Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1994

[p. 78]

Antwerpse ‘consten ende secreten’ voor verlichters en ‘afsetters’ van gedrukte prenten (17de E.)
door W.L. Braekman

Eeuwenlang reeds, en nog tot op de dag van heden, zijn de Antwerpse devotieprenten tot ver buiten onze grenzen bekend. Nu is de ‘imagerie anversoise’ haar sociale, educatieve en religieuze functies kwijt en zijn de prentjes nog enkel een gegeerd en dus prijzig verzamelobject. Vroeger werden ze dikwijls geschonken b.v. ter gelegenheid van de eerste of de plechtige communie. Ook in het onderwijs - inzonderheid in de jezuietencolleges - kregen de leerlingen ze als beloning. In broederschappen of sodaliteiten van volwassenen bevorderden duizenden suffragia's de uniformisering van de geloofsbeleving. Parochies verspreidden de voorstelling van hun patroonheilige op perkament of papier, kloosters en kerken propageerden er allerlei devoties mee die in hun bedehuizen mede daardoor tot grote of nog grotere bloei werden gebracht. De geestelijkheid gebruikte de prentjes in haar sociaal verkeer met de gelovigen. Ook de ambachten en de gezellenbroederschappen maakten er ijverig gebruik van. Hun leden kregen een prentje tijdens de jaarlijkse patroonsmis. Kortom de prenten die te Antwerpen in enorme hoeveelheden werden geproduceerd, hadden een belangrijke functie in het contrareformatorisch offensief en bij de geloofsbeleving van grote groepen mensen⁽¹⁾.

De levendige, intense kleuren, de verfijnde, soms met goud gehoogde afwerking maakten deze Antwerpse devotieprenten tot een streling voor het oog. Het zijn pareltjes van volkse kunst. De felle kleuren verlenen een attractieve dimensie aan de door bekende graveurs in koper gesneden voorstellingen van Jezus en Maria, de talloze heilige mannen en vrouwen, aan de symbolen van het geloof, aan de devotie tot de H. Theresia, de H. Franciscus Xaverius, het H. Hart en aan de talloze andere hefbomen tot promotie van de katholieke godsdienst. De door hen gebrachte bood-

(1) A.K.L. Thijs, Van Geuzenstad tot katholiek Bolwerk. Antwerpen en de Contrareformatie (Turnhout, 1990), pp. 98-99; zie ook dezelfde, ‘Devotieprenten en het contrareformatorisch herkersteningsoffensief in de Zuidelijke Nederlanden’, Vlaanderen (1992), 148-56, en Antwerpen Internationaal Uitgeverscentrum van devotieprenten 17de-18de Eeuw (Miscellanea Neerlandica VII, Leuven, 1993).

[p. 79]

schap werd door de kunstzinnige verpakking, naar men hoopte, in sterke mate bevorderd.

Hoe werden deze kleuren bereid, wat waren de grondstoffen? Hoe werden die geprepareerd en gemengd? Welke waren geschikt om aangezichten, haar, baarden, naakte lichaamsdelen, bomen, luchten, wolken, planten, huizen, klederen weer te geven? Hoe werd de grondlaag voor kleur of voor de zilver- en goudlaag aangebracht? Welke kleurenmengsels werden boven deze grondlaag gelegd? Hoe werden de kleurstoffen aangelegd, verdund of aangedikt, donkerder of lichter gemaakt? Steunde men daarbij alleen op mondelinge, van generatie tot generatie in beperkte kring doorgegeven know-how, of waren er ook schriftelijke bronnen in handschrift of in druk waarin deze kennis en kunde toen reeds vastgelegd en beschikbaar waren?

Deze en andere, gelijkaardige vragen van technische aard zou men zich tot op heden tevergeefs gesteld hebben. Het antwoord erop moest men immers schuldig blijven. Geen enkel technisch, op de praktijk gericht handboek van een man of een vrouw van bij ons, die dagelijks bij dit produktieproces betrokken was, was immers bewaard gebleven. Dat dacht men althans, maar dat blijkt onjuist te zijn. Wel waar is dat dit belangrijk, technisch aspect van de Antwerpse prentproduktie tot op heden niet de minste aandacht heeft gekregen.

Een uniek, uitvoerig en gedetailleerd zeventiende-eeuws handgeschreven boekje voor het schilderen van miniaturen en het inkleuren van gedrukte prenten, geeft nochtans omstandig antwoord op de hierboven gestelde en op nog vele andere vragen. Voor de studie van de miniatuurkunst in de Nederlanden in het algemeen, en voor de gekleurde Antwerpse devotieprenten in het bijzonder, is het zonder twijfel een bijzonder belangrijke aanwinst.

Bovendien waren er ook gedrukte binnen- en buitenlandse handleidingen in omloop voor miniaturisten en afzetters van gedrukte prenten. Ook zij zijn tot op heden zo goed als geheel onbekend gebleven, vooral dan de Nederlandstalige.

Het Handschrift

Het enige manuscript waarin dit technisch handboekje bewaard is, bevindt zich in de Bibliotheca apostolica Vaticana te Rome⁽²⁾. Het is mogelijk dat het afkomstig is uit de bibliotheek van de familie Conti, her-

(2) Signatuur: Ms. Lat. 7279.

[p. 80]

togen van Poli⁽³⁾. Zeker is dat het zich sinds 1786 in de bibliotheek van het Vatikaan bevindt⁽⁴⁾, maar verdere informatie over de lotgevallen van dit handschrift, vóór het te Rome terechtkwam, is niet voorhanden. Het bestaan ervan is zogoed als geheel onbekend gebleven⁽⁵⁾ en de inhoud werd nooit gedetailleerd geanaliseerd.

Het is een handschrift op papier, in een handig oblong octavoformaat (afmet. 10 × 15 cm), gebonden in een half-perkamenten band uit de late achttiende of vroege negentiende eeuw. Het telt 74 folio's. Voor de datering is men aangewezen op de twee handen die de ganse, overwegend in het Nederlands gestelde inhoud voor hun rekening hebben genomen. Op basis daarvan kan men het manuscript naar alle waarschijnlijkheid dateren in de eerste helft van de zeventiende eeuw⁽⁶⁾. Een klein gedeelte (fols. 62-67) is in een achttiende-eeuwse hand, de overige bladen zijn van een enkele, zeventiende-eeuwse hand. Het achttiende-eeuwse deel werd wellicht geschreven op bladen die door de oudere hand blanco waren gelaten. Dezelfde achttiende-eeuwse hand heeft ook vele titels in het oudere gedeelte van een niet altijd accurate Franse vertaling voorzien. Deze werd in de regel in de kantlijn of boven de Nederlandse titels aangebracht⁽⁷⁾. Daar de teksten van de 18de-eeuwse hand alle in het Frans of Waals zijn gesteld, moet het handschrift in die eeuw waarschijnlijk in Wallonië zijn terechtgekomen.

Het lezen en kopiëren van de inhoud is heel moeilijk en tijdrovend gebleken. Dit is te wijten aan de samenloop van de volgende twee omstandigheden. Het handschrift is in de loop van zijn bestaan geleidelijk bijna onleesbaar geworden door de inwerking van de bruine inkt die op alle bladen (tot fol. 52 inkluis) het papier heeft aangetast. De inkt is uitgelopen en geleidelijk door het dunne papier heen gedrongen, zodat de letters door het papier heen op de andere zijde van het blad vaag zichtbaar worden. Bovendien werd het papier, dat door de tijd en mogelijks ook door vochtschade, broos was geworden, op een wel efficiënte, maar de leesbaarheid nog meer bemoeilijkende manier versterkt. Op de schriftspiegel van elke bladzijde werd een dun, min of meer doorschijnend papier gekleefd. Verdere desintegratie van de oorspronkelijke bladen werd daar-

(3) Het is wellicht het lakzegel van deze familie dat men op fol. 30 bovenaan aantreft.

(4) Voor deze informatie ben ik dank verschuldigd aan Dr. D. Boyle, hoofd van de handschriftenafdeling van de Vatikaanse bibliotheek.

(5) R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur (Utrecht, 1989), p. 446, R 60.

(6) R. Jansen-Sieben, Loc.cit., dateert het hs. in de 16de eeuw, wat m.i. zeker te vroeg is.

(7) Deze Franse vertalingen van de opschriften werden in de hiernavolgende editie weggelaten.

[p. 81]

door gestopt, maar deze deklaag die in de loop van de tijd okerkleurig is geworden, maakt het lezen niet makkelijker. Dit steeds donkerder geworden, niet houtvrij dekpapier heeft nu immers een tint aangenomen die de kleur van de bruine inkt sterk benadert. Het papier van het handschrift is ook bijzonder broos geworden en dreigt bij de minste aanleiding te breken als glas.

Het gevolg van deze omstandigheden is dat het alleen mogelijk geweest is het handschrift in situ te ontcijferen met behulp van ultraviolet licht.

De inhoud bestaat uit twee grote delen en enkele korte, minder belangrijke tekstjes⁽⁸⁾:

1.	fols. 2r-61r: ‘Dit is den boeck waer in veel schoone consten ende secreten staen aengaende de verlichterie...’ Op het einde (fol. 61r) staat een recept om ‘rossen witten wijn claer te maecken’. Dit is het belangrijkste en uitvoerigste deel, geschreven in één enkele 17de-eeuwse hand. Een gedetailleerd inhoudsoverzicht en de uitgave volgen hierna.
2.	fols. 62r-67v: Zes wereldlijke liederen, vijf in het Frans en één in een Waals dialect, door een 18de-eeuwse hand. a) Inc. Voicy le temps et la saison Voici le temps et la saison Que les cocus s'assembleront Un cocu mene l'autre Et tousiour a grand peine Un cocu l'autre meine (fols. 62r-v) Zes strofen van 4 vv. + refrein van 3 vv. elk. Geen titel. b) Inc. C'est la fontaine des ardinoi Tost tost gij chairet La qui vat tant dijfe liege Maroe alle make aije Tost tost gim va chire Par ma foy gij chaije (fols. 62v-63r) Vijf strofen van 3 vv. + refrein van 3 vv. elk. In Waals dialect. Titel: ‘Autre’. c) Inc. Un garcon de cette ville Mest venu hier demandeer Mama luij at respondre Que iestois trop peu agee

(8) Fols. 1 (1v bevat alleen enkele cijfers), 61v, 68r, 72v, 73r en 74r zijn blanco.

[p. 82]

	Revenez revenez, mama Dit que vous maurez (fols. 63r-v) Zeven strofen van 4 vv. + refrein van 2 vv. Titel: ‘Autre’. d) Inc. Lautre jour ie pris mon chemin Mon chemin vers paris Sur mon chemin ie rencontre Une femme qui battoit son marit Voila la diablesse de femme Qui maltraitoit son marit. (fols. 64r-v) Negen strofen van 4 vv. + refrein van 2 vv. Titel: ‘Autre’. De reden waarom de vrouw haar echtgenoot aftuigt is dat die overal gaat vertellen dat ze minnaars heeft. e) Inc. Heureux un coeur qui souspire Rien n'est si doux que d'aimer Charmons, baissons nous charmer Ne cessons iamais de dire Heureux un coeur qui souspire etc. (fol. 65r) Vier strofen van 3 vv. + refrein van 3 vv. Titel: ‘Autre’. f) Inc. Le ver en main ie pretend me dedire De tous les veux que iay fait pour lamour [bis] (fols. 65v-67v) Negen strofen van 3 vv. Titel: ‘Autre’. Drinklied waarvan het einde op fol. 67r slechts onvolledig genoteerd lijkt te zijn.
3.	fols. 68v-72r: Technische recepten die qua inhoud nauw aansluiten bij nr. 1. Ook de gedetailleerde inhoud hiervan volgt hierna. Deze recepten worden eveneens uitgegeven (nrs. 48-54). Ze zijn geschreven in dezelfde 17de-eeuwse hand als nr. 1.
4.	fol. 73v: Een Frans recept om te bereiden ‘eau de la reine dongr[ie]’^(9) (18de eeuwse hand).
5.	fol. 74v: Een onbelangrijke, korte notitie in het Frans (18de-eeuwse hand).

(9) Vgl. ‘pour faire la véritable eau de la Reine de Hongrie’, in: Secrets merveilleux de la Magie naturelle et cabalistique du Petit Albert... (Lyon, 1729).

[p. 83]

Antwerpen, produktiecentrum van devotieprenten

Zoals gezegd was Antwerpen in de 17de en de 18de eeuw in West-Europa en ver daarbuiten bekend als een heel belangrijk centrum voor de produktie van devotieprenten⁽¹⁰⁾.

De ledenlijst van de Antwerpse Sint-Lucasgilde vermeldt in de jaren 1616-17 een vijftiental graveurs, twee drukkers en drie ‘afzetters’ van ‘belekens’⁽¹¹⁾. Onder de vele andere namen van ‘afzetters’ die in de ledenlijsten opduiken, vermelden we lukraak Angèle-Marie Dircx, Elizabeth Mertens en Anne van Germont. In 1666 is er sprake van ‘geschilderde beeldekens’, d.i. volledig met de hand geschilderde miniaturen⁽¹²⁾. Deze werden gemaakt door zg. ‘verlichters’, b.v. Gerard Donck, Pieter van Lanckveldt I en II, Guillaume Muys, Jean-Baptist de Wit, Marc, Jan en Catherine Lommelin, e.a.⁽¹³⁾.

Het is duidelijk dat er in dit bloeiende bedrijf met een massale produktie allerlei specialisten aan het werk waren. Elk van deze groepen had een eigen taak en tussen hen bestond een zekere hiërarchie van vakmanschap.

Aan de top stonden zij die de moeilijkste en meest creatieve inbreng hadden, nl. de makers van de ‘geschilderde beeldekens’, miniaturisten of verlichters. Zij schilderden afbeeldingen en miniaturen volledig uit de eigen scheppingskracht. Zij zijn de echte kunstenaars en zij leveren de duurste, want volledig handgeschilderde prenten, meestal op de fijnste drager, vellum of francijn, d.i. perkament van de fijnste kwaliteit⁽¹⁴⁾. Verder zijn ze ook, naast de afzetters, actief bij het kleuren en beschilderen van gegraveerde prenten. Bij de gravuren met een volledig handgeschilderde randversiering nemen ze deze laatste voor hun rekening.

