer Timmermans het verworven heeft. Zelfs niet altijd schreef hij z'n naam in het boek of een ‘eigendoms-verklaring’ als b.v. in Bloemekens van St. Franciscus. Uit het Italiaansch vertaald door Anny Lieftinck. (A'dam 1908): ‘Dit schoone boeksken is van mij! felix Timmermans’ met daarbij een tekening van de heilige!

De lijsten dateren klaarblijkelijk van 1913/1914: publicaties van na 1913 worden er niet op vermeld. Die vaststelling is niet onbelangrijk. Immers, op 22 april 1912 had Timmermans de eerste hoofdstukken van zijn Pallieter aan Kloos gezonden, in augustus 1912 begon de publicatie ervan in De Nieuwe Gids; de laatste zending ontving Kloos op 29 mei 1914, de laatste acht hoofdstukken verschenen in de juli-, augustus- en september-afleveringen 1914.2 Zodat de conclusie niet vermetel is: dat waren de boeken waarvan Timmermans oordeelde, dat ze de moeite van het noteren waard waren in de tijd toen hij aan z'n Pallieter werkte, toen hij het werk beëindigde. De lijsten kunnen een idee geven van de ‘literaire bagage’, waarover de auteur van Pallieter kon beschikken. De kans, dat hij ten minste veel van die werken inderdaad gelezen had of las, is reëel. Bovendien zal blijken, dat de lijsten nog onvolledig zijn.

De ‘nauwkeurige’ indeling in drie groepen had blijkbaar voor de ‘bezitter’ betekenis: hij had belangstelling voor elke literaire ‘afdeling’.

Trouwens, hij schrééf zelf ook gedichten, proza en toneel; in een brief van 17 maart 1911 aan Flor Van Reeth had hij, ter verklaring waarom hij geen tijd had om voor een gepland Breugel-boek voorstudies te maken, geschreven: ‘dat zal niet kunnen, ten 1e daar het uit mijn werkkring valt en 2e omdat ik zelf nog een tragedie, verzen, novellen, vertellingen en essais te maken heb, die haast mijn kop doen springen’!3

Uit de lijst blijkt dat Timmermans niet alleen Nederlands las, maar ook Frans, wat, gezien tijd en opleiding, niet verwonderlijk is, en tevens, blijkens een paar titels, Duits, wat dan wél verwonderlijk is.

Niet meteen verwacht men bij Timmermans veel werken uit de klassieke oudheid. Toch is die in zijn ‘bibliotheek’ behoorlijk vertegenwoordigd: Homerus, Aristophanes, Euripides, Sophocles, Vergilius, Horatius; van de meesten bezat hij zelfs de ‘volledige werken’; verscheidenen las hij in een Franse vertaling, maar vaak bezat hij ook Nederlandse vertalingen of bewerkingen van afzonderlijke delen of stukken.

In zijn bibliotheek kon hij ook de oudere ‘wereldklassieken’ lezen: Boccaccio, Dante, Erasmus; de ‘grote’ Fransen Rabelais, Corneille, Racine, Molière, de la Fontaine, Rousseau, ook het Chanson de Roland; de Engelsen Shakespeare, Milton; de Duitsers Goethe en Novalis; de meesten waren vertegenwoordigd met blijkbaar volledige edities; hij bezat alleszins vele werken - méér dan vermeld - uit de reeks ‘Les meilleurs classiques français et étrangers’ (Paris, Flammarion) en, ook zij het niet opgenomen, De Werken van William Shakespeare, vertaald door Dr. L.A.J. Burgersdijk. 3e opnieuw herziene druk. (Voorwoord 1896). Leiden, Sijthoff, z.j. - Van enkelen staan één of meer Nederlandse vertalingen van afzonderlijke werken op de lijst.

De Franse negentiende eeuw is rijkelijk vertegenwoordigd: Baudelaire, Flaubert, de Maistre, de Maupassant, Mistral, de Musset, de Vigny, Verlaine, Zola en de succes-romancier Ohnet; ontbreken wel b.v. Balzac, Hugo; ook de Frans-schrijvende Vlaamse ‘oudere tijdgenoten’ als Lemonnier, Maeterlinck, Verhaeren, en mindere goden van ‘La Jeune Belgique’ als Demolder, Remouchamps, Samain; maar op de lijst ‘ontbreken’ Charles De Coster, Georges Rodenbach, Charles Van Lerberghe e.a.

Van de Engels-schrijvenden bezat hij enkele vertalingen, meestal Nederlandse, een enkele keer een Franse: Carlyle, Goldsmith, Poe, Shaw, Shelley, Wilde.

Duitse auteurs zijn minder goed vertegenwoordigd: een Duitse Uilenspiegel, waarschijnlijk een editie van het oude volksboek, Novalis,

eveneens in het Duits; verder, behalve de reeds vermelde Goethe, de tijdgenoten Hauptmann, Viebig, Zahn, in Nederlandse vertaling. De aanwezigheid van Wagner kan erop wijzen, dat Timmermans de opvoeringen in de Antwerpse Opera had bijgewoond, wat trouwens paste bij zijn Wagner-verering.4

Een paar ‘grote’ Russen kon hij in Nederlandse, soms Franse vertaling lezen: Dostojewski, twee Tolstoi's.

De Skandinaven zijn goed vertegenwoordigd met Björnson, Hamsun, Ibsen, Lagerlöf, Larssen.

Van de Italiaanse tijdgenoten kon Timmermans in het Frans ten minste werk van twee beroemdheden lezen: Marinetti en d'Annunzio; in welke taal hij Butto's toneelspel heeft gelezen, daarover bleven geen gegevens bewaard.

De Nederlandse literatuur, vooral de eigentijdse, is zéér goed vertegenwoordigd. Drie bloemlezingen konden wellicht een hulp zijn, niet alleen door de selectie, maar evenzeer door de (misschien) verstrekte inlichtingen.