De talrijke graveurs en de drukkers voor wie ze werkten, leverden duizenden en duizenden prenten op papier of perkament, van klein of groot formaat, met of zonder ruime zijkanten. Deze kopergravures werden ofwel zo, d.i. ongekleurd verkocht of eerst nog ingekleurd, gehoogd of

(10) A.K.C. Thijs, Van Geuzenstad, p. 100.

(11) M. Rooses en P. Rombouts, Boek gehouden door Jan Moretus II, als deken der Sint-Lucasgilde (1616-1617) (Antwerpen, 1878), passim.

(12) E. Van Heurck, ‘Les images de dévotion anversoises’, De Gulden Passer 8 n.s. (1930), 67-166 (p. 70).

(13) L. De Pauw-De Veen, De begrippen ‘schilder’, ‘schilderij’, en ‘schilderen’ in de zeventiende eeuw (Brussel, 1969), pp. 334-35: afzetten betekent ‘drukwerk kleuren of opwerken, hetgeen met waterverven geschiedt’. Vgl. ook F. Lemmens, Antwerpse devotieprenten met geschilderde randversieringen (Bibl. Ruusbroecgenootschap te Antwerpen, 1991), pp. 9-10 en A.K.L. Thijs, Antwerpen, p. 108.

(14) Een voorbeeld vindt men bij J. Weyns, Volkshuisraad in Vlaanderen (Beerzel, 1974), II, na p. 448. Men vgl. ook het handboek voor hedendaagse miniaturisten: M. Lemaire, Miniaturen en verluchten van handschriften (Leuven, s.d.).

[p. 84]

met kleur opgewerkt. Dit inkleuren van gravures was het werk van de afzetters. Dit was veelal routinewerk aan de lopende band, zodat de afzetters ook wel ‘dozijnwerkers’ werden genoemd. Zij lieten zich leiden door de gegraveerde zwartwit voorstelling. Het aantal gebruikte kleuren, soms nog verrijkt met goud of zilver, bepaalde de graad van afwerking en dus de prijs. Wanneer deze luxeprenten zeer brede marges hadden, werden die met de hand beschilderd met bloemenkorven, hoornen des overvloeds, vogeltjes, vruchten en allerlei bloem- en ornamentswerk⁽¹⁵⁾. Deze randversieringen zijn weer volledig creatief handwerk en dus, zoals reeds gezegd, het domein van de verlichters.

Het onderscheid tussen verlichten en afzetten wordt ook in het hier uitgegeven traktaat duidelijk gemaakt (15.4 Nota)⁽¹⁶⁾:

Verlichterije is te seggen yet opt pampier offt parckement te schilderen offt te trecken met die penne offt pinceel, maer ick noem affsetten te weeten ghedruckte conste.

Uit: Jacobus de Voragine, Heiligenleben (Nürnberg, 1488).

(15) Voorbeelden in kleur worden afgebeeld bij J. Weyns, Loc.cit. en bij A.K.L. Thijs, Antwerpen, pl. V e.v.; zie aldaar ook p. 61.

(16) Vgl. met nr. 8, laatste alinea.

[p. 85]

In een Antwerpse ordonnantie van 25 juni 1689 worden alle soorten leden opgesomd die deel uitmaken van het reeds genoemde Sint-Lucasgilde. Ook hier komt dit onderscheid aan het licht. Men noemt er o.m. ‘Verlichters, Afsetters, Beldekens-vercoopers, 't zij geschilderde, gedruckte op papier oft parquementen’⁽¹⁷⁾. Verlichters en afzetters worden hier dus ook als twee wel verwante, maar toch verschillende beroepen onderscheiden.

Deze prentkunst - gravures en versiering - stond in de Scheldestad gedurende de zeventiende eeuw op een kwalitatief hoog niveau. Naarmate de vraag steeg en bestellingen uit binnen- en buitenland bleven toestromen, groeide de tendens tot industrialisering met standardisering en dus vervlakking als onvermijdelijk gevolg. De geschilderde bloemenslingers in de marges worden stereotiep en steeds weer herhaald, de afzetting van de gravures wordt slordiger en fragmentarischer... Dit begint reeds in de tweede helft van de zeventiende eeuw, maar nam in de achttiende eeuw toe, en bereidde op termijn het einde voor van deze Antwerpse industrie.

Reeds in 1627 wordt ook reeds geklaagd over het ‘nasnijden offt conterfeyten’ van de gravures van de grote meesters. Dit steeds hergebruiken van oude platen, i.pl.v. nieuwe composities te ontwerpen, markeerde het intredende verval. Voorlopig echter leek er nog geen vuiltje aan de lucht. De graveurs en drukkers namen steeds meer mensen in dienst om de vraag te kunnen bijhouden. In 1655 had de plaatsnijder Alexander Voet, die vele devotieprenten heeft ontworpen⁽¹⁸⁾, gemiddeld 60 à 70 personeelsleden in dienst, waaronder ‘verlichters, afsetters, druckers ende plaetsnyders’⁽¹⁹⁾.

Onvermijdelijk verliezen de gravures en de opwerking ervan aan intensiteit, inspiratie en compositievermogen. Reeds in 1653 moest door het Gilde worden opgetreden om de faam van de gekleurde prenten op peil te houden. In dat jaar stelde het een soort inspecteur aan, een ‘ouderman’ die als opdracht had de ateliers te bezoeken van hen ‘die het verlichten oft afsetten van prenten zyn exercerende’⁽²⁰⁾. Hij moest erop toe-

(17) J.B. Van der Straelen, P.T. Moons-Van der Straelen, Jaerboek der vermaerde en kunstryke gilde van Sint Lucas binnen de stad Antwerpen (Antwerpen, 1855), p. 143.

(18) E. Van Heurck, De Gulden Passer, 8 n.s. (1930) 149-50.

(19) A.K.L. Thijs, ‘Devotieprenten en geloofsbeleving. De rol van de Antwerpse produktie in de 17de en de 18de eeuw’, OvZ 64 (1989), 235-52 (p. 237).

(20) Wanneer A.K.L. Thijs, Van Geuzenstad, p. 99 spreekt van ‘verluchters die de gedrukte prenten inkleurden en versierden’, bedoelt hij eigenlijk ‘afzetters’. Soms werden deze prenten geajourneerd (de zg. canivets) of nog verder verfraaid door de voorstelling te bekleden met stukjes stof, zilver- of goudfolie en(of) stro. Wie deze bekleding uitvoerde is niet zeker. Toch lijkt het aannemelijk dat dit wel, maar niet alleen in de ateliers van verluchters en afzetters gebeurde. Zo heeft men kunnen aantonen dat b.v. de zusters Penitenten te Gent dit soort verfraaiingswerk uitvoerden. Men vgl. echter F. Lemmens, Beklede Devotieprenten (Bibl. Ruusbroecgenootschap te Antwerpen, 1992), p. 5 die dit betwist. Ook in andere vrouwenkloosters en in begijnhoven was dit zeer waarschijnlijk het geval. Cf. Chr. De Backer, ‘Beklede devotieprenten uit het klooster der Penitenten bij St.-Jacobs te Gent’, Volkskunde 84 (1983), 1-10 en M. Goetinck en C. Van Reeth, ‘Vlaamse Devotieprenten, een imaginaire werkelijkheid’, Vlaanderen (1992), 203-06 (p. 204).

[p. 86]

zien dat b.v. geen gewreven koper of ander goedkoop ersatz-preparaat werd gebruikt in de plaats van fijn goud of zilver.

Slechte ambachtslui konden ook de goede in diskrediet brengen. Men beoordeelde hen en hun werk naar de maatstaf van wat gebruikelijk was voor de kwaliteit. Vandaar dat de gilden, of het nu in Italië of in Antwerpen was, aandrongen op het gebruik van zuivere materialen. Eerlijke grondstoffen betekenden een eerlijke beroepsuitoefening⁽²¹⁾. Reeds in de vroege middeleeuwen dachten schrijvers als de monnik Theofilus Presbyter en op het einde van dezelfde periode Cennino Cennini gewoonlijk in termen van een erfelijke vaardigheid en traditionele kennis van de behandeling van de materialen, niet in die van niet-erfelijk talent of eigen persoonlijke creativiteit.

Dit is een van de redenen, waarom de uitgebreide middeleeuwse traktaten over schilderen, ‘hoofdzakelijk technische handboeken zijn die tot in de kleinste details de voorbereiding van een kalkonderlaag, kleurstoffen, oplosmiddelen... behandelen’⁽²²⁾. Inzicht in de gebruikte materialen en degelijke grondstoffen staan in het centrum van de belangstelling. Dat bleef eeuwenlang zo, zeker bij de volkse kunst van de Antwerpse devotieprenten. In het hier uitgegeven ‘handboekje’ krijgen de zoëven genoemde aspecten dan ook de volle aandacht.

Een afzetter en een verlichter bereidden zelf hun kleuren. De basisprodukten werden zorgvuldig gekozen, verpulverd of fijngewreven, gezift, gedroogd of geloogd, al naar gelang van de eigenschappen van de grondstoffen⁽²³⁾. Aangelengd met water, Arabische gom, gal of eiwit, werden ze met een fijn penseel zorgvuldig aangebracht en daarna eventueel gehoogd of verdiept.

De schittering van de kleuren, het eigen palet van elke verlichter en opwerker, of tenminste toch van elk atelier, was in de eerste plaats afhankelijk van de kwaliteit van de gebruikte grondstoffen en de verwerking

(21) P. Binski, Middeleeuwse Ambachtslieden. Schilders (Kampen en Turnhout, 1992), pp. 52-53.

(22) P. Binski, Op.cit., p. 53.

(23) E. Van Heurck, De Gulden Passer 8 n.s. (1930), 69.

[p. 87]

Uit een Frans hs. van Boccaccio's De Claris Mulicribus (vroege 15de E.). Let op de verfschalen, de penselen en op het wrijven van de verfstof.

[p. 88]

ervan. Daarop, en niet op het creatieve, innovatieve van de voorstelling werd alle aandacht toegespitst.

Stand van het onderzoek

Zoals dit voor zovele deelgebieden van de artes-literatuur, waartoe het hierna uitgegeven traktaat behoort, het geval is, staat het onderzoek naar de kleur- en verftechniek bij ons nog in de kinderschoenen. Zowel in vijftiende-eeuwse handschriften⁽²⁴⁾ als in zestiende-eeuwse drukwerkjes⁽²⁵⁾ is heel wat materiaal voorhanden, maar, vooral voor vroege drukwerken, is nog geen systematisch onderzoek verricht.

Verfrecepten in de ruimste zin van het woord, met inbegrip van het leggen van goud en zilver, treft men sporadisch aan in verzamelingen Middelnederlandse medische en technische recepten. Ze staan er gewoonlijk geïsoleerd en toevallig tussen overwegend geneeskundige voorschriften. Bovendien is hun aantal niet bijster groot. Zo vindt men er instructies om gouden of zilveren letters te schrijven of om een ondergrond klaar te maken waarop goud op perkament wordt aangebracht⁽²⁶⁾.

De uitvoerigste groepen verfrecepten die tot op heden gemakkelijk toegankelijk zijn gemaakt, zijn in 1986 samengebracht in een deel van de Scripta-reeks, waarnaar ik hierbij dan ook verwijs⁽²⁷⁾. De meeste recepten die men daar aantreft zijn bestemd voor het verven van laken en garen, hout, been, enz. De kleinste groep vormen de recepten om kleuren op perkament of papier te leggen. Er zijn er bij om de basiskleuren te bereiden en ook instructies om kleuren te mengen, b.v. ‘om een doot verwe te maken tot aensichten’ of om ‘gheel hair verwe te maken’. Alleen de dertien recepten ‘om te scriuen oft floreren’ uit een handschrift uit de eerste helft van de zestiende eeuw⁽²⁸⁾, vormen een homogeen geheel. Verscheidene preparaten die daar voorkomen, zijn bestemd voor een bereiding die ook in het hier uitgegeven handschrift aangetrof-

(24) R. Jansen-Sieben, Op.cit., p. 194.

(25) R. Jansen-Sieben, Op.cit., pp. 86-90.

(26) W.L. Braekman, Medische en Technische Middelnederlandse Recepten (KANTL, Gent, 1975), Inhoud s.v. Magie en Technische procédé's (goud, verfstof, zilver) en Verfstoffen.

(27) W.L. Braekman, Middelnederlandse Verfrecepten voor miniaturen en ‘alderhande substancien’ (Scripta 18, Brussel, 1986). Vgl. ook F.J. Mone, ‘Bereitung und Behandlung der Malerfarben im 15. Jahrhundert’, Freiburger Archiv 7 (1873), 273 e.v.

(28) Univ. Gent, Hs. 2141: W.L. Braekman, Scripta 18, Tekst IV, pp. 108-116.

[p. 89]

fen wordt. Bij gedetailleerde vergelijking van de inhoud echter blijkt dat ze geheel onafhankelijk van elkaar zijn⁽²⁹⁾.

(29) Vgl. b.v. de bereidingen om ‘vermilioen’, ‘berchgroen’ of ‘Spaens groen’ (nrs. 8-10 in Scripta 18, p. 113) met nrs. 10.4.2, 10.3.4 en 10.3.1 in de hiernavolgende uitgave.

Nederlandstalige gedrukte handboeken

Ongeveer gelijktijdig met het hierna uitgegeven Romeinse traktaat is een klein zakboekje in 16de formaat dat in 1634 te Leiden werd gedrukt. Het is het werk van een in zijn tijd blijkbaar als ‘voortreflijken kunst-Verligter’ bekend staande Geerard ter Brugghen.

Verlichtery Kunst-Boeck, in de welcke de rechte fondamenten ende het volcoomen ghebruyck der illuminatie met alle hare eyghenschappen klaerlijcken werden voor oogen ghestelt⁽³⁰⁾.

Over deze Mr. ter Brugghen is mij geen verdere informatie bekend. Het is niet onmogelijk dat hij, zoals zovele andere kunstenaars, uit het Zuiden, b.v. uit Antwerpen, naar Noord-Nederland was gaan wonen uit godsdienstige of andere overwegingen. Maar dit is niets meer dan een hypothese.

Het eerste deel, ‘Illuminatie rechte fondament ende eygenschap’, bestaat uit vijfendertig hoofdstukjes. De eerste zes handelen respectievelijk over het ‘planeren ende bereyden der witter Conste die men Verlichten wil’, het gereedmaken van de zwart-wit prenten, de drie basistechnieken (aanleggen, diepen en verhogen), de gal, de gom, de volgorde van de delen van de prent die men kleurt en ‘de Temperantie’, d.i. het wrijven van de verfstoffen. Daarna volgen de kleurstoffen: rode verven, purpere of violette, de blauwe, de gele, de groene, enz. Dit deel eindigt met de gouden zilververven en het vernissen.

Het tweede deel (16 hoofdst.) bespreekt de lucht, de grond, de vleeskleuren, de haren, de gebouwen, rotsen, bergen, dieren, voorwerpen, bloemen en vruchten. Op het laatste hoofdstukje ‘om allerley gemarbert Papier te maecken’ volgen nog twee kleine bladvullingen, ‘vande grondt... daermen alderhande fraye Printen in Coper mede Etze oft byte’ en om drukinkt te maken en te temperen.

(30) Wie de eigenlijke drukker was is onbekend. Het werd gedrukt ‘voor Jacob Roels, boeckvercooper woonende op de Hoochlantsche Kerck-straet, teghen over het Weeshuys’ te Leiden. Het boekje is zeer zeldzaam. Een ex. bevindt zich in de bibliotheek van de Univ. van Amsterdam (Sign.: OK 92.29/2), een ander in de B.L. te Londen (Sign.: 7854.a.5).

[p. 90]

Dit Verlichtery Kunst-Boeck moet wel heel wat belangstelling hebben gehad. Het werd immers herhaalde malen herdrukt, zij het dan ‘met noodige aanmerkingen vermeerderd’ door een andere, wat later actieve Noordnederlandse verlichter W. Goeree⁽³¹⁾. De titel luidt nu:

(31) In 1697 verscheen te Antwerpen een derde druk (een ex. in de B.L. te Londen) en in 1705 een vierde (een ex. in U. Gent). Van de tweede druk is mij geen ex. bekend. De eigenlijke titel wordt in deze twee uitgaven voorafgegaan door een gegraveerde titelplaat met daarop de datum 1697 (zie afbeelding). Een vertaling in het Duits verscheen te Hamburg in 1677 [sic: lees 1697(?)] (NUC).

[p. 91]

Verligterie-Kunde, Of regt Gebruik der Water-Verwen... Eertijds uytgegeven door een Voortreflijken Verligter M. Geerard ter Brugge ende nu tot nut der Liefhebbers... vermeerderd... door W. Goeree.

Willem Goeree werd als zoon van een beroemd geneesheer in 1635 te Middelburg geboren. Hij werd boekhandelaar met een grote belangstelling voor de beoefening van de kunsten⁽³²⁾.

Ook hier werd de inhoud verdeeld in twee delen, voorafgegaan door een inleiding waarin Goeree, sprekende over de inhoud van zijn werk, zegt:

Als mede, hoemen die [= de kleuren] op gedrukte Printkonst verstandiglyk bezigen moet: welke manier men gemeenlijk Af-setten in de wandeling noemd, en wel meest gepleegd word by die, welke haer Geneeren met opgeplakte Land-kaarten, Atlassen, Stede-boeken, Devotie-beeldekens, en diergelijke, met Koleuren te verligten. Waer toe den Autheur dit Boekje eerstelyk ontworpen en uytgegeven had, eer het van ons dus vermeerderd wierd.

Het eerste deel begint met de bespreking van ‘de Verwen en Gereedschappen diemen in de Verligterie gebruikt’, onderverdeeld in de ‘zoorten der Verwen’ die in het ‘water verwen’ gebruikt worden, de gereedschappen nl. de wrijfsteen, de penselen en de stukken glas ‘dienende om sijne verwen op te leggen’. Daarop volgen hoofdstukjes waarbij ‘van yder koleur, en die Verwen die daar onder behooren, kortelijk yder zijn aart, Temperantie en gebruik’ besproken worden. Eerst komen lood- en schelpwit en schelpzilver aan de beurt, gevolgd door de blauwe, de gele⁽³³⁾, de groene, de rode, de bruine en de zwarte⁽³⁴⁾ verfstoffen.

Vermelden we dat bij de behandeling van ‘smalt’, een bruin-blauwe stof, Goeree zegt (p. 17):

Maer alsoo zy wat dik en kladdig valt, soo isze wat moeijelijk om wel te handelen, insonderheid alsmen ze alleen soude willen aenleggen, gelijk van veele gedaen wort, insonderheid in 't Af-zetten van Devotie-printen, of ook dingen van geringe Prijs.

In een volgende hoofdstuk heeft Goeree het over ‘de Natmaking der Water-verwen’ en over wat men zal doen met verven ‘die niet willen loopen, of op het Papier vatten’, hoe men ze ‘zuyver zal bewaren’ en hoe men papier ‘moet lijmen of planeeren en vast maken’, indien dit nodig is om ‘doorslaan’ van de kleur te voorkomen. Dit deel eindigt met enkele algemene begrippen (aanleggen, verdiepen en verhogen) en de volgorde waarin men de delen (grond, lucht, personen, enz.) zal kleuren.

(32) A.J. Van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden (Haarlem, 1862), VII, p. 251.

(33) Onderverdeeld in: ‘Ligt Schyt-Geel, Bruyne Schyt-Geel, Mastikot, Opriment, Saffraan, Beezye Geel, Geel Oker, Gutte Gomme, Schulp-Goud’.

(34) Verdeeld in: ‘Lamp-Swart, Been-Swart, Wyngaerd Swart, Oost-Indischen Inkt’.

[p. 92]

Het tweede deel vangt aan met enkele algemeenheden en besteedt dan gedetailleerde aandacht aan het ‘aanleggen, handelen en koloreeren’ van ‘alderhande Lugten’, aan ‘de Gronden, en verscheide Muuren, van Kamers, Salen en diergelijke’, het ‘Naakt’ van vrouwen en kinderen, oude vrouwen, dode jonge vrouwen, kinderen en oude vrouwen, jonge, oude en dode mannen, en ‘Satyrs en Veld-duyvelen’. Daarop volgen korte hoofdstukjes over ‘alderhande Hairen’, ‘Boomen, Steelen, Takken, Schepen, Boere-Huysen en ander Hout-Werck’, steden, kastelen en vervallen ruïnes, zowel op de voor- als in de achtergrond, klippen, rotsen, marmeren kolommen, landschappen (bergen, bomen, velden en ‘groenighede’), viervoetige dieren, kruipende en ‘fenijnige’ dieren (serpenten, slangen, ‘egdisse’, schildpad, aardpad, kikvorsen), vogels (arend, griffioen, valk, kalkoen, zwaan, gans, eendvogel, duif, hoenders, struisvogel, fazant, uil, ooievaar), ‘alderhande Wateren en Vissen’, boomvruchten (appels, peren, kersen, moerbei, aardbei, druif, perzik en abrikoos, pruimen en noten), aardvruchten (radijs, witte en rode kool, gele wortels, komkommers, kauwoerde, rapen), bloemen (rozen, akelei, goudsbloem, korenbloem, genoffel of anjelieren, ‘tulipaan’). Dit tweede en laatste deel eindigt met een kort hoofdstuk over het kleuren van ‘alderhande Goud, Silver, Koper, Tin en Yser-Werck’.

Gedurende de ganse achttiende eeuw bleef het werkje uit 1634, langs de bewerking van W. Goeree om, een zekere bekendheid genieten. Zo werd het tweede deel uit Goeree's boekje opgenomen (1ste deel, 3de hfst.) in de Nieuwen Almanach der Konst-Schilders, Vernissers, Vergulders en Marmelaers voor... MDCCLXXVII dat in 1776 door Ph. Gimblet te Gent op de markt werd gebracht⁽³⁵⁾.

In dit werk komen buiten het zoëven genoemde derde hoofdstuk in het eerste deel nog twee andere voor die dezelfde materie behandelen⁽³⁶⁾. Het moge hier volstaan erop te wijzen dat er geen enkel rechtstreeks verband bestaat met het hier uitgegeven traktaatje.

(35) Dit uitvoerig werk bestaat uit twee delen. Het werk werd door Gimblet ook op de markt gebracht met als titel: Nieuwen Verlichter der konst-schilders, vernissers, vergulders en marmelaers... (Gent, 1777). Zie Ferd. Vanderhaeghen, Bibliographie gantoise (Gand, 1858-69), IV, nr. 4967. Op de kalender na (die hier weggelaten is) is deze uitgave dezelfde als de Nieuwen Almanach....

(36) Het zijn: Hfst. 2 ‘Handelende van het maeken van alle soorten van Water-Verwen, etc. en van de Gereedschappen noodig tot het gebruyk der zelven’, en Hfst. 4 ‘De maniere van het schilderen in Mignature, de welke men gemakkelyk kan leeren zonder Meester’. Dit laatste traktaat is wellicht uit het Frans vertaald en wijdt uitvoerig uit over de ‘Drapperyen’, over de ‘Vleesch-Koleuren’ en over allerhande ‘Landschappen’ waarbij ook waters, gebouwen en bloemen ter sprake komen.

[p. 93]

Volledigheidshalve en ook wegens het uitzonderlijk belang vermelden we uit de achttiende eeuw ook het anonieme werk: De geheime Illuminierkonst (Amsterdam, 1775-80) dat - zoals de ondertitel aangeeft - informatie bevat die ‘uit veelerlei taalen en raare manuscripten by een verzamelt, en ten algemeenen nutte in het licht gegeeven [werd] door een Liefhebber der konsten’⁽³⁷⁾.

Het is een bijzonder uitvoerig werk waarvan de inhoud uit drie delen bestaat: gomwater, vernissen, mondlijm ‘en andere tot de schilderkonst nodige dingen’, gevolgd door zeven hoofdstukken telkens gewijd aan de verfstoffen van een bepaald kleur: ‘Roode Veruen’, bruine, gele, groene, blauwe, ‘roetverf tot haairverwen’⁽³⁸⁾ en witte verfstoffen.

Het tweede deel begint met de ‘Lyf-verwen’⁽³⁹⁾ en gaat verder met haarverven, ‘koperloot’, perkament, witschrift, zwartschrift, zwarte brieven, doorzichtig papier, etswater, pluime-, been- en paardeverf te bereiden. Daarna komen vogels, viervoetige dieren, kruipende en ‘fenynige’ dieren, vruchten, bloemen, metalen en houtwerk aan de beurt.

In het derde deel vindt men o.m. een uitvoerig bijvoegsel bij het eerste deel, een ‘Naaukeurige beschryving van het schilderen der zwarte konstprinten’, de manier ‘van de plans te wassen’, om karmijn en ultramarijnblauw te maken, een ‘nieuwe uitgevondene Verlakkonst’, vele soorten vernissen en ‘eenige heerlyke en raare lakken’.

De weinig systematische geordende inhoud wijst erop dat dit anoniem werk inderdaad uit verscheidene bronnen werd samengesteld. Op zijn gespecialiseerd vakgebied is het zonder twijfel het volledigste en grondigste dat mij uit de Nederlanden tot het einde van het Ancien Regime bekend is.

(37) Een exemplaar van dit heel zeldzaam boek bevindt zich in de K.B. in Den Haag (Sign.: 1373 F 83).

(38) Verder onderverdeeld in: Lamp Zwart, Been Zwart, ‘Wyngaerts-Ranken’ Zwart, Oostindische inkt, ‘om zwart verf te maken van perzikkensteenen, zwart kooper loot en Mumia’.

(39) Onderverdeeld in: ‘Klyne kinder Verf... Kinderen Verf - Vrouwen lyf verf - papier zwart word aldus gemaakt - eene verf voor menschen van middelmatige ouderdom - verf tot bruine Menschen - eene andere bruine Mensche verf - Bloeds droppel - verf voor bleeke menschen’, enz.

Boltz von Ruffachs ‘Illuminierbuch’

In 1549 liet predikant Valentinus Boltz von Ruffach in Bazel zijn Illuminierbuch verschijnen. Meer dan twee eeuwen heeft dit uit de praktijk ontstane en duidelijk op dezelfde praktijk gerichte handboek een enorm aan-

[p. 94]

zien genoten. Dat blijkt uit de talrijke herdrukken die het mocht beleven, tot op het einde van de zeventiende eeuw toe⁽⁴⁰⁾. In 1600 werden er meer dan honderd recepten door de naar Noord-Nederland uitgeweken Gentenaar Carolus Battus (Karel Baten) uit overgenomen in zijn Secreet-Boeck⁽⁴¹⁾. In de late achttiende eeuw werd het werk van Boltz nog eens in het Nederlands vertaald⁽⁴²⁾.

Valentinus Boltz, geboren te Ruffach in de buurt van Colmar, was er zich natuurlijk van bewust dat door zijn handboek de tot dan toe zorgvuldig geheimgehouden kunst van het kleuren mengen en bereiden in bredere kringen toegankelijk werd. Zijn werk geeft immers op een gemakkelijk verstaanbare manier, sterk contrasterend met de geheimtaal van de alchemisten, een aantal niet te dure bereidingen van de kleurstoffen en mengsels die in zijn tijd meest in gebruik waren.