De oudere literatuur is vertegenwoordigd door een uitgave (of bewerking?) van het volksboek Malegijs, door een wetenschappelijke editie van de rederijker Lawet, door Vondel met twee toneelwerken. De negentiende eeuw komt aan bod met Conscience, van wiens Phantazy (1837) Timmermans slechts één verhaal in een negentiende-eeuws afschrift bezat; van een werk van vrouwe Courtmans had hij een Duimpjeseditie, maar ook Gezelle en Rodenbach waren present, en de Noordnederlander Vosmaer, wiens Homerus-vertalingen bovenaan de reeks ‘Verzen’ prijken; Gezelle is zelfs royaal aanwezig, niet alleen met een ‘volledige’ editie van z'n gedichten (behalve de gelegenheidsverzen), maar ook met enkele losse werken, waaronder de Kleengedichtjes.

Van de Noordnederlandse Tachtigers en tijdgenoten komen op de lijst haast alle belangrijke namen voor: Kloos, Van Eeden, Verwey, Van Looy, Erens, Gorter, Gutteling, Couperus, Heyermans, Prins, Simons-Mees, Swarth; Van Deyssel ontbreekt. Van de Van-Nu-en-Straks-ers staan vermeld: Vermeylen, Van Langendonck, Streuvels, Van de Woestijne, Teirlinck, Toussaint van Boelaere; Buysse ontbreekt.

Van de ‘jongere’ generatie is vooral Vlaanderen terdege vertegenwoordigd: Ballings, Jeurissen, Kimpe, Lambrechts, De Mey, Van Nijlen, Van den Oever, Peeters M., André De Ridder, G. Van Roosbroeck, Sauwen, Steghers, Van der Straeten; het Noorden is met Van Booven en Van Eyck minder goed aanwezig, maar daarbij moet rekening gehouden worden met de sterke groep rond '80, allemaal eveneens (zij het oudere) ‘tijdgenoten’ van lezer Timmermans.

Misschien heeft bij de aanschaf van vele titels een bijzondere factor meegespeeld: in 1911 verschenen van Timmermans zelf twee werken, Schemeringen van de Dood in de reeks van de Vlaamse Duimpjes-uitgaven, en Bagijnhof-sproken in de reeks Keurboekjes van de Hollandse ‘Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur’, de Amsterdamse Wereldbibliotheek. Dat zou kunnen verklaren, waarom op de lijst niet minder dan 10 Vlaamse Duimpjes-uitgaven voorkomen, alle uit de reeksen van 1910-1912, niet volledig echter; en van de Wereldbibliotheek kunnen ca. 30 nrs. stammen, alle verschenen tussen 1905 en 1913.

 

De door Timmermans zelf ca. 1913 genoteerde titels zijn geen ‘volledige’ lijst van zijn boekenbezit uit de tijd dat hij z'n Pallieter schreef. Een lange reeks van werken, waarvan geweten is dat hij ze bezat, werd er niet in opgenomen.

Als eerste moeten de publicaties vermeld worden, die de auteur genoemd heeft in zijn lezingen over ‘Het ontstaan van Pallieter’. Zeer vroeg moet hij werken van Omer Karel De Laey (1876-1909) hebben gelezen, getuige zijn vroegste gedichten Door de dagen (1903-1907). Zijn belangstelling voor en medewerking aan o.a. De Nieuwe Gids, Dietsche Warande en Belfort, Vlaamsche Arbeid, De Vlaamsche Gids, Vlaanderen, Van Onzen Tijd lieten hem kennismaken met tal van jonge literatoren en van de ‘Bond der litteraire jonge Katholieken’ (1906) leidde hij de Lierse afdeling. In Onze Tijd recenseerde hij enkele recente publicaties: van Marie Metz-Koning, Intermezzo (1902), Karel Van den Oever, Kempische Vertelsels (‘Duimpjes’ nr.50, 1905), Jozef Arras, Gekke Sprookjes (‘Duimpjes’ nr. 74, 1909), Lambrecht Lambrechts, De vroolijke Limburger (1905); in die besprekingen worden bovendien heel wat namen en werken van ‘Vlaamse en Hollandse’ auteurs vernoemd, die op meer dan gewone vertrouwdheid met de eigentijdse literatuur wijzen.5

Nog vóór hij op de dool geraakte, kende hij, naar zijn eigen getuigenis, in verband met ‘mystiek’ ‘alleen Ruysbroeck en de Visioenen van Anna-Catherina Emmerich’.6 Misschien had hij Ruusbroec gelezen in de uitgave van David (1858-1868), of delen ervan; of Die Chierheit der gheestelicker Brulocht in de vertaling van Maeterlinck (1891), of Rusbrock l'admirable (OEuvres choisies) van Ernest Hello (ed. 1902); van Hello (1828-1885) bezat hij L'homme. 8e ed. 1906. Misschien las hij in die tijd ook Eckart (ca. 1260-1327), wiens Mystieke Geschriften in de hoogduitsche bewerking van Gustaaf Landauer vertaald door J.N. (Amersfoort 1905) tot zijn boekenbezit behoorden. Van Anna-Catherina Emmerich kan hij o.a. Het bitter lijden van Onzen Heer

Jesus-Christus [...] uit het Hoogduitsch vertaald door Willem Vanwest gelezen hebben: een 7de druk ervan was verschenen in 1901. Thomas à Kempis De Navolging van Christus was voor hem bovendien een handboek.

Toen kwamen de jaren van zijn zoektocht door allerhande -ismen, die hem ‘de oplossing van 't mysterie’ zouden brengen, maar hem ‘door de nevels van symbolen en allegorieën’ uit zijn evenwicht brachten, zodat hij ‘verdronk in den oceaan der ismen’. In zijn eerste lezing (1918) over het ontstaan van Pallieter7 schreef hij: ‘'t Was Pic de la Mirondelle. Blavatsky's Geheime Leer. Zend Avesta. Baghavad Gita’. Wat hij van of over de Italiaanse humanist Pico della Mirandola gelezen heeft (in het Frans blijkbaar), heb ik niet nagespeurd. Over de oud-indische wijsheden kon hij o.a. het in de lijst opgenomen werk van Edwin Arnold lezen. Zijn weetgierigheid inzake ‘theosofie’ voldeed hij met niet in de lijst opgenomen, maar in zijn bibliotheek wél bewaarde volumineuze werken: Blavatski, Helena Petr. (1831-1891), De geheime leer. De Samenvatting van Wetenschap, Godsdienst en Wijsbegeerte. I. Cosmogenesis. Vertaald door A. Terweil. II. Anthropogenesis. id. III. Esoterische Opstellen. id. Amsterdam 1907-1908; Besant, Annie (1847-1933), De oude wijsheid. Een schets van theosofische leeringen. Uit het Engelsch vertaald door Ada Waller. 2e herz. druk. Amsterdam 1902.

In die tijd las hij ook de spiritist-halve-mysticus Sar Péladan (1859-1918): in zijn bibliotheek bleef nog bewaard L'art idéaliste & mystique. Doctrine de l'Ordre et du Salon annuel des Rose+Croix par leur Grand-Maître Sar Péladan (3e éd. Paris 1894).

Sporen van raadpleging zijn talrijk in die werken. Tevergeefs heeft moeder Angeline hem in die tijd gewaarschuwd: ‘Mijn goede moederzaliger, die mij heel den dag zag zitten lezen, zei maar toe: ‘Mor Felix, manneke, schei er toch uit met die boeken, ge zult nog zot worden! Lot gerust wa gerust is; hier zie, manneke, koop gij liever wa verf om een schilderijken te maken, da zal veel beter zijn’. Ook uit jaren later bleef daarover een merkwaardig getuigenis bewaard. Emiel Lambrechts, zijn secretaris sedert 1926, heeft in zijn vele ‘Herinneringen’ o.a. een kapittel gewijd aan De verboden lectuur: ‘De Fé had een prachtige verzameling boeken: kunst, geschiedenis, letterkunde, filosofie enz. Bijeen, in een hoekje van de grote bibliotheek stonden enkele dikke exemplaren in zwarte banden. “Zie,” zei de Fé, “ge moogt hier alles lezen waar ge lust in hebt, maar van deze sjarels”, en hij ging met zijn hand over die zwarte banden, “daar moet ge afblijven, dat is de verboden vrucht.” Het waren werken over occulte wetenschappen, Blavatsky, Zwarte

Ambrosius en wat weet ik al’.8 De drie (haast-uitzonderlijk ‘dikke’) delen van Blavatsky's werk zijn inderdaad ‘zwarte banden’; naar die ‘Zwarte Ambrosius’ heb ik het niet gewaagd te zoeken...9

In 1907 trok Felix Timmermans tot tweemaal toe naar de abdij van Achel, eerst met z'n vriend Flor Van Reeth (mei), nadien alleen (oktober). De lectuur van L'Oblat (1903) van Joris Karl Huysmans (1848-1907) leek hem ‘een vingerwijzing om een retraite te doen in een klooster’. De lectuur van Thomas à Kempis bracht echter toch niet de stille vrede; ‘door het occultisme had ik een trek gekregen naar het mysterieuze, naar het griezelige, het Maeterlinck-achtige’.10 ‘Ik las er de levens der heiligen, beluisterde de stilte en bestudeerde er het Satanisme van Görres’, vertelde hij in 1918. De katholieke voorvechter en ‘Religionsphilosoph’ Joseph Görres (1776-1848), bevriend met de romantici Clemens Brentano en Achim von Arnim, had zich, zoals bij de sfeer van de romantiek paste, inderdaad beziggehouden met de studie van het mysterieuze. Over zijn werk Die christliche Mystik schreef A. Caillet in 1912: ‘OEuvre d'un intérêt capital, dans laquelle l'illustre écrivain et philosophe allemand sonde avec une pénétration merveilleuse les mystères les plus profonds de l'ordre surnaturel; c'est le travail le plus beau et le plus complet qui ait jamais été fait sur la question’.11 Timmermans' gedichten uit die jaren, de toneelstukken, Bagijnhofsproken en vooral Schemeringen van de dood zijn de vruchten van z'n innerlijke onzekerheid en tobberij, van zijn ademen in de ‘vochtige kelderlucht en paddestoelen-atmosfeer’.

De reactie kwam: ‘Dit kon niet blijven duren! Dat moest veranderen. Le Chevalier Malheur van Paul Verlaine kwam aangereden!’ Toen overviel hem het bekende ‘gelukkig ongeluk’.

In z'n brief van 15 februari 1911 - twee dagen vóór hij geopereerd zou worden - schreef Timmermans aan Flor Van Reeth: ‘Ik zal daar zeker eenige dagen te bed moeten blijven en in die rust wil ik Emerson

en Carlyle lezen en ook Maeterlinck’.12 In de lijst werden Carlyle en Maeterlinck vermeld, maar ook R.W. Emerson (1803-1882) kende hij toen reeds: diens Verheug u te even. Bloemlezing ...door Ds. Y.D. Muller Massis (z.p.z.j.) en Sept essais d'Emerson. Traduits par I. Will, avec une préface de Maurice Maeterlinck (1894) behoorden tot zijn levenslang geliefde lectuur.

N.a.v. Schemeringen vertelde Timmermans: ‘Edgar Poe had ik nog nooit gelezen, maar wel kende ik den mysterieusen, sphinxachtigen Ibsen, wat van de hysterieke, pathologische somberheid van Dostoëfski, eenige griezelverhalen van Guy de Maupassent, en heel den mystiekbleeken Maeterlinck’.13 De boekenlijst van 1913 kan Timmermans' bewering bevestigen. Alleen i.v.m. Poe moeten we de schrijver op zijn woord geloven; het enige in de lijst vermelde werk, weliswaar drie delen, verscheen zonder jaartal.