De invloed van het boekje was groot. Zo is het waarschijnlijk dat Jost Amman in Neurenberg en Tobias Stimmer in Straatsburg in hun vormingsjaren met de bereidingen van Boltz gewerkt hebben. Wanneer ze dan zelf beroemde meesters waren geworden, hebben ze gelijkaardige handboekjes op de markt gebracht. Zo verscheen in 1578 het Kunst- und Lehrbüchlein für die anfahenden Jungen dat uit twee delen bestaat⁽⁴³⁾. Het eerste vermeldt Amman als enige auteur, het tweede deel voegt daar Stimmer als co-auteur aan toe.

Het boekje van Boltz verscheen wat meer dan een decennium na het zg. Augsburgs Kunstbüchlein (1535), het oudste gedrukte Duitse boekje met recepten voor schilders dat evenwel ook andere voorschriften van technische aard bevat. Het is te situeren in de traditie van de Duitse verfrecepten uit middeleeuwse handschriften⁽⁴⁴⁾.

Het is zeer onwaarschijnlijk dat Boltz voor zijn recepten zowel als voor de structurering van zijn boekje geen voorbeeld zou hebben nagevolgd. Wellicht heeft hij het welbekende Straatsburgse handschrift gebruikt dat

(40) C.J. Benziger (ed.), Illuminierbuch: Wie man allerlei Farben bereiten, mischen und auftragen soll... Durch Valentinum Boltz von Ruffach (1549) (Sammlung malertechnischer Schriften Bd. IV (gen. ed. Ernst Berger), München, 1913).

(41) [Karel Baten], Secreet-Boeck Waer in vele diversche Secreten ende heerlicke Consten in veelderleye verscheyden materien... (Dordrecht, A. Canin, 1600), pp. 278-325. Zie ook Ed. Bontinck, ‘Het “Secreet-Boeck” van Carel Baten (Gent, 1540? - Amsterdam 1617?)’, Versl. en Med. K.V.A. (1928), 801-20 geeft een tabel van de ontleende recepten. Cf. ook R. Jansen-Sieben, Op.cit., pp. 89-90.

(42) De geheime Illuminier-Konst (Amsterdam, 1770).

(43) Frankfurt a.M., 1578.

(44) P. Assion, Altdeutsche Fachliteratur (Grundlagen der Germanistik 13, Berlin, 1973), pp. 85-86; E. Ploss, Studien zu den deutschen Maler- und Farbenbüchern des Mittelalters (Diss. München, 1952); dezelfde, Ein Buch von alten Farben. Technologie der Textilfarben im Mittelalter (München, 1967).

[p. 95]

uit de late veertiende en de vroege vijftiende eeuw dateert. Het ging in 1870 door brand verloren, maar is wel in een afschrift bewaard⁽⁴⁵⁾. Of hij ook Franse schildershandboeken heeft gekend is onzeker⁽⁴⁶⁾, maar een aantal recepten die we bij hem aantreffen, komen eveneens voor in het zg. Liber illuministarius, een vijftiende-eeuwse collectie recepten in een handschrift van de abdij van Tegernsee⁽⁴⁷⁾.

Het hierna uitgegeven Nederlands secreet-boekje vertoont gelijkenis met het Illuminierbuch, wat niet te verwonderen is aangezien beide dezelfde materie behandelen. De basisstruktuur van beide is identiek: eerst de enkelvoudige kleuren en hun bereiding, daarna de gemengde met hun toepassingen en de manieren om ze te hogen of te verdiepen. Alhoewel beide dus een gelijklopende struktuur hebben is er geen enkele noemenswaardige overeenstemming in de verwoording. Onvermijdelijk is er wel een algemene verwantschap in de inhoud, maar zelfs dan zijn er verschillen. Een voorbeeld:

Men vergelijke de passage over ‘Grouw haer’ (15.3) met Boltz (p. 93):

Grauwe har
Nim plywyss den mehren theyl misch darunder ein klein wenig esch plo und papyr schwertz. Schattier daruff mit dünnen Endich⁽⁴⁸⁾...

Hier valt een betrekkelijk sterke overeenkomst te noteren. Dit is echter de uitzondering. In de regel zijn de bereidingswijzen die voor eenzelfde kleur in beide werken aangegeven worden sterk verschillend. Een lukraak gekozen voorbeeld: men vergelijke met 14.9 de volgende instructie bij Boltz (p. 91):

Totenbeynfarb
Nimm ply wyss und ryb darunder gar ein wenig russfarb das es liechte syge. Schattier daruff mit dünnen russfarb. Erhöchs mit plywyss.

Het is duidelijk dat het Antwerpse traktaat geheel onafhankelijk is van het Illuminierbuch en als een eigen, in hoofdzaak uit de praktijk gegroeid handboek is te beschouwen. De auteur was wellicht bekend met enkele gelijkaardige traktaten uit de ons omringende landen, maar heeft zich

(45) Dit afschrift bevindt zich in de bibliotheek van de National Art Gallery te London. E. Berger, Beiträge zur Entwicklungsgeschichte der Maltechnik (München, 1897), II, p. 154 e.v. geeft er grote delen uit weer.

(46) B.v. de recepten van Le Begne die men afgedrukt vindt bij M.P. Merrifield, Original Treatises, Dating from the XIITh to the XVIIIth Centuries on the Art of Painting (London, 1899), I, p. 137 e.v.

(47) Vgl. E. Berger, Op.cit., pp. 178 e.v.

(48) Endich: indigo.

[p. 96]

daar - voor zover ik heb kunnen nagaan - niet noemenswaardig door laten beïnvloeden⁽⁴⁹⁾.

Een ander, bijzonder populair werkje, nu van Nederlandse origine, is het traktaat dat onder verschillende titels in verscheidene uitgaven met niet steeds precies dezelfde inhoud, vanaf 1551 in omloop was⁽⁵⁰⁾. Het werd geschreven of althans samengesteld door een zekere Simon Andriessen uit Amsterdam. Naast allerlei technische recepten en ‘schoone secreten’ voor allerlei ambachtslui, vindt men in sommige uitgaven (b.v. die van 1581) ook Een schoon Tractaet van sommighe werckingen der Alchemistische dinghen, d.i. een ‘boecxken, inholdende van allerley verwen te maecken ende ooc hoe men alderlije verwen wrijven ende legghen sal’. Hierin wordt in vierentwintig ‘capittels’ o.m. uiteengezet hoe men vernis zal maken ‘tot schrijuers behoef’, of ‘schrijuers creet’, of nog een manier om ‘Berchgroene’ te maken, ‘lasuer’, ‘roosen van Parijs’, ‘brezielrood’, om boeken te vergulden, met gouden of zilveren letters te schrijven, enz.

Buiten de - gezien het om hetzelfde onderwerp gaat - onvermijdelijke algemene, vage gelijkenis, valt er echter geen noemenswaardige overeenkomst te bespeuren met het hierna uitgegeven handboekje.

(49) Er is evenmin enige gelijkenis met [Herman Muller], Veelderhande cierlijcke Compertementen profitelijck voor schilders... geinuenteert door laques Floris (Antwerpen, 1564) of met [Heinrich Vogtherr], Een constrijck boeck seer profytelyck voor Schilders, Beeltsnyders... (Antwerpen, 1572). Beide werken bevatten geen tekst, alleen de afbeeldingen die als modelvormen bedoeld zijn. Men vgl. R. Jansen-Sieben, Op.cit., p. 179.

(50) R. Jansen-Sieben, Op.cit., pp. 88-89.

De eigenheid van het Antwerps handboekje

Het boekje is zonder twijfel afkomstig van een geboren Antwerpenaar of van een inwijkeling die nauw bij de ‘verlichterije’ en het afzetten van drukwerk betrokken was. Dat het handboekje uit Antwerpen afkomstig is kan weliswaar niet bewezen worden. Het enige houvast zijn de eigenaardigheden van de taal, waarbij niets te noteren valt dat Antwerpen als plaats van herkomst zou uitsluiten. De taal is zeer algemeen Nederlands met slechts weinig locale dialectismen. Deze wijzen in alle geval duidelijk op een Brabantse origine, d.i. het oude hertogdom Brabant waarbij ook Antwerpen hoorde. Dit blijkt uit vormen en spellingen als cleijn (2), luttel (1, 8, 41, 47), dwelck (4, 6, 10), suyt (8), veurts (9), poosken (10), dout (10) en douwen (4.3.1), doeghet (11.2.6), ghenouch (11.4.3), weicken (11.4.4), schoen (11.2.1), enz. Daar Antwerpen in de 17de eeuw het enige belang-

[p. 97]

rijke centrum was waar deze kunst op grote schaal werd beoefend, ligt het voor de hand dat dit traktaat daar thuishoort.

Opvallend is dat nergens een beroep wordt gedaan op autoriteiten om de recepten meer geloofwaardigheid en gewicht te verlenen⁽⁵¹⁾. Slechts één uitzondering dient vermeld te worden, die echter niet in het eigenlijke verlichterstraktaat voorkomt. In een nota die volgt op nr. 50 wordt een extract uit Theophilus in het Latijn aangehaald met middelen om ivoor, glas en hoorn week te maken. Een gedeelte van dit citaat vinden we inderdaad in de Schedula diversarum artium van Theophilus Presbyter terug⁽⁵²⁾.

De kringen van verlichters en afzetters komen ook duidelijk naar voren als de wereld waarin het handboek thuishoort, door het zogoed als geheel ontbreken van olieverfstoffen. Deze werden immers op papier of perkament niet gebruikt. Olieverf komt alleen helemaal op het einde (nr. 54) even ter sprake bij de toevoegingen bij het eigenlijke verftraktaat.

Het lijkt waarschijnlijk dat het eigenlijke handboek (nrs. 1-34), d.i. de tekst zonder de addenda (nrs. 34-54), een afschrift is van een ander, contemporain of ouder traktaat. Daarop wijzen slechts een paar gegevens. In nr. 41 kwam in de legger van de scribent blijkbaar een tekening voor; in de tekst wordt ernaar verwezen maar de tekening zelf ontbreekt. Een weinig verder (in hetzelfde nummer) is een deel tekst door de scribent overgeslagen.

(51) Voor de uitgebreide middeleeuwse technische literatuur over verven en kleurbereidingen, zie J.J.E. Alexander, Medieval Illuminators and their methods of work (New Haven, London, 1992), p. 159 waar een uitvoerig bibliografisch overzicht gegeven wordt.

(52) Albert Ilg (ed.), Theophilus Presbyter, Schedula diversarum artium (Wien, 1874), p. 369. Men vgl. ook p. 363, nr. 12 en p. 365, nr. 23. Men zie ook C.R. Dodwell, Theophilus. The Various Arts. De Diversis Artibus (Oxford, 1986).

Structurering van de tekst

Het hierna uitgegeven handboek voor verlichters en afzetters (nrs. 1-34) bestaat uit twee delen, voorafgegaan door een aantal ‘hoofdstukjes’ die als voorwerk of aanloop tot het eigenlijke traktaat te beschouwen zijn: de keuze van het juiste penseel, het leggen van goud en zilver en - vooral - de oplos- en bindmiddelen voor de grondstoffen: de ‘Temperatuurwasser’, d.i. gomwater en lijmwater⁽⁵³⁾, eiwit en gal.

(53) Lijmwater, wat bij Boltz ‘perment lym’ (d.i. perkamentlijm) heet, gebruikt men volgens deze auteur i.pl.v. gomwater voor Minien, Plygeel, Parissrodt, Ruschgäl, Auripigmentum, Lac, Oger en Berg gruen. (C.J. Benziger, Op.cit., p. 41).

[p. 98]

Daarop volgt het eigenlijke traktaat, waarin we - zoals gezegd - twee delen kunnen onderscheiden:

1)	In zes ‘hoofdstukjes’ (nrs. 10.1 tot 10.6) worden de meest gebruikte basiskleuren één voor één besproken: grondstof, bereiding en toepassing. Het gaat hierbij uitsluitend om plantaardige en minerale grondstoffen; van olie als oplos- of bindmiddel is geen sprake. Voor elke kleur zijn er van zes tot tien soorten. Alleen voor wit is de keuze tot twee beperkt.
2)	Het tweede deel is veel uitvoeriger (nrs. 11-34). Hier komen allerlei mengkleuren aan bod: ‘weerschijnende en sijde coleuren’, kleuren voor ‘laecken ende drapperijen’, voor lichaamsdelen, haar en dierenvachten. Daarop volgen ‘lochten’, ‘wolken’, en een hele reeks andere dingen die op voorstellingen afgebeeld worden.

Na dit eigenlijke, gedetailleerde handboek volgt een ruim aantal recepten voor verwante materies (nrs. 35-38, 41) en vooral bijzonder interessante en zeldzame recepten die slechts onrechtstreeks of helemaal niet met de ‘verlichterije’ verwant zijn. Dit gedeelte is duidelijk als een toevoeging te beschouwen, waarmee helemaal niet bedoeld is dat het minder belangrijk zou zijn. Wel integendeel.

Zo is er het merkwaardig recept om ‘witte tafelkens’ te maken (nr. 39), waarmee waarschijnlijk op een houten plankje gespannen bladen wit perkament bedoeld worden. Vermoedelijk werd op die bladen een schets aangebracht die dan later door de verlichter met kleur werd opgevuld⁽⁵⁴⁾. Ze konden echter ook worden gebruikt om er teksten op te schrijven zoals op ander perkament. Het daaropvolgende nummer (nr. 40) en ook nr. 48 geven aan hoe men afbeeldingen op glas of kristal zal schilderen en hoe men het daartoe nodige ‘pintuer’ zal bereiden (nr. 49).

De overige recepten zijn van sterk uiteenlopende aard: het wassen van zwarte stoffen (nr. 42) en witte wol (nr. 50), zilverwerk wit maken (nr. 43), zwarte lijsten, wellicht voor schilderijen, van imitatie-ebbenhout (nrs. 44 en 45), twee inktrecepten (nrs. 51 en 52)⁽⁵⁵⁾.

Bijzonder zeldzaam zijn recepten om kunstmatige bloemen te maken⁽⁵⁶⁾. IJs- of talkbloemen (nr. 46) zijn een wellicht uniek voorbeeld daarvan.

(54) Vgl. M. Lemaire, Op.cit., passim.

(55) Zie Chr. De Backer, ‘Recepten voor het verven, het maken van artificiële bladeren en vruchten uit de achttiende eeuw’, in: Chr. De Backer (ed.), Cultuurhistorische Caleidoscoop aangeboden aan Prof. Dr. W.L. Braekman (Gent, 1992), pp. 129-45 noot 12 (p. 134) en - ook in hetzelfde boek - A.J. Geurts, ‘Drie Recepten voor het maken van zegelwas en inkt’, pp. 213-18.

(56) Chr. De Backer, Op.cit., pp. 129-45.

[p. 99]

Ten slotte is er nog een recept om ‘rossen witten wijn’ klaar te maken (nr. 47)⁽⁵⁷⁾, een medisch (?) recept om ‘hooftpillekens’ te maken (nr. 53) en een korte tekst met aanwijzingen bij het schilderen met olieverf (nr. 54), de enige waar olie als bindmiddel gebruikt wordt.

(57) Vgl. W.L. Braekman, ‘“Vander hulpen des Ghebrecs des Wiins”. Een onbekend Middelnederlands wijntraktaat uit de vijftiende eeuw’, in: G. Keil, R. Rudolf e.a. (eds.), Fachliteratur des Mittelalters. Festschrift für Gerhard Eis (Stuttgart, 1968), pp. 177-204.

Gedetailleerd inhoudsoverzicht van nrs 1 en 3

1.	[Vanden pinceelen.]
2.	Hier volcht een maniere hoemen ghemaelen goudt ghebruijcken sal.
3.	Hoemen gheslagen goudt leggen sal.
4.	Vanden silver.
5.	Manieren hoemen gomwater maecken sal.
6.	Hoemen wit van eye breeken sal.
7.	Om wit van eye te bewaeren dat het niet en stincke.
8.	Om wit van eye te bewaeren dattet niet suijt en wort.
9.	Om gal te bereijden datse lange goedt blijft.
10.	Hoemen lijmwater maken sal.
11.	Hier volcht een maniere hoemen alderhande coleuren wasschen ende bereijden sal. 11.1. [Van witte coeleuren.] 11.1.1. [Lootwit.] 11.1.2. Venetswit ofte ceruse. 11.2. Van gheluwe couleuren. 11.2.1. Masticot. 11.2.2. Lichten oker. 11.2.3. Bruijnen Engelschen oker. 11.2.4. Operiment. 11.2.5. Scijtgheluwe. 11.2.6. Routverve als sout. 11.3. Van groene coelueren. 11.3.1. Spaensgroen. 11.3.2. Asuijrgroen. 11.3.3. Engelsgroen. 11.3.4. Berchgroen. 11.3.5. Cedergroen. 11.3.6. Sapsgroen. 11.3.7. Schelpgroen.

[p. 100]

	11.4. Roode colueren. 11.4.1. [Menie.] 11.4.2. Fer[m]elioen. 11.4.3. [Gesette] bresilie. 11.4.4. Gesoden bresilie. 11.4.5. Provins[c]he couluer. 11.4.6. Root crijt. 11.4.7. Lac. 11.4.8. Bruijn Engels root. 11.4.9. Ematites. 11.4.10. Tornisol. 11.5. Van blauwe coleuren. 11.5.1. [Lasuer.] 11.5.2. Sanderblouw. 11.5.3. Smalte. 11.5.4. Lacmoes offt legmoes. 11.5.5. Indienblouw. 11.6. Van swarte coleuren. 11.6.1. Lampeswart. 11.6.2. Coelssche aerde. 11.6.3. Pampierswaert. 11.6.4. Yvoorenswardt. 11.6.5. Luyckerswardt. 11.6.6. Kolswart. 11.6.7. Mumiam offt mommi.
12.	Hiernaer volgen verscheijden weerschijnende ende sijde coleuren. 12.1 Menie ende masticot... 12.2. Menie, wit ende masticot... 12.3. Menie ende wit... 12.4. Fermelioen ende wit... 12.5. Lac ende wit... 12.6. Breselie ende wit... 12.7. Cedergroen... 12.8. Berchgroen ende masticot... 12.9. Sapgroen ende wit... 12.10. Rood ende opriment... 12.11. Assche ende wit...
13.	Die maniere om verscheijden coleuren van laecken ende drapperijen aen te leggen. 13.1. Een wit cleet. 13.2. Een geluw cleedt. 13.3. Een root cleedt. 13.4. Een purper cleet.

[p. 101]

	13.5. Ghetempert purper. 13.6. Root fluweel. 13.7. Van groen coleuren. 13.8. Van blouwe coleuren. 13.9. Lazuer. 13.10. Asschen ende Duytsblouwen. 13.11. Van swarte coleuren. 13.12. Minnebroederen grouw. 13.13. Brigittebroeders grauw.
14.	Die naecte coleuren int afsetten. 14.1. Naecte vrouwen oft kinderen in ghedruckte belden. 14.2. Mans ende oude vrouwen int afsetten. 14.3. Naecte kinderen in verlichterije. 14.4. Vrouwen in verlichterije. 14.5. Mans ende vrouwen in verlichterijen. 14.6. Bruijne lieden. 14.7. Bleecke lieden verwe. 14.8. Doodt lichamen. 14.9. Doode beenen.
15.	Haer verwe. 15.1. Root haer. 15.2. Bruijn haer. 15.3. Grouw haer. 15.4. Eselsgrouw. 15.5. Peerden. 15.6. Wolfsverve. 15.7. Coluer van den vosch.
16.	[Lochten aen te leggen.] 16.1. Maniere om verschijden lochten aen te leggen. 16.2. Van blouw locht.
17.	Wolcken.
18.	Van bergen en lantschappen.
19.	Wateren.
20.	Stammen van boomen.
21.	Het looff offt blaedere der boomen.
22.	Steenroetsen.
23.	Roode huijsen ende casteelen.
24.	Grauwen steen.
25.	Groote roode huijsen offt mueren.
26.	Duyvensteen.
27.	Van verscheijden daecken opt die huijsen. 27.1. Een root dach. 27.2. Blouw dach.

[p. 102]

	27.3. Stroeijen dach. 27.4. Purpur dach.
28.	Metael offt coperwerck.
29.	Yserwerck.
30.	Tinnewerck.
31.	Roock.
32.	Roock ende vlammen.
33.	Hemels licht.
34.	Houtwerck.
35.	NOTA. Alsmen eenighe conste verlichteren offt afsetten wilt...
36.	Om seer excellenten lasuer van over zee te maecken.
37.	Om lasuer van over zee sonder lapis lasuli te maecken.
38.	Om lacca te maecken van fijnen greijne.
39.	Een schoon vernis om goudt ende silver ende alle andere dingen mede te vernissen.
40.	Om witte tafelkens te maecken daermen met coopere, latoene offt silvere primen mach in schrijven.
41.	Een seer schoone, vremde conste om colueren te maken allerende om penseen ende agnus dei ende diergelijcke te schilderen op gelas offt crijstalleijn.
42.	Die maniere van goudt te vrijven ende in de schelpe te brenghen gelijc die verluchters gebruijcken.
43.	Remedien om eenighe swarten stoffen te wasschen als lanianten, coratten, momfeluwen,...
44.	Om eenich silverwerck wit te sieden.
45.	Om te maecken swaerte leesten op die maniere van ebbenhoudt.
46.	Op een andere maniere.
47.	Maniere van diecke eys ofte talckblommen te maecken.
48.	Remedie om rossen witten wijn claer te maecken^(58).
49.	Een mijne conste om op gelas te schilderen...
50.	Om pintuer te makene.
51.	Om wit wullen te suij[v]eren.
52.	Maniere om swarten inc te maecken.
53.	Een ander om inct te maecken.
54.	Maniere om hooftpillekens te maecken.
55.	Om met olieverve te schilderen.

(58) Hierna volgen één Waals en vijf Franse wereldlijke liederen (fols. 62r-67v). Zie de Inleiding, s.v. Het handschrift.

[p. 103]

De tekst⁽⁵⁹⁾

⁺ Dit is den boeck waer in veel schoone consten ende secreten staen aengaende die verlichterie, hoemen allen colueren wasschen ende bereijden sal ende die selve ghebruijcken.

(59) De nummering, de indeling in alinea's en zinnen, de hoofdletters en leestekens werden door mij aangebracht. Wat tussen vierkante haakjes staat komt in het hs. niet voor. De afkortingen werden stilzwijgend opgelost, de u voor v werd door mij steeds als v geschreven; samenstellingen werden aaneengeschreven. Technische termen zijn in een afzonderlijk glossarium opgenomen.

+ (fol. 2^r)

⁺ 1. [Vanden pinceelen]

Inden eersten wil ick ulieden scrijuen vanden pinceelen, die welck daertoe mest bequaem⁽¹⁾ sijn.

Alsmen pinceelen coopen wilt, soo zalmen sien naer die ghene die welck voere⁽²⁾ scherp ende stijff zijn, op deze maniere:



Want die ghene die welcke lanc ende slap zijn, die en canmen niet wel ghebruijcken, als hier beneden⁽³⁾:

+ (fol. 2^v)

(1) bequaem: geschikt.

(2) voere: van voor.

(3) De tekeningen zijn weinig precies. Het verschil tussen beide afgebeelde penselen is niet zeer duidelijk te zien.

⁺ 2. Hier volcht een maniere hoemen ghemaelen goudt ghebruijcken zal.

Alsmen hiervan ghebruijcken wilt, soo salmen het wterste van den vinger steken in schoen regenwater, ende alsoe sal men een druppelken laeten vallen in die gaude scheelpe⁽⁴⁾; dan salmen goudt oft silver meteen cleijn stampen ende daerinne roeren aen eenen cant vander schelpe ende daermede wercken. Ende men sal eerst .ij. oft .iij. oft .iiij. keren met het gout oft silver besmeren ende laeten (fol. 3^v) droogen, ende dan metten vinger daerover vrijven. Indien dat het niet af en gaet, soe ist wel, maer indien dat het afgaet, soe moet men een luttel gomwater soe groet als een spellehoeft daeronder mengelen.

+ (fol. 3^r)

(4) gaude scheelpe: schelp met (of voor) het goud.

[p. 104]

3. Hoemen gheslagen goudt leggen sal.

Nempt een wijnich wit van een eije gheslaegen, ende mengt daeronder een luttel safferans, oft oock lichten oocker, ende bestreckt⁽⁵⁾ daermede die plaetse die ghij wilt met goudt beleggen, ende terwijlen dat noch nat is en[de] vochtich, soe suldij dat goudt daer (fol. 4^r) properlijck op leggen met cattoen ende laetent wel droeghen. Als dus wel gedroocht es, soe seldij daer eerst weer wrijven met het cattoen ende daernaer met eenen tandt⁽⁶⁾ licken ende suyveren⁽⁷⁾.

(5) bestreckt: bestrijkt.

(6) tandt: wrijfstok uit ivoor of (varkens) been.

(7) Vgl. ‘Van goudt te wriuen...’, in W.L. Braekman, Middelne-derlandse Verfrecepten, p. 109.

4. Vanden silver.

Wildij zilveren bladeren⁽⁸⁾ oock alsoe leggen, soe strijckt oock den grondt met lootwit dat wel cleijn ghevreven is, ghetempert met gomwater, ende alst wel hardt worden is, soe overstrijckt met wit van eije dunnekens oft mager, ende dan soe lecht den silver daerop. Alst dan droech es, soe bruyneret⁽⁹⁾ met den tandt als voerseit is.

⁺ Men mach oock wel het ghemaelen goudt wrijven, oft licken met eenen honstandt, oft oock met eenen wolftandt, dwelck op gheelen oft bruijnen ocker gheleijt is, maer anders niet.

(8) bladeren: bladen.

(9) bruyneret: polijst het, maakt het glanzend.

+ (fol. 4^v)

5. Manieren hoemen gomwater maecken sal⁽¹⁰⁾.

Men sal nemen eenen clijnen wijt comme of een schoen clijn potteken wel schoon claer reghenwater. Indien datter geen regenwater te crijghen en es, sal men minder claer water nemen, ende daerinne doen een clijn stuckxken gomme van arabien, ende laetent daerinne liggen eenen dach ende nacht, alsoe ist goet om te ghebrucken.

(10) Voor een gelijkaardig recept, zie W.L. Braekman, Middelne-derlandse Verfrecepten, p. 41.

⁺ 6. Hoemen wit van eye breeken sal.

Men sal het witte van eije doen in een ghelaes offt teelken⁽¹¹⁾, dan soe sal men nemen een penne van eene swaene offt een schacht, ende snijden in vieren, ende steken int gelas tot den gront toe daer het wit vanden eij is, ende vrijven den schacht wel tusschen uwe handen totter tijd dat het wit teelemaele⁽¹²⁾ schuijm es gheworden.

+ (fol. 5^r)

(11) teelken: schoteltje, kommetje.

(12) teelemaele: helemaal.

[p. 105]

Alst nu soe wel ghevreven is, ende het schuijm seer dick is dat men ghelijc metten schuijm mach (fol. 5^v) omroeren, ende soe sal ment laeten sincken ende dan d'welck claer gheworden is, salmen in een ander ghelas doen offt schelpe, ende dat is goet om daermede te wercken.

7. Om wit van eije te bewaeren dat het niet en stincke.

Men sal nemen foleij, celidonien ende gouwortel, ende leggense in het wit van eye eenen dach ende nacht.

8. Om wit van eye te bewaeren dattet niet suijt⁽¹³⁾ en wort.

Nemt aluijn die groote van een clijn boenken, ende werpet in het wit van eij, het en sal nemmermeer bederven.

(13) suijt: betekenis onduidelijk; zoet(?).

⁺ 9. Om gal te bereyden datse lange goedt blijft.

Nempt die galle van eenen osse offte hert, doetse in een gelas, ende doet daertoe een wijnich ghesmonten alluyn ende een wijnich soudts. Laetet alsoe .iij.⁽¹⁴⁾ oft .iiij. dagen staen.