 

Felix Timmermans was van kindsbeen af een verwoed lezer: ‘Ik was nog heel jong, kon amper lezen, en ik haalde mijn eerste boek van de Bibliotheek: Op weg naar Frankrijk van Jules Verne’, vertelde hij.14 Later kocht hij o.a. ook dat naast verscheidene andere werken van Verne! Tot op het einde van z'n leven is hij blijven lezen; herhaaldelijk verwijst hij ernaar in z'n brieven en nog op 26 september 1946 schreef hij aan een vriend niet alleen over de gedichten waarmee hij bezig was, maar ook: ‘Ik lees de psalmen en Goethes Faust’.15 Vele van de bewaarde boeken zijn letterlijk stukgelezen, in vele heeft lezer Timmermans met een streep passages aangeduid, soms onderlijnd, een woord, een gedachte geschreven in de kantlijnen of onderaan. Waarmee niet beweerd werd, dat Timmermans in 1913-14 (en de voorgaande jaren) àl de op de lijst vermelde werken van de eerste tot de laatste letter had gelezen! Zeker is, dat hij er vele, zéér vele honderden bladzijden van zal hebben gelezen, ‘doorknauwd’, zoals hij het zelf heeft uitgedrukt.16

Enkele voorbeelden wijzen wél op aandachtige lectuur. In de uitgave van Karel Van de Woestijne, Het Vaderhuis. De Boomgaard der vruchten en der vogelen. Vroegere Gedichten (Bussum 1905) noteerde hij onder het Leie-gedicht: ‘Hoe zal mijn woord uw stil bewegen streelen’ (p. 15): ‘Besefte schoonheid’.17

Bij de reeds vermelde ‘Chevalier Malheur’ van Verlaine citeerde Timmermans ook een vers: ‘Le Chevalier Malheur a percé mon vieux coeur de sa lance!’ Het eerste gedicht van Verlaines Sagesse begint met:

 
Bon chevalier masqué qui chevauche en silence,
 
Le Malheur a percé mon vieux coeur de sa lance.

En een paar verzen verder staat: ‘le chevalier Malheur’. De ‘aanpassing’ van het citaat kan toe te schrijven zijn aan een werkelijke vertrouwdheid met het gedicht.

Voor het Liber Amicorum Dr. Frederik van Eeden (Amsterdam 1930) schreef ook Timmermans een bijdrage:18 een herinnering aan een verwachte ontmoeting, die toch niet plaatshad. Een groot gedeelte van de tekst is verweven met door aanhalingstekens aangeduide citaten uit Van Eedens Ellen; de lectuur ervan moet op Timmermans een zeer sterke indruk hebben gemaakt en hij schijnt er grote gedeelten van onthouden te hebben. De citaten worden hier gecursiveerd: ‘ik had hem zoo geerne gezien, die man, die zoo schoon gedroomd had, dat het leven was als een groot, groen bosch; de man die wist, dat hoog boven menschen en hun klein bestaan zweeft er een vlucht breedvleug'lige accoorden; de Godminner, die als een heilige tot God dierf roepen: Zelfs met dit matelooze Leed beladen, neem ik het Leven uit Uw handen aan, en [...] deemoedig prevelde: ik ben tot al bereid mijn Souverein! [....] Die man, die zooveel geleden heeft in zijn zoeken naar God, die de profeet van zijn eigen leven is geweest, toen hij zong: de dagen, de tragen, ze willen niet gaan, en lang, lang zijn de uren der nachten’19. Natuurlijk is het mogelijk, dat Timmermans de tekst vóór zich had liggen; maar dan nog moet hij voor de keuze eruit werkelijk zeer vertrouwd zijn geweest met het gedicht.

Van vertrouwdheid met het werk van Gezelle getuigen niet alleen de gedichten die Timmermans citeerde in Pallieter. Een markant voorbeeld daarvan komt bovendien voor in een vroegere redactie van het eerste hoofdstuk. Pallieter is aan 't bakken en ‘hij schoof de brooden er uit, het heete gulden gekorsten “brood van teruwen dat berst en opengaat”’. Herhaaldelijk wordt men bij de lectuur van Timmermans herinnerd aan Gezelles gedichten, in het bijzonder aan de Kleengedichtjes, maar hier verwijst de schrijver ernaar met zijn aanhalingstekens: het gaat om ‘Gelijk het brood van terruwen, / dat berst en opengaat’ (Klg. I, 5).

Westflandricismen, vooral met -e verlengde woorden, komen in de vroege teksten van Timmermans, in het bijzonder in de oudste teksten van Pallieter, zeer veel voor20. Maar dat is niet alleen toe te schrijven aan

zijn bewondering voor Gezelle, ook aan het voorbeeld van Streuvels. Mettertijd verdwijnen die.

Van Novalis bezat hij de Gedichte. Mevrouw Timmermans bewaarde in haar kerkboek, een prachtig exemplaar van het Dobbel Hemels Palm-Hof van 1806, een met potlood geschreven proeve van vertaling van het bekende Ich sehe dich in tausend Bildern, Maria, lieblich ausgedrückt:

 
‘Ik zie U steeds in duizend beelden
 
Maria, lieflijk uitgedrukt,
 
doch geen van allen kan U beelden
 
lijk mijne ziele U aanziet.
 
 
 
Ik weet slechts, dat het aards gewemel
 
sindsdien mij als een droom vergaat
 
en een onnoembaar zoete hemel
 
mij eeuwig in mijn harte staat.
 
Novalis - vertaling’

Op de keerzijde van het kaartje staat een ander ‘Maria-gedicht’; het is best mogelijk dat Timmermans het ‘Marienlied’ van Novalis alleen vertaalde om zijn vrouw, ook een Marieke, te helpen ‘bidden’ en tegelijk haar te ‘huldigen’...

 

Ongetwijfeld heeft de lectuur de auteur ‘beïnvloed’. Beelden, misschien taferelen uit zijn werk kunnen gegroeid zijn uit herinneringen eraan. De lectuur van Goethes Die Leiden des jungen Werther, die Anna-Marie (in het gelijknamige boek) zo aangrijpt, zal wellicht te danken zijn aan Timmermans' eigen kennismaking met het werk. Bij het werk van Oscar Wilde, Salomé, denkt men toch onwillekeurig aan Timmermans' Salomé, later getiteld Om het hoofd van Johannes. Timmermans' Salomé is een herbergprinses, een uitzonderlijk mooie overigens, geen echt vorstenkind zoals in het bijbelverhaal en in het stuk van Wilde, maar het thema van de verliefdheid van Herodes op de mooie danseres komt in beide literaire bewerkingen voor. Wellicht kende Timmermans ook de bewerking van Jan Eelen (1887-1970), Salomé. Spel in drie bedrijven, waarvan alleen het eerste bedrijf verschenen was in Vlaanderen:21 niet alleen de naam Jokonaan voor Johannes verwijst hierin naar Wilde, ook de opbouw van dat eerste bedrijf. Salomé is hier een jong, mooi, danslustig prinsesje, dat buiten weten van de zwakke Herodes door de heerszuchtige (en blijkbaar ook) jaloerse Herodias naar het vorstelijk paleis werd gehaald, maar er zich helemaal niet thuisvoelt. De (toekomstige) verliefdheid van Herodes wordt reeds gesuggereerd in het eerste bedrijf. Later heeft Timmermans zijn verhaal bepaald ‘eigenzinnig’ uitgewerkt.