Daernaer soe clijn[s]et offt sijghet⁽¹⁵⁾ doer eenen doeck ende bewaeret alsoe in een gelas, het sal altijt goedt blijven. Ende indien dat bijnae inne droecht, soe salmen daerop gieten schoen regenwater ende alsoe wel onderroeren, het sal wederom goedt sijn.

Dese galle wordt meestendeel ghebruyckt alsmen eene (fol. 6^v) conste affsetten wilt die seer groef ghedruckt is offt die te vet van inct is, alsoe dat die verve daer⁽¹⁶⁾ op niet vloeijen en willen. Soe salmen het buijtenste van pinceele steeken in de voerseide galle ende daermede die verwe temperen⁽¹⁷⁾ ende sal terstonts veurts schieten⁽¹⁸⁾ ende vloeijen.

+ (fol. 6^r)

(14) In het hs. staat .iiij.

(15) clijn[s]et offt sijghet: twee synoniemen: zeven, ziften.

(16) daer: in het hs. staat dat.

(17) temperen: aanleggen.

(18) veurts schieten: uiteenlopen.

10. Hoemen lijmwater maken sal.

Item ghelijck sommige verwen gheen gomme en moegen verdraegen, ende daer leelijck af woorden, soe salmen oock altijt nghereet hebben goet, schoen, claer lijmwater, dwelc men maeken sal als hiernaer volcht.

Nempt een deel stucgkens offt snijelinghe van fijn (fol. 7^r) perkement, settet te wijke eenen nacht in schoon claer regenwaeter, daernaer settet opt vier ende laet sieden een poosken, ende dan nemet vanden vier ende sijget doer eenen doeck ende laetet cout worden.

[p. 106]

Alse nu coudt gheworden is, soe dout met den vinger daerop: indien dat gheheel stijf is, soe doet daer noch water bij ende laetet wederom smelten, ende dat sal men seer langhes⁽¹⁹⁾ doen. Dan, tselve coudt sijnde, nauwelijck aen sij ghecommen ende beeft soe wanneer men die properlijcken⁽²⁰⁾ aenroert.

Alst wel soe veerre ghebrocht is, soe sal men daer bij doen eenen lepel rosewater ende laetet alsoe te samen staen (fol. 7^v) tot dattet wederom begint te dissolveren ende tot water te commen.

Dan ist seer bequaem tot fijne ende subtijler werken, zonderlijnghe tot lack, ende gheneraelijcken tot alle colleuren daermen mede verhoogen wilt.

(19) langhes: lange tijd.

(20) properlijcken: op de juiste manier.

11. Hier volcht een maniere hoemen alderhande coleuren wasschen ende bereijden sal.

Alsmen eenigherhande colleuren wasschen wilt, soe moet men een sach⁽²¹⁾ crijts ghereet hebben dat plaet is, ontrent soe breet als een telioore⁽²²⁾ offt meerder, om daer die coleuren op te doen, daermede te doen ghelijck hiernaer volcht.

(21) sach zacht.

(22) telioore: eetbord.

11.1 [Van witte colleuren]

11.1.1. [Lootwit]

Lootwit is een verwe die op loot wassen⁽²³⁾ (fol. 8^r) ende als die selve noch niet gevreven en is, so sijnt witte stuckxkens ghelijck offt plaekers⁽²⁴⁾ van loot waren, ende is oock soe swaer van substantie als loot zelve.

Ende dit sal men vryven met schoen regenwater tot dattet wel clijn ende subtijl sij. Ende wel ghevreven sijnde, salme[n] tselve op den steen inder sonnen laeten droogen ende daernaer met versch water bespringen⁽²⁵⁾ ende vrijven.

Ende naer dattet noch een poosken sal sijn ghevreven, sal men dat met den opstrijker⁽²⁶⁾ vanden steen doen ende alsoe opt voerseide crijt laeten vallen aen verscheijde stucxkens offt claddekens⁽²⁷⁾.

(23) wassen: lees wasset, groeit, ontstaat.

(24) plaekers: plaatjes.

(25) bespringen: besprenkelen.

(26) opstrijcker: houten spatel.

(27) claddekens: hoopjes.

[p. 107]

Ende weder tsamen met datmen ghevreven heeft (fol. 8^v) salmen het crijt inder sonnen stellen ende laeten droogen. Ghedrocht sijnde, sal men dat in een doexken bewaren ende daervan telckke reijse⁽²⁸⁾ een stucxken nemen ende in een schelpe doen.

Dit wit machmen temperen met gomwater offte lijmwater alsoe men wilt. Maer indien datmen daeronder temperen wilt besiengheeluw oft bresilie, soe moetmen het wit temperen met gomwater, anders souden die couleuren bij den anderen rennen⁽²⁹⁾.

(28) reijse: keer.

(29) rennen: lopen, ineenvloeien.

11.1.2. Venetswit ofte ceruse.

Dit wit coopemen in een vat. Dit salmen (fol. 9^r) vrijven met den vinger in een groete schelpe ende daernaer doorghieten door een fijn doeckxken in een ander schelpe.

11.2. Van gheluwe couleuren.

11.2.1. Masticot.

Daer is een licht gheluw ghenoempt masticot offte massecot, die welcke men niet wassen⁽³⁰⁾ en moet overmidts datse haer schonte int wasschen verliest, maer men salse vrijven ende doer eenen doek doen ghelijck hiernaer volcht.

Nempt een commeken met schoen regenwater, lecht daerover een schoen lijnen doecxken dat wel dicht⁽³¹⁾ is. Daernaer leecht daerop een deel van uwen masticot, daer(fol. 9^v) naer nempt die vier hoeckxkens van het voerseide doexcken tsamen, ende spoelt alsoe die verwe int voerseide water tot dat ghij ghewaer wordt dat het fijnste vande voerseide verwe doer den doeck int water ghecommen zij. Dan suldij het groefste dat inden doeck ghebleven is wt nemen, ende wederom ander daerinne doen, ende dat soo lange tot dat alle die verwe die ghij wasschen wilt doerghedaen ende ghehandelt sij. Daernaer suldij die verwe, dwelck indt water is, laten sincken. Gesoncke[n] sijnde, het water afgieten ende die verwe opt crijt laeten droegen ende het groefste dat inden doeck bleven is (fol. 10^r) machmen vrijven ende in lantschapkens ghebruijcken om ander lichte couleuren aen te leggen ende te temperen.

(30) wassen: in het hs. staat vrijuen.

(31) dicht: fijngeweven, fijnmazig.

11.2.2. Lichten oker.

Alsmen lichten oker coopen wilt, soo salmen vraegen naer lichten Inghelschen oker, ende hoe die vetter is hoe beeter, dwelcken men sal probeeren metten vinger daerover vrijven[de] want soe desen verwe [beter is], soe die quaelijcker af den vinger te crijgen is.

[p. 108]

Desen sal men drooch vrijven op eenen steen sonder eenich water offt vochticheijt daerinne te doene, ende daernaer wasschen ende also doen ghelijck van masticot voerseijt is. Een verwe die soo sacht waere (ghelijck men wel vindt) datmen die met den (fol. 10^v) vinger in de schelpe mocht breeken.

11.2.3. Bruijnen Enghelschen oker.

Desen wordt oock ghevreven ende ghewasschen ghelijck den lichten oker als voerscreven is.

11.2.4. Operiment.

Men vindt gheluwe ende rooden operiment, maer den gheluwe en is niet bequam⁽³²⁾ in verlichterije. Ende in die plaetse van den selven soo ghebruijckt men schoon masticot.

Maer den roeden is seer bequaem tot verlichterije ende wat ghevreven alleen met ghebranden wijn, ende men sallen op de steen laeten droegen; droech sijnde, noch eens besprengen ende vrijven, (fol. 11^r) dan opt crijt in de sonnen laeten droegen.

(32) bequam: geschikt.

11.2.5. Scijtgheluwe.

Scijtgheluwe salmen wrijven met simpel water ende opt crijt droegen. Men maeckt oock een doorschijnich gheluwe van witte roosen. Soo nemt twee of drij hantvollen witte roosenbladeren, de welcken men stooten moet in eenen steenen mortier ofte vijsel. Ende wel gestooten zijnde, soo salment daeronder strooien witten cleynen gestooten alluijn ende wel ondereen gestooten sijnde, soo salmen door eenen fijnen doeck duwen offt vringhen ende dat is een schoon gheluwe. (fol. 11^v) Alst nu droech is ende ghij daer mede wercken wilt, soe verwerckment met schoon regenwater.

Item het sap⁽³³⁾ van witte lelienbladeren ende daer alluijn inne dat is schoon gheel.

(33) sap: in het hs. staat sout.

11.2.6. Routverve als sout.

Men maeckt oock een doerschijnende coleure van sout wt de schouwe of den hert⁽³⁴⁾ ghenomen.

Nempt .ij. offt .iij. hantfol van het beste sout dat ghij crijghen kont, ende laetse een poosken sieden over trier in een panneken met regenwater. Daernaer sijghet doer eenen doeck in een ander panneken offt potteken. Maec dan het eerste panneken wel schoon, ende doet (fol. 12^r) daerinne het doergheslagen sap, set het wederom op tvier, ende laetet seer lange

(34) hert: haard.

[p. 109]

sieden tot dat het water bijnae inghesoden is. Dan soe doeghet in een schelpe ende laetet daerinne voorts droogen.

Alsmen hier van ghebruijcken wilt, soe salmen nemen een nat ghemaeckt pinceele, nae datmen tselve dick offt dunne begert.

11.3. Van groene coeleuren.

11.3.1. Spaensgroen⁽³⁵⁾.

Nempt twee loot spaensgroen ende een vierendeel loots witten wijnsteen, ende vrijvet op eenen steen met witten wijnasijn, ende alst wel ghevreven is, soe suldijt opstrijcken⁽³⁶⁾ ende doen in een gelaesken, daerbij doende noch wat wijnazijn.

Daernaer salment (fol. 12^v) cleijnsen doer eenen doeck, ende indien dat niet wel doer loopen en wilt, soe salment met den vinger toe douwen offt vringen.

Dit groen machmen bewaeren iaer ende dach ende goet houden. Indien dattet te droch werde van lancheijt van tijt, soo salmen een wijnich schoon water daerop gieten, ende wel omroeren, ende alsoe laten staen.

Hiervan salmen temperen alderhande lichte ende bruijne groenen alsmen daer wit, offt masticot, offt ascsche bij doet. Ende tsamen temperen naer dat ment tselve begeert te hebben. Indien dat men eenighe lichte groene begert bruijnder, offt schonder te hebben, soe salmen een wijnich van het voerseide spaensgroen daeronder mengelen. Het tes⁽³⁷⁾ seer schoon ende (fol. 13^r) bequaem tot boomen alsmen daer wijnich sapgroen onder mengt. Dit groen en wordt maer op pampier ghebesicht⁽³⁸⁾.

(35) Vgl. W.L. Braekman, Middelnederlandse Verfrecepten, p. 113.

(36) opstrijcken: samenvegen.

(37) tes: es, is.

(38) Enkel op papier (en niet op perkament).

11.3.2. Asuijrgroen.

Asuijrgroen es een schoon groet groen maer groef van substantie, ende moet daerom zeer wel worden ghevreven met schon regenwater ende een cleijn stucksken flesgelas. Men salt dan seere laeten droogen ende daernaer wederom besproen. Daernaer salmen dese verwe in een groote schelpe wasschen soo lange dat het sal groen wederom wt gewasschen es, ende dan salmen of gieten.

11.3.3. Engelsgroen.

Men vindt veelderhande Engelssche groenen die men niet (fol. 13^v) wel en can onderkennen offt onderscheijden dan bij monsterkens diemen daer van hauden moet, die welc oock ghevreven ende ghewassen worden als van asuijrgroen geseijt is.

[p. 110]

11.3.4. Berchgroen⁽³⁹⁾.

Alsmen berchgroen coopen wilt, soe salmen sien naer die grootste stucken⁽⁴⁰⁾ want tselve oock veelderhande es, soo zalmen sien naer den genen die meest nae den blouwen offt doncker groen compt ende die gheheel bleeck is.

Dit groen salmen vrijven ende temperen int verwercken met weynich gomwater ende ghevreven sijnde, wasschen als voerseit.

Indien men dese wat groender begeert, so salmen weynich spaensgroen daeronder mengelen, maer dan en moeter geen lijm (fol. 14^r) water bij ghedaen worden.

(39) Vgl. W.L. Braekman, Middelnederlandse Verfrecepten, p. 113.

(40) Na stucken staat in het hs. ende.

11.3.5. Cedergroen.

Cedergroen is het schoonste ende costelickste groen datmen vindt, ende hoe dit fijnder is hoe beter, ende hoe meer oock naer den blouwen hoe ooc beter. Men salt toewrijven⁽⁴¹⁾ met gomwaeter ende wasschen als voorseit is.

NOTA. - Men moet generaelijken weten dat alle de voerseide groenen als sij ghewreven sijn ende gewassen worden, verscheijden afgroenen tot .ij. offt .iij.derhande van een groen ende lichter als dander commen, welck men moet waernemen ende elck bysonder wasschen, wantse wel to passe commen om andere groenen ende boomen mede te verhoogen, offt in verdurringe⁽⁴²⁾ van lantschappen, offt tot steelen⁽⁴³⁾ van bloemen offt cruyden (fol. 14^v) ghelijck die experientie beeter toonen sal.

(41) toewrijven: stukwrijven.

(42) verdurringe: groen inkleuren (cf. Fr. verdure).

(43) steelen: stengels.

11.3.6. Sapsgroen.

Wanneer men sapsgroen coopen wil, soe salmen sien nae de gheene die wel schoon ende vet es, ende niet oudt, ofte te drooge, offt te mager. Ende men sal allderande stuckxkens nat maeken opt pampier, ende indien dat het compt nae den geluwe soe doechse niet, maer hoe groender hoe beter. Ende als men hoer begherdt te verwercken, soe salmen een clijn stucxken met regenwater in een schelpe te weijke stellen om tselve te besigen.