Het thema van de begijnhofproke De aankondiging kàn ontleend zijn aan een ‘autentieke geschiedenis’, door Huysmans verhaald in zijn Là-bas, zoals Vercammen schreef.22 Feiten, belevenissen, ook lectuur kan voor de auteur de vonk geweest zijn voor een verhaal: naar z'n eigen getuigenis kwamen toch ook de vele verhalen, die onder de Lierse daken leefden, op zijn tafel zitten, wachtend om verteld te worden; maar hij moest die eerst ‘doordromen’, om er iets van hemzelf van te maken, zodat hij er zijn hart in kon openleggen of verbergen.23 Maar de speurtocht om dat te achterhalen, zal veel tijd vergen. De lijst van zijn ‘boekenbezit’ van 1913-14 kan daarbij een hulp zijn. Intussen bewijst die reeds, dat Timmermans een ‘belezen’ auteur was, een artiest die als ‘autodidact’ zich vertrouwd wist te maken met wat er in de bewogen en veelzijdige kunstenaarswereld leefde en die aan dat leven geëngageerd deelnam. Van bij den beginne echter was hij een ‘origineel’ artiest.

Een laatste ‘wetenswaardigheid’ tot besluit: bij de vroegste versie van wat als een eerste kapittel van Pallieter kon bedoeld zijn, hoort een karakteristiek van Charlot. Daarin konden ‘de kinderen Begga's en hun Pastoor, haren biechtvader [...] niet verstaan dat Charlot bij een mensch inwoonde die bijna nooit naar kerk of kluis ging, die God noch gebod onderhield en slechte boeken las’.24 Wie de boekenlijst van 1913-14 overloopt, zal daarin heel wat ‘slechte boeken’ aantreffen! Intussen echter weten we, dat Pallieter niet verloren gelopen is en dat dit niet te danken was aan de bezorgdheid van Charlot!

Bijlage 1: De boekenlijst in het hs.

Verzen gezangen, gedichten

Ilias Vosmaer
Odyseus Vosmaer
Virgilius Aeneis
Maenrymen Van den Oever
Bonheur Verlaine
Sagesse Verlaine
Avondbloesems Magda Peeters
Van de Woestijne Boomgaard
Het licht Jan van Nijlen
Verzen Van Langendonck
Mei Gorter
Poèmes Verhaeren
Splendeur Verhaeren
Albrecht Rodenbach Gedichten
Kloos Verzen
Ellen Van Eeden
Poésies d'Horace 2 deelen
Nieuwe Nederl. dichtkunst
Najaarstemmen Hélène Swarth
Verzen Kimpe
Alfred de Musset premières poésies
Alfred de Musset poésies nouvelles
Baudelaire Fleurs du Mal
Novalis Gedichte (Duitsch)
Verzen Jaak Perk
Gezelle Kerkhofbl. (pracht)
Een koning Ary Prins
Gezelle 8 deelen (Nederl. Boekh)
Maeterlinck Serres chaudes
Dante Hel
Dante Hemel
Dante Vagevier
La Fontaine Fabels
Mistral Miréo
Gezelle Kleengedichtjes
Van de Woestijne Ilias
Arnold Sauwen De Stille Delling
Dichters van dezen Tijd. Van Hal
Het licht van Azië Edwin Arnold
Alfred de Vigny Poèmes
Gezelle Bloemlezing Ida Nijland
Milton Paradijs verloren 2 deelen
Chanson de Roland
Van Eyck De get. Doolhof
Soliloque du Pauvre Rictus
Meinacht Musset (Swarth)
Tagore (weezang) [?]

Proza

Het ivoren aapje Teirlinck
Frans Erens Wandelingen
Uilenspiegel (Duitsch)
Eroos Deridder
Streuvels Lentele(ve)n Zonnetij
La maison des Morts Dostoiefski
Anna Karenina Tolstoi
Ik scheld kwijt Clar Viebig
Le Mort Lemonier
Het Bruidslied Bjornson
Bagijnhofsproken Thiry Timmermans
Vers l'âme Remouchamps
Bocace Decameron 2 deelen
Judas Iskariot Andréjef
Stijn Streuv Reynart
Tolstoi Iwan de Dwaas
Bysance Lombard
Janus Van de Woestijne
Afwijkingen Van de Woestijne
De Gemeentewonderwijzer Courtmans
Levenswetten Kimpe
De leermeester Poe 3 deelen
De biecht eener vrouw
Promeneur solitaire Rouseau
Sidney Potts Lever
Mlle Fifi Maupassant
Pan Knud Hamsum
Gösta Berling
Rabelais 2 deelen
Toussaint Minnespel
Mr Serjansoon
Van Booven Vereering des levens
Conscience Fantasy
Free Fritz overkomste
Dorre lente Ballings
Björnson verhalen
Op de vlakte Jeurissen
Vertellingen Karl Domanig
Verstraeten Soedan legenden
Lambrechts Dierennovellen
Erasmus Samenspraken
Van Booven Tropenwee
Roosbroeck Droom en Dood
Georges Ohnet Crépuscule
Couperus Fidessa
Marinetti Tripoli
Demolder Reine de Hollande
Anna Karenina
Bouwens Bloemlezing
Zhan onderstroom
Vicaire de Wakefield 2 dln
Tolstoi Ivan le terrible
De Maistre OEuvres
Witte nachten
Vlaamsche dichters
Malegijs
Lenteleven (portret)
De Wandelende Jood
La terre
Zubedeus

Toneel

Poly[p]heme Samain
Flaubert St Antoine
Heyermans Opstellen en toneelstukken
De sterkste Gustaaf de Mey
De Veroveraar Simons-Mees
Vondel Adam in balling
Antigone
Lucifer Butti
Ibsen Steunpilaren
Wagner Rijngoud
Lohengrin
Racine complet 1
Euripide 2
Molière 4
Salomé Wilde
De Cenci Shelly
Mededinger naar de kroon
Maeterlinck 3 deelen
Faust Goethe (fransch)
Othello
King lear
Jules Cesar
Hamlet
Midzomerdroom
Carlyle 1
Monna Vanna in 't klein
Monna Vanna in 't groot
Ibsen 4 deelen
Molière Tartuffe vlaamsch
Faust (vlam Adama)
Lawet 't Reyn macksel
boven menschelijke kracht
De verdronken klok
D'Annunzio
Prometheus ontboeid
Corneille 2 deelen
Kimpe Iphigenia
Tolstoi Macht der duisternis
Iphigenia Goethe
Racine Esther
Faust ten Kate
Sophocles Antigone (wereld)
Aristophane 2 dln
Vondel Lucifer
Sophocles Electra
Rodenbach Gudrun
Mevr. Warrens bedrijf

Bijlage 2: De boekenlijst, alfabetisch en ‘bewerkt’25

Andréjew, Leonid N. (1871-1919), Judas Ish-Karioth, vert. ****. WB 1909-10
*Annunzio, Gabriele d' (1863-1938), Les victoires mutilées. Trois tragédies. Traduites de l'Italien par G. Hérelle. Paris, z.j.
Aristophanes, Théâtre. Wsch. in de reeks ‘Les meilleurs auteurs classiques Français et Etrangers’, Paris, E. Flammarion, z.j., 2 dln
*Arnold, Edwin (1832-1904), Het licht van Azië - Leer en Leven van Buddha. 4e dr., naar het Engelsch door Dr. H.U. Meyboom. Amsterdam 1904
Ballings, Jac. (1881-1941), Dorre lente. Maldegem, ‘Duimpjes’ nr. 87, 1911
Baudelaire, Charles (1821-1867), Les Fleurs du Mal. Paris 1857
Bauwens, Evarist (1853-1937), Zuid en Noord. Eene bloemlezing uit de beste Zuid- en Noordnederlandsche Schrijvers door -. I-III. Brugge 1910-1911. 3 dln
Björnson, B. (1832-1910), Boven menschelijke kracht, vert. M. Meyboom. WB 1906-07
-, Kleine verhalen, vert. Stijn Streuvels. ‘Duimpjes’ nr. 80, 1910
-, Het Bruidslied, vert. Stijn Streuvels. ‘Duimpjes’ nr 89, 1911
*Boccaccio, G. (1313-1375), Le Décaméron. ‘Les meilleurs’ &c. 2 dln
Booven, Henri van (1877-1964), Tropenwee. **** 1904; WB 1909-10
-, Van de vereering des levens. **** 1906
Misschien ook: Witte nachten. **** 1901 (zie: Dostojewski)
Butti, Enrico A. (1868-1912), Lucifero, dramma in quattro atti. Milano 1901. Franse of Nederl. vert.?
Carlyle, Thomas (1795-1881), Zes lezingen over Helden, Heldenvereering en Heldengeest in de geschiedenis[?]. WB 1906-07
Chanson de Roland, La. Misschien in de ‘Nouvelle Bibliothèque Populaire’, no 26, 1887
*Conscience, Hendrik (1812-1883), Phantazy (1837); FT bezat echter niet het gedrukte boek, maar een handschrift van De Godsgenade. Phantazy H. Conscience, met de vermelding: ‘Koekelberg, den 16. Mei 1869 - J.B. Wouters’.
*Corneille, Pierre (1606-1684). Théâtre. ‘Les meilleurs’ &c.; 2 dln
Couperus, Louis (1863-1923), Fidessa. Amsterdam 1899
Courtmans, Vrouwe (1811-1890), De Gemeenteonderwijzer. (1862), voorwoord Stijn Streuvels; ‘Duimpjes’ nr. 88, 1911
*Dante (1265-1321), Het Goddelijk Spel, vert. P.B. Haghebaert. Leuven 1901; 3 dln.
Demolder, Eugène (1862-1919), Les patins de la reine de Hollande. Paris 1901
Domanig, Karl (1851-1913), Vertellingen van -, vert. ***. ‘Duimpjes’ nr. 96, 1912
Dostojewski, F.M. (1821-1881), Witte nachten, vert. Z. Stokvis. WB 1909-10; (zie: Booven, Henri van)
-, * Souvenirs de la Maison des Morts. Traduit du Russe par R. Yassenovski. Paris z.j.
Eeden, Frederik van (1860-1932), Ellen. Een lied van de smart. Amsterdam 1891
Erasmus, Desiderius (1466-1536), Een twaalftal Samenspraken, vert. N.J. Singels. WB 1906-07
Erens, Frans (1857-1937), Litteraire Wandelingen. Amsterdam 1906
Euripides, * Théâtre d'Euripide. Traduction nouvelle [..] par Emile Pessonneaux. Paris, z.j.; 2 dln
-, Iphigeneia in Aulis, vert.-bewerking R. Kimpe. ‘Duimpjes’ nr. 92, 1912
Eyck, Pieter N. van (1887-1954), De getooide doolhof. Zeist, 1909 - WB 1911-1912
*Flaubert, Gustave (1821-1880), La tentation de Saint-Antoine. Ed. définitive. Paris 1886
Fontaine, Jean de la (1621-1695), Fabels. (vert. of Frans: ‘Les meilleurs’ &c.)
Gezelle, Guido (1830-1899), *Dichtwerken, Amsterdam/Antwerpen 1903-1905, 8 dln; (Volledige Dichtwerken behalve Gelegenheidsgedichten)
-, Kleengedichtjes (1862) - wsch. ed. Amsterdam 1905
-, * Kerkhofblommen (1903: prachteditie de Praetere, ex. nr. 4)
-, Bloemlezing uit Guido Gezelle's gedichten. Samengesteld en met een woordje vooraf door J.A. Nijland. Amsterdam 1904