11.3.7. Schelpgroen.

Gheen sap dwelck allen anderen sapgroen te boven gaet ende (fol. 15^r) wordt gemaeckt van blouw offt purper lisbloemen diemen noemet pij[n]s-

[p. 111]

terbloemen⁽⁴⁴⁾ offt onser vrouwen lies⁽⁴⁵⁾. dit sap sal men maecken als volcht.

Die voerscreven salmen hebben driederhande nederhangende bladeren purpur van coleure, hebbende vanden steel, offt tot bijnaer aen het midden van elck blat voerseit een geluwe streepe. Dese purpur bladeren sal men afftrecken tot het voerseit geluwe toe, ende die salmen stoten in eenen meulsel offt moertier, daerbij doende seer wijnich alluijns, te weeten tot vijftich bladeren die grootte van een boone offt eerte⁽⁴⁶⁾.

Ende als sij wat ghestooten ende gheque[t]st sijn, soo salmen het sap daer uijt vringen in een (fol. 15^v) lijnen doecxken niet seer breet, maer lancachticher te beter te vaten, ende dat sap gieten in verscheijden mosselschelpen maken de selve tot houden bequaem ende daer salmen die van selve wter sonnen laeten geheel droegen tot datse wel stijf ende hardt verdroocht sijn. Dan soo mach mense wech legghen ende bewaeren in sticken so .ij. oft .iij. jaeren ende goet blijven alsse op drooge plaetsen worden gheleyt ende bewaerdt. Als dit voerseide groen int drugende⁽⁴⁷⁾ is, soe moetmen dat daghelyckx .ij. ofte 3 mael onderroeren ende elck schelpe moet een besonder stoecxken⁽⁴⁸⁾ hebben.

Alsmen hiervan wilt verwercken, soe salmen een pinceele nat maecken in schoon water ende daermede temperen (fol. 16^r) aen de canten vande schelpe ten eersten ende allenkens voerder, soe sal dat groen langhe goet blijven ende verstercken.

Item sap van roode roosen ende daertoe alluijn is schoen groen.

(44) pijnsterbloemen: hier is een lisssoort bedoeld (zie hieronder).

(45) onser vrouwen lies: lis met purperen bloemen. Men vgl. Simon Andriessens Een schoon tractaet van sommighe werckingen (Reess, Wijlicx van Santen, 1581), ‘Noch een schoon Tractaet boecxken... alderley verwen...’, hfst. 10: ‘Om doeck groen van Liesbloemen te maecken. Item men sal vergaderen die blaeuwe Liesbloemen die omtrent Pinxter rijp zijn oft haer loop van wtcomen hebben.... Dese bloemen hebbende salmen die drie wterste bladeren afbreken, ende voort dat blaeu oft purpur tot dat geel afbreken ende wriven ende breken dat op een steen met aluyn...’).

(46) eerte: erwt.

(47) int drugende: aan het drogen.

(48) besonder stoecxken: apart stokje.

11.4. Roode colueren.

11.4.1. [Menie].

Menie is een schoen licht root. Dit en machmen ooc niet vrijven want doert vrijven zoude gheheel verbleecken ende haer schoente verliesen. Daerom soo salment wasschen ende doer eenen doeck clijnsen ghelijck vanden masticot gheseijt is. Het groefste dat inden doeck ghebleven is

[p. 112]

machmen ghebruycken tot groeve dingen als op vloeren, mueren offt eenich handtwerck.

⁺ 11.4.2. Fer[m]elioen.

Fermelioen dit salmen vrijven met goeden stercken Rijnsschen wijn (maer beter met ghebranden wijn), ende alst wel clijn is ghevreven, soo salment op den steen laeten verdrogen ende daernaer wederom besproen ende [wrijven] met ghebranden wijn, ende daermede noch een poosken ghevreven, ende dan salment vanden steen opt crijt doen ende alsoe laeten droogen.

Alsmen daermede wilt wercken, soe salmen een stucxken in een schelpe leggen ende dat temperen met gomwater.

+ (fol. 16^v)

11.4.3. [Gesette] bresilie.

Men maeckt van bresiliehoudt een schoon roode coleur (fol. 17^r) den lac niet ongelijck. Dese machmen te wijke setten offt sieden naer datmen wilt offt haest mach ghebruycken, want die gheset werdt tot werke, die moet wel eerst in de sonne staen ende die ghesoden machmen terstont ghebruycken. Ende die setten wilt machmen tracteren⁽⁴⁹⁾ als hier naest volcht.

Nempt een gelas offt steene potken, duet daerinne een wijnich ghestooten alluyn al stroeyende. Daernae wat bresiliehoudts saemen ende dan wederom wijnich alluyns, daernaer wederom houdts, ende alsoe van elcx tot .iij. oft .iiij. reysen.

Dan giet daerop goeden stercken wijnasijn dat het houdt eenen (fol. 17^v) duym breet bedeckt sij, ende dan salme[n] wel toedecken ende alsoe inde sonne setten.

Alst nu 8 offt 10 dagen also gestaen heft ende root ghenoch gheworden is, soe salmen metten pinceele weynich daer uijt nemen ende doen in een groete witte schelpe. Ende alst daer een wijnich tijts, te weeten 3 oft .iiij. pater noster lanck, in ghetoeft⁽⁵⁰⁾ es, soe ist gheheel scoon root ende bequaem om aen te leggen⁽⁵¹⁾. Ende hoe dat langer inder schelpe blijft, hoe dat bruijnder root worden sal.

Als nu het nat soe lange op de materie heft ghestaen dat het root ghenouch is, soe machment wel doer een doecxken doen offt properlijck affgieten (fol. 18^r) in een ander gelaesken ende het sal langen tijt goet ende schoon blijven.

(49) tracteren: doen, tewerkgaan.

(50) ghetoeft: gebleven.

(51) aen te leggen: grondlaag aan te brengen.

[p. 113]

11.4.4. Gesoden bresilie⁽⁵²⁾.

Alsmen bresilie sieden wilt, soo salmen .iiij. loot b[r]esilienhoudt doen in eenen hoochachtich, wel geloijden pot, ende daerop gieten so veel regenwaters dat het houdt eenen vinger breet bedect sij. Item een half loot alluijn ghestoten ende dat sal men so eenen gheheelen nacht laeten staen weicken.

Des anderdaechs salmen daerin doen twee lepelen stercken wijnasijn met een biergelas vol sterck claer bier ende een vierendeels loots gommi van arabien.

Daernaer salment setten in een clijn vier ende laetent (fol. 18v) een poosken, tot dat het root ghenoech is, properlijck sieden, maer men moet wel wachten van het oversieden, want die vetticheijt soude daer uijt sieden ende loopen.

Alst daernaer root ghenoech is salment van tvier nemen ende laeten coudt worden ende daernaer doer een doecxken weder in een gelas [doen] ende daerinne wel ghesloten ende bewaeren, werpende daerinne een stucxken ghevreven lootswit.

Wanneer men hiermede wercken wilt, soo salmense ghebruycken als vanden gesette bresilie geseit is.

Men moet wel weeten dat men dese bresilie niet sieden (fol. 19r) en mach dan alst schoon weer is ende claer sonneschijn, want hoe die sonne clarder schijnt ende die lucht schonder es, hoe dat die couleuren schoonder sullen sijn.

(52) Vgl. ook W.L. Braekman, Middelnederlandse Verfrecepten, p. 114.

11.4.5. Provins[c]he couleur.

Provinschenhoudt en is den bresilienhoudt niet seer onghelijck, maer roeder van couleure. Hiervan maeckt men een schoon purper coluer alsmen het voorseyde houdt te weycke sette in wijnasijn ende alle dijn[c] in gelijcker manieren als vanden bresilie gheseyt is.

Wanneer men hiervan ghebruycken wilt, soe salmen metten pinceele een wynich in een schelpe doen ghelijck vanden bresilie (fol. 19^v) geseijt es, ende hoe dat het langer in de schelpe blijft, hoe dat het bruijnder worden sal.

11.4.6. Root crijt.

Root crijt salmen vrijven ende verwercken met simpel water ende ghevreven sijnde op crijt laten verdrooghen.

11.4.7. Lac.

Men vindt veelderhande lac maer die Indiaensche lac is onder alle die soorten den besten. Allen anderen lac moet men vrijven met gomwater

[p. 114]

ende opt crijt laeten verdrooghen. Maer vanden voerseijden Indiaenschen lac leydt⁽⁵³⁾ men alleen een clijn stucxken te weycken in gomwater (fol. 20^r) ende naer dattet een half ure gheweyckt heefft, soe vrijftmen dat met een vinger aen stucken want hem lichtelijc laet breeken. Ende alst dan wederom in de schelpe gedroocht es, soo laedt men eenen druppel gomwater in de schelpe vallen ende temperet met uwen pinceele.

Andere lacken sal men vergiten ende ghebruycken gomwaters, maer als sij verdrooghet, soe moet men beteren: eerst wederom vrijve[n] met den vinger ende onderroeren.

(53) leydt: legt.

11.4.8. Bruijn Engels root.

Dit root salmen vriven met simpel water ende opt crijt laeten staen verdroegen. Int verwercken soo salment temperen met gomwater.

11.4.9. Ematites.

Inde apouteeken vindtmen eenen steen ghenaemt ematites, den welcken ghevreven sijnde, het voorseide bruijnroot niet en is onghelijck. Alsmen desen steen vrijven wilt, soo moetmen dien eerst stooten in een vijser⁽⁵⁴⁾, want het anders opden steen te seer soude scrassen⁽⁵⁵⁾, ende naer dat hij clijn ghenoch is ghestooten, soo salmen vrijven met simpel waeter ende opt crijt laten verdroogen.

(54) vijser: vijsel, mortier.

(55) scrassen: krassen (maken).

11.4.10. Tornisol.

Men sal een deelle tornisol te weijcke stellen in schoon water eenen dach lanck ende nacht. Daernaer salmen het nat seer wel oudtdauwen⁽⁵⁶⁾ in een panneken, ende daernaer opt t'vier setten, ghelijck van het roudt gheseijt is.

(56) oudtdauwen: uitduwen.

11.5. Van blauwe coleuren.

⁺ 11.5.1. [Lasuer].

Lasuer is wel het costelijckste ende schoonste blauw dat men vindt ende het is (ghelijck oock alle andere blouwen ende assen) seer qualijck te coope dan bij monsterkens, maer hoe dat het fijnder is hoe beter.

Dit salmen vrijven met dickachtich offt sterck water op eenen harden steen wel een ure lanck. Daernaer sal ment vanden steen doen in een groote schelpe offt steenen commeken ende ghieten daerop schoen regenwater ende onderroerent wel met den vinger ende dan laten sincken.

Alst nu luttel ghesoncken es, soo salmen dat boven aff gieten in een ander schelpe ende ghieten op die eerste (fol. 21^v) wederom schoon

+ (fol. 21^r)

[p. 115]

water, ende dat salmen soe dighels⁽⁵⁷⁾ doen tot dat d'eerste schelpe gheheel van witt[i]gheijt offt assche ghesuvert sal wesen.

Daernaer salmen die tweede schelpe oock van ghelijcke doen ende suyveren ende soo voorts. Ende alsoo doende salmen .iij. offt .iiij.derhande asschen van lasuer trecken, het een lichter dan dander, alsoo dat het eerste offt princepaelste sal worden genoempt lasur, ende alle dandere blouwen die daer oeck ghetogen offt ghespoelt worden noemen asschen.

(57) dighels: dikwijls.

11.5.2.Sanderblouw.

Men vindt veelderhande asschen maer die Duytsche ende (fol. 22^r) oock die Ungaerssche sijn die beste. Dese en can men niet wel bekennen dan bij monsterkens, maer hoe die fijnder off vetter sijn hoe beter.

Alsmen dese coopen wilt salmen een weijnich daervan nemen op een mees⁽⁵⁸⁾ ende dan wederom aff laeten vallen: indien datter veel aen het mes blijfft hangen, dat is een teecken datse fijn sijn. Maer indien sij affallen, dats een teecken datse groeff sijn. Dese asschen moetmen oock wel vrijven wanneer die te grooff sijn, ende daernaer wasschen ghelijck van lasur is gheseyt. Men salse temperen met gomwater int verwercken, ende indien datse sijn gheheel fijn, soe salmense temperen met den (fol. 22_v) vinger in een schelpe.

(58) mees: mes.

11.5.3. Smalte.

Daer is noch een ander blouw die smalte wordt ghenoempt: hoe die fijnder ende bruijner is hoe beter. Men vindt oock veelderlijende soorten van dit blouwe. Daerom moetmen ooc monsterkens bij hebben. Alsmen dit coopen wilt soe moetmen sien in welcken mate ten purperen is commende⁽⁵⁹⁾ [... ...] naer het veel meer naer den purperen compt van gedaene. Alst te groff is soo salment ooc wrijven met sterck gomwater ende wederom wasschen ghelijck vanden lasuer gheseit es.

(59) Hierna volgen een paar onleesbare woorden.

⁺ 11.5.4. Lacmoes offt legmoes.

Lecmoes is een vochtac[h]tige substantie ende die selve salmen sieden ende doerslaen, ende daernaer wederom laeten insieden, in ghelijcker manieren als van het rout oft sout geseijt is.

+ (fol. 23^r)

11.5.5. Indienblouw.

Indienblouw salmen vrijven met gomwater, ende alst een reyseken⁽⁶⁰⁾ ghevreven is, soe salment opt crijt doen ende laetense droegen⁽⁶¹⁾

(60) reyseken: een tijdje.

(61) Hierna volgen enkele regels tekst die doorstreept werden. Men vindt deze regels verder terug als de laatste alinea van 11.6.1.

[p. 116]

(fol. 23^v). Dit salmen int verwercken temperen met simpel water alsmen dat doerschijnich leggen wilt (doerschijnich is op eenen simpelen gront). Maer alsmen daermede begert te diepen, soe moetme[n]t maken wat dicker van substantie.

11.6. Van swarte coleuren.

11.6.1. Lampeswart.

Lampswart sal men vrijven met gomwater, ende alst een poosken gevreven is, soo salment opt crijt doen ende laeten verdroogen.

Alst men wilt ghebruijcken, soo salment temperen met gomwater, maer indien datmen eenighe canten van charten⁽⁶²⁾ offt briven daermede wilt swarten, soo salmen sterck lijmwater daeronder mengelen, ende alst wel drooghe es, soo salmen daerover vrijven (fol. 24^r) met een wullen lapken, dan salt swaerdt een schoonen glans krijghen.

(62) charten: [land]kaarten.

11.6.2. Coelssche aerde.

Coelssche aerde is een swardt dwelck compt nae den roeden ende wordt gevreven ende int verwercken ghetempert met gomwater. Men laetet oock opt crijt droogen.

11.6.3. Pampierswaert.

Dit swardt wordt ghemaeckt vande boexckens daer het gaudt offt silver in gheleijt is. Dese boecxkens salmen ontsteeken met een kerssche⁽⁶³⁾ ende laeten branden. Alssche gheheel verbrandt sijn, dan salmense laeten vallen in een commeken met water. Daernaer salmense wel clijn (fol. 24^v) vrijven ende opt crijt laeten droogen. Dit swaert is seer bequaem om naecte mans hande te verdiepen ende tot haer ende baerden.

(63) kerssche: kaars.

11.6.4. Yvoorenswardt.

Dit swardt wordt ghemaeckt aldus. Nempt een stuxck yvooren bens⁽⁶⁴⁾, laetet verbranden tot dattet swardt is. Daernaer vryven op eenen steen met simpel water ende laetet opt crijt droogen. Dit swardt gaet alle andere swardten in bruynicheijt te boven ende is bequaem om swardt fluweel daermee te maecken offt aen te leggen.

(64) yvooren bens: van ivoorbeen, d.i. van ivoor.

11.6.5. Luyckerswardt.

Men maekt oock een goet swardt van steencoolen alsmen (fol. 25^r) die wel vrijft met schoon water ende verwercken met schoon gomwater. Dit is seer bequaem swardt om wullen laecken mede aen te legghen ende wordt getempert⁽⁶⁵⁾ [... ...].

(65) Hierna volgen nog twee onleesbare woorden.

[p. 117]

11.6.6. Kolswart.

Van houdtcolen maekt men een blouw offt grauw swardt alsmen die wel clijn vrijft ende opt crijt laet verdroogen.

11.6.7. Mumiam offt mommi.

Mumiam oft momi het[s] menschenvleesch, het welcke ghevonden wordt inde gheberchten van Babilonien gheheel verdroocht, maer nochtans gheconservert doer den balsem⁽⁶⁶⁾ die daer wast.

Dit vintmen te coope op dappo(fol. 25^v)teken ende men salt vrijven met simpel water ende opt crijt laten droogen. Het is een bequaem coleur tot haer ende baerden ende tot naecte mans ende doode lichaemen ende tot gheberchten ende steenrootsen.

(66) balsem: pik dat daar uit de bodem aan de oppervlakte komt en voor het balsemen van lijken gebruikt wordt.

12.

Hiernaer volgen verscheijden weerschijnende⁽⁶⁷⁾ ende sijdecoleuren.

(67) weerschijnende: glanzende.

12.1.

Menie ende masticot aengeleyt, salmen verdiepen met lac ende wit, offt met geluw assche, ende in de meeste diepten⁽⁶⁸⁾ met lac alleen; verhoogen met goudt.

(68) diepten: donkerste, schaduwrijkste plaatsen.

12.2.

Menie, wit ende masticot aengeleyt, salmen verdiepen (fol. 26^r) met lac ende wit, ende inde meeste diepten met assche; verhooghen met goudt.

12.3.

Menie ende wit aengeleijt, salmen verdiepen met lac ende wit, inde meeste diepten met lac offt tornesol alleen; verhoogen met goudt. Offt men salt verdiepen met smalte offt assche offt cedergroen; verhoogen met gout offt silver.

12.4.

Fermelioen ende wit aengeleyt, salmen verdiepen met lac ende wit, offt met⁽⁶⁹⁾ [... ...] ende die meeste diepten met lac alleen. Offt men salt verdiepen met assche ende wit ende in de meeste diepten met Indien blouw; verhoogen met (fol. 26^v) masticot. Offt men salt verdiepen met smalte offt met berchgroen offt cedergroen, in de meeste diepten met schelpgroen offt sapsgroen; verhoogen met goudt offt silver.

(69) Na met volgen nog twee onleesbare woorden (misschien zijn het: wit alleen).

12.5.

Lac ende wit aengeleyt, sal men verdiepen met dessche⁽⁷⁰⁾ assche offt smalte, offt met lac alleen ende verhoogen met goudt offt het sil-

(70) dessche: bet. (en lezing) onzeker; misschien corrupt voor derste, d.i. de eerste ‘as’ bij de bereiding van lazuur.

[p. 118]

ver(?) met⁽⁷¹⁾ [... ...] Oft men mach verdiepen met [saps?]groen offt met berchgroen offt met schelpgroen; verhoogen met silver.

(71) Na met volgen nog twee onleesbare woorden.

12.6.

Breselie ende wit aengeleyt, sal men verdiepen ende (fol. 27^r) verhoogen ghelijck vanden lac gheseijt is.

12.7.

Cedergroen aengeleyt, sal men verdiepen met tornisol offt menie ende wit, ende met menie alleen; verhoogen met goudt.

12.8.

Berchgroen ende masticot aengeleyt, salmen verdiepen met sapgroen offt schelpgroen offt met assche ende wit, offt met smalte, ende in die meeste diepten met Indien blouw offt lecmoes offt tornisol; verhoogen met masticot offt met goudt⁽⁷²⁾.

(72) Vgl. W.L. Braekman, Mnl. Verfrecepten, p. 115, waar een gelijkaardig recept voorkomt.

12.9.

Sapgroen ende wit aengeleijt, salmen verdiepen met schelpgroen offt met tornisol, ende in de meeste diepten met sapgroen ende Indien blouw tsamen; verhoogen met silver.

⁺ 12.10.

Rood ende opriment aengeleyt, sal men verdiepen met fermilioen ende wit, offt met lac ende wit, ende in de meeste diepten met lac alleen; verhooghen met goudt offt geluw masticot. Offt men macht verdiepen met cedergroen offt met assche ende die meeste diepten met lac.

+ (fol. 27^r)

12.11.

Assche ende wit aengeleijt, salmen verdiepen met smalt, offt met asschen alleen, offt met lac ende wit, offt met tornisol, ende in de meeste diepten met lac alleen. Offt men macht verdiepen met schel[p]groen, ende verhoogen met goudt, offt silver, offt masticot ende wit, offt masticot alleen.

⁺ 13.

Die maniere om verscheyden coleuren van laecken ende drapperijen aen te leggen.

+ (fol. 28^r)

13.1. Een wit cleet.

Salmen aenleggen met wit ende dat mach men verdiepen met allen dese naevolgende colueren, doch bijsonder met lac, tornisol, cedergroen, schijtgeel, fermelioen, schelpgroen, Indien blouw, smalten, swardt, sofferaen offt rooden operment, ende men salt hoogen met silver.

13.2. Een geluw cleedt.

Salmen aenleggen van rooden operment ende ver(fol. 28^r)diepen met sout, root crijt, lac, vermelioen, lac ende wit, bruijnroot, assche; verhoogen met goudt.

[p. 119]

Masticot offt besiengheluwe aengeleijt, salmen verdiepen met berchgroen, schelpgroen, cedergroen, aschblouw, menie ende lac, lack ende wit, vermelioen, bruijnen oker, schijtgeel ende sout; verhoogen met wit offt goudt.

Schijtgeel aengeleijt, salmen temperen met simpel water, verdiepen met wat schel[p]groen, berchgroen, rooden operment, aschblouw, coelsche aerde, tornisol; verhoogen met goudt offt masticot.

⁺ Gheluwen offt lichten oker aengeleijt, salmen verdiepen met fermilioen ende wit, lac ende wit, berchgroen offt cedergroen, lac, roet crijt, offt coelsche aerde, offt bruijnen oker; verhoogen met goudt.

Sofferaen aengeleijt, salmen verdiepen met sout, offt lac ende wit, offt met bruijnen oker, offt schel[p]groen, offt sapsgroen; verhoogen met goudt.

+ (fol. 29^r)

13.3. Een root cleedt.

Menie aengeleijt, salmen verdiepen met lac, offt fermelioen, offt met breselie; verhoogen met goudt.

Fermelioen aengeleijt, salmen verdiepen met lac ende wit; die meeste diepten met lac, offt, ist van noode (fol. 29^v), die meeste diepten betrecken⁽⁷³⁾ met coelsche aerde; verhoogen met goudt offt blouw lichtelike.

Lac lichtelike angeleijt met weijnich wit, salmen verdiepen met het selve wit wat dicke ghenomen; verhoogen met goudt ofte silver, offt menie ende wit.

Breselie aengeleijt, salmen verdiepen met lac, offt tornisol; verhoogen met goudt, offt menie ende wit.

(73) betrecken: overheen gaan, overtrekken.

13.4. Een purper cleet.

Tornisol met wit ende aschblouw ghetempert ende aengeleijt, salme[n] met het tselve offt met Indien blouw, beter met lac, verdiepen, ende verhoogen met silver, offt licht aschblouw.

⁺ 13.5. Ghetempert purper.

Men mach oock seer schoon purper temperen van lac, smalte ende wit, offt oock van lac, wit ende vermelioens, ende dese worden beide ghediept met tornisol offt lac, maer beter met lac, verhoocht met wit offte silver. Ende dit is die rechte coluer van acquelijen offt fioletten.

+ (fol. 30^r)

[p. 120]

13.6. Root fluweel.

Vermelioen aengeleijt salmen verdiepen met lac; verhoogen met yvorenwit, offt goudt. Offt men salt verdiepen met bruijnen lac ende wit, offt van lac; verhoogen met menie ende daernaer (fol. 30^v) met goudt.

13.7. Van groen coleuren.

Spaensgroen is seer bequaem om ghedruckte conste aen te leggen offt af te setten.⁽⁷⁴⁾ [Men sal] die temperen met schelpgroen, offt masticot, offt wit offt sapgroen, verhoecht met silver maer opte parkement en werdet niet ghebruijckt.

Cedergroen aengeleijt, salmen verdiepen met schelpgroen; hoogen met goudt. Ende men maeckt hiervan een seer lieffelijck groen alsmen masticot daerbij mengt. Dit salmen verdiepen met assche, offt schelpgroen.

(74) Na setten volgen een paar onleesbare woorden, die men, naar de context te oordelen, kan vermoeden te zijn zoals aangegeven.

13.8. Van blouwe coleuren.

Smalte aengeleijt met lijmwater laet hem wel effen (fol. 31^r) leggen, ende dit salmen verdiepen met kalmoes, offte met tornisol ende met assche, ende niet verhoogen, offt met wit alleene.

13.9. Lazuer.

Lasuer aengeleijt, sal men temperen met gomwater, verdiepen⁽⁷⁵⁾ ende verhoegen ghelijck voerseit is.

(75) Het hs. heeft dittografie van verdiepen.

13.10. Asschen ende Duytsblouwen.

Salmen temperen ende aenleggen met⁽⁷⁶⁾ [... ...] verdiepen met Indien blouw, offt smals, offt tornisol, offt assche; verhoogen met wit, offt lac ende wit.

Men moet⁽⁷⁷⁾ [... ...] alsmen eenighe blouwen (fol. 31^v), hoe danich die selve fijn sijn, wel effen leggen wilt, soe moet men die selven aldus dunckes⁽⁷⁸⁾ aenleggen, ende alst droch is noch eens overleggen.

(76) Na met volgen een paar onleesbare woorden.

(77) Na moet volgen twee onleesbare woorden.

(78) dunckes: dunnetjes.

13.11. Van swarte coleuren.

Wullen laecken salmen aenleggen met Luyckerswardt, verdiepen met het selve, verhoogen met swardt ende wit in⁽⁷⁹⁾ de meeste soo verdiepen met ander swardt.

(79) in: en.

[p. 121]

Fluweel salmen aenleggen met ijvoorenswardt, verdiepen met tselven, verhoogen⁽⁸⁰⁾ [... ... ...].

Carmesijn salmen aenleggen van coelswardt, wit ende Indien blouw, ondereen getempert, verdiepen met lampswardt (fol. 32^r), offt ijvoorenswardt, verhoogen met licht grauw, offt wit. Toch soe leijt men een swardt cleet aen met lampswardt, verdiepen met ijvoor, ende verhoogen met grouw.

(80) Na verhoogen volgt anderhalve regel tekst die ik niet heb kunnen ontcijferen.

13.12. Minnebroederen⁽⁸²⁾ grouw.

Salmen aenleggen ende temperen van wit ende weynich swardt ende oocker, verdiepen met swardt ende mumiam dunnekens; verhoogen met wit, offt silver.

Offt men salt aenleggen met assche ende wit, verdiepen met lampswardt daer wijnich ocker onder is; verhoogen met wit.

(82) Brigittebroeders: de pij van de broeders van de Birgittenorde, gesticht door de H. Birgitta.

13.13. Brigittebroeders⁽⁸¹⁾ grauw.

Den mantel salmen aenleggen met wijnich swardt, verdiepen (fol. 32^v) met tornesol, verhoogen met ematites ende wit.

(81) Minnebroederen: (van de pij) van de paters Minderbroeders.

14. Die naecte coleuren int afsetten.

14.1. Naecte vrouwen oft kinderen in ghedruckte belden.

Salmen de diepten lichtekens overwasschen met wit, fermelioen ende wenich lacks, ende die hoofden⁽⁸³⁾ verdiepen tot die diepte toe met wit. Die ooren, nuese, wangen, kinne, tepelen, ellebogen, handen, vingeren, knien, teenen ende voeten ende enckelen blosende maeken met lac ende menie ende vermelioen ondereen ghetempert ende ghemengt, die lippen met oker ende wit; verdiepen met