Goethe, Johann Wolfgang von (1749-1832), Faust (Frans), trad. A. Stapfer. Paris 1904
-, Faust, vert. J.J.L. ten Kate (1819-1889), 1878
-, Faust, 1ste dl., vert. C.S. Adama van Scheltema, WB 1910-11
-, * Iphigenia op Tauris, vert. P.C. Boutens, WB 1908-09
*Goldsmith, Oliver (1728-1774), vert. Le Ministre de Wakefield, trad. ****. Paris z.j. 2 dln
Gorter, Herman (1864-1927), Mei. Amsterdam 1889
Hall, Jac. N. (1840-1918), Dichters van dezen Tijd. Gedichten bijeengebracht door. Amsterdam 1912
Hamsun, Knut (1859-1952), Pan, vert. H. Schuylenburg. Amsterdam 1904
*Hauptmann, Gerhart (1862-1946), De verdronken klok, vert. door en met inleiding van Mr. Isidore Hen, WB 1906-07
*Heyermans, Herman (1864-1924), Verzamelde Tooneelspelen en Opstellen-over-Tooneel. I 1. Uitkomst. 2. Vreemde Jacht. Amsterdam 1909.
Homerus - Karel Van de Woestijne, Ilias, prozabewerking. WB 1905
-, *Ilias, vertaald door Vosmaer, Carel (1826-1888). 6e dr., Leiden, z.j.
-, *Odussee, vertaald door Vosmaer, Carel. 4e dr., Leiden, z.j.
Horatius, Poésies d'Horace. Wsch. ‘Les meilleurs’ &c. 2 dln.
Ibsen, Hendrik (1828-1906), *Dramatische Werken, vert. J. Clant v/d Mijl-Piepers. Amsterdam 1906-08
-, Steunpilaren, vert. H. Kapteyn.WB 1905-06
-, Mededingers naar de kroon, vert. M. Meyboom. WB 1909-1910
Jeurissen, Alfons (1874-1925), Op de vlakte. ‘Duimpjes’ nr. 83, 1910
Kimpe, Reimond (1885-1970), Levenswetten. Antwerpen 1912
-, Verzen. Antwerpen 1913
zie: Euripides
Kloos, Willem (1859-1938), Verzen. Amsterdam 1894
Lagerlöf, Selma (1858-1940), Gösta Berling, vert. M. Meyboom. **** 19**
Lambrechts, Lambrecht (1869-1932), Dierennovellen. ‘Duimpjes’ nr. 86, 1910
Langendonck, Prosper Van (1862-1920), Verzen. Amsterdam-Antwerpen 1900
Larssen, Carl H. (1860-1931), De biecht eener vrouw, vert. ****. WB 1908-09
*Lawet, R. (16de e.), Gheestelick Meyspel van tReyne Maecxsele ghezeyt de ziele (ed. L. Scharpé). Leuven-Amsterdam, 1906. ‘Leuvense Tekstuitgaven’ 2.
Lemonnier, Camille (1844-1913), Le Mort. Bruxelles 1882
Lever, Charles J. (1806-1872), De avonturen van Algernon Sidney Potts, vert. ***. WB 1908-09
*Lombard,Jean (1854-1891), Bysance. Préf. de Paul Marguerithe. Ill. de A. Leroux. 56e m. Paris 1902.
*Looy, Jacobus van (1855-1930), De wonderlijke avonturen van Zebedeus. Amsterdam 1910
Maeterlinck, Maurice (1862-1949), Théâtre. Bruxelles 1903-05. 3 dln
-, Monna Vanna. Paris 1902;in 't groot; in 't klein (2 edities)
-, *Serres chaudes, suivies de Quinze Chansons. Bruxelles 1905
*Maistre, Xavier de (1763-1852), OEuvres complètes. ‘Les meilleurs &c., z.j. 1 dl.
Malegijs: De schoone Hystorie van -. Uitg. E.T. Kuiper, Leiden 1903. ‘Nederl. Volksboeken’ V
of: Malagys die het vervaarlijk paard Ros Beyaert overwon. (*******)?
Marinetti, Filippo (1876-1944), La bataille de Tripoli - 26 octobre 1911. Milano 1912
*Maupassant, Guy de (1850-1893), Mademoiselle Fifi (+ nog 12 nov.). Paris 1907
Mey, Gustaaf de (1847-1931), De sterkste. Gent 1907
Milton, John (1608-1674) Het paradijs verloren, vert. Gutteling, Alex 1884-1910. WB 1911, 2 dln.
Mistral, Frédéric (1830-1914), Mirèio. Marburg 1900
Molière, J.-B. (1622-1673), *Théâtre. ‘Les meilleurs’ &c., z.j. 4 dln
-, Tartuffe, vert. W.J. Wendel - WB 1909-10
Musset, Alfred de (1810-1857), *Premières poésies 1829-1835. ‘Les meilleurs’ &c., z.j.
-, Poésies nouvelles 1836-1852. Wellicht uit dezelfde reeks
-, De nachten, vert. Hélène Swarth. WB 1912-13
Nijlen, Jan Van (1884-1965), Het licht. Antwerpen-Bussum 1909
*Novalis (Friedrich von Hardenberg - 1772-1801). Gedichte. Leipzig, Universal-Bibliothek nr. 3831, z.j.
Oever, Karel van den (1845-1909), Godvruchtige maen-rymen. Antwerpen 1911
Ohnet, Georges (1848-1918), Le Crépuscule. Paris 1901
Peeters, Magda (1892-198*), Avondbloesems. Antwerpen 1912
*Perk, Jacques (1859-1881), Gedichten. Met voorrede van W. Kloos. 5e dr. Amsterdam 1904
Poe, Edgar A. (1809-1849), De leermeester van Sherlock Holmes. 1. De zwarte kater. 2. Een maanreis per luchtballon. 3. Een vierhandige moordenaar. Vert. ****. Amsterdam z.j.. 3 dln
Prins, Ary (1860-1922), Een koning. Amsterdam 1897
Rabelais, François (1490-1553), OEuvres. Wsch. ‘Les meilleurs’ &c., 2 dln
Racine, J.-B (1639-1699), Théâtre. Wsch. ‘Les meilleurs’ &c., 1 dl
-, *Esther - Athalie. Tragédies. Paris z.j..
*Remouchamps, Victor (1862-1907), Vers l'âme. Bruxelles 1895, samengebonden met Les Aspirations. Bruxelles 1893
*Rictus, Jehan (1867-1933), Les Soliloques du Pauvre. Ed. revue, corrigée et augmentée de poèmes inédits. Ills. par A. Steinler. 10e mille. Paris, 1909.
Ridder, André De (1888-1961), De koude Eroos. Antwerpen 1911
Rodenbach, Albrecht (1856-1880) Gedichten, ed. L. van Puyvelde. Amsterdam 1909
-, *Gudrun - Tweede druk, herzien naar het handschrift door Ad. Herckenrath. Versieringen van C. van der Sluys. Amsterdam 1905.
Roosbroeck, Gust van (1888-1936), Sproken van droom en dood. Antwerpen 1908
Rousseau, J.J. (1712-1778), Rêveries du promeneur solitaire. Wsch. ‘Les meilleurs’ &c.
Samain, Albert Victor (1858-1900), Aux flancs du vase; suivi de Polyphème et de Poèmes inachevés. Paris 1902
Sauwen, Arnold (1857-1938), De stille delling. Antwerpen 1912
Seyn, E.F., De (1880-19**), Onze Vlaamsche Dichters van 1830 tot 1905. Aalst 1905
Shakespeare, W. (1564-1616), Een midzomernachtdroom, vert. Burgersdijk 1896
-, Koning Lear, vert. Burgersdijk 1896
-, Hamlet, vert. Burgersdijk of Jac. van Looy. Amsterdam 1912
-, Julius Caesar, vert. E.B. Koster. WB 1912-1913
-, Othello, vert. E.B. Koster. WB 1908-09
Shaw, George B. (1856-1950), Mevrouw Warren's bedrijf, vert. J.A. Simons-Mees. WB 1908-09
Shelley, P.B. (1792-1822), De Cenci, vert. K.H. de Raaf. Amsterdam 1908
-, Prometheus ontboeid, vert. Alex Gutteling. WB 1909-10
Simons-Mees, Josine (1863-1948), De Veroveraar. WB 1906-07
zie: Shaw, G.
Sophocles, Electra. vert. Burgersdijk 1903
-, Antigone, vert. H.C. Muller. WB 1906-07
-, Antigone. vert. Burgersdijk 1903
Steghers, Oktaaf (1889-1942) ps. Free Fritz, Overkomste. ‘Duimpjes’ nr. 93, 1911
Straeten, Emiel van der (E. Delrue, 1887-1918), Soedaneesche legenden. ‘Duimpjes’ nr. 97, 1912)
Streuvels, Stijn (1871-1969) Lenteleven. ‘Duimpjes’ nr 12, 1899
-, Zonnetij. Amsterdam 1900
-, *Lenteleven. Amsterdam 1901 - nr. 13 v. 25 prachtex.
-, *Reinaert de Vos. 2e dr., WB 1907
zie: Björnson, Bj.
Swarth, Hélène (1859-1941), Najaarsstemmen. Amsterdam 1900
zie: Musset, Alfred de
Tagore, Rabindranath (1861-1941) Wij-zangen (Gitanjali) van - - (vert.) door Fred. van Eeden. Amsterdam 1913
Teirlinck, Herman (1879-1967), *Mijnheer J.B. Serjanszoon, orator didacticus. Bussum, 1908
-, Het ivoren aapje. WB 1909
Timmermans, Felix & Thiry, Frans (=Anton), Bagijnhofiproken. Amsterdam 1911
Tolstoi, Alexej K. (1817-1875), La mort d'Ivan le terrible. Trad. ****. Paris 1912
Tolstoi, Leo (1828-1910), Anna Karenina (zonder vert.-naam; 1903, 1905, 1913) 2 ex.; misschien één ervan een Franse vertaling van J.W. Bienstock, dl. XXVII van de OEuvres complètes. Paris 1906-08.
-, Iwan de dwaas en andere volksvertellingen, vert. J. Brandt en D.C. Hesseling. WB 1905/06
-, De macht der duisternis. Drama in 5 bedr., vert. Arnold Ising Jr. Amsterdam 1888
Toussaint van Boelaere, Ferdinand. V. (1875-1947), Landelijk Minnespel. Brussel 1910
Uilenspiegel (Duits)
Vergilius, Aeneis, vert. J.L. Chaillet. Zutphen 1901?
Verhaeren, Emile (1855-1916), Poèmes, 3e série. Paris 1899
-, La multiple Splendeur. Paris 1910
Verlaine, Paul (1844-1896), Sagesse. Paris 1881
-, *Bonheur. 2e éd., Paris, 1896
Vermeylen, August (1872-1945), De wandelende Jood. Bussum 1906
Verwey, Albert (1865-1937), Inleiding tot de Nieuwe Nederlandsche Dichtkunst. WB 1905
Viebig, Clara (1860-1952), Absolvo te, vert. ****. WB 1907-08
*Vigny, Alfred de (1797-1863), Poésies. Ed. définitive. 13e mille. Paris, s.d.
Vondel, Joost van den (1587-1679), Adam in ballingschap. WB 1908-09
-, *De Werken van -, uitgegeven door Mr.J. van Lennep. Herzien en bijgewerkt door J.H.W. Unger. 1654-1655 Lucifer - Inwydinge van't Stadhuis t'Amsterdam. Leiden, [ca. 1890]
Wagner, Richard (1813-1883), *Lohengrin. Nouvelle Bibliothèque Populaire. No 327. Paris, 1892. Misschien ook de Nederlandsche tekst van E. Duward (= E. Keurvels). Antwerpen 1908.
-, Rijngoud. Nederl. Tekst van W. Taeymans. Antwerpen 1909
Wilde, Oscar (1856-1900), Salomé en een Florentijsch treurspel, vert. P.C. Boutens. WB 1909-10
Woestijne, Karel Van de (1878-1929), *Verzen. Het vader-huis. De Boomgaard der vogelen en der vruchten. Vroegere gedichten. Bussum 1905
-, Janus met het dubbele voorhoofd. Bussum 1908
-, Afwijkingen. Bussum 1910
zie: Homerus
Zahn, Ernst (1867-1952), Onderstroom, vert. A. de Graaff. WB 1908-1909
Zola, Emile (1840-1902), La terre. Paris 1887

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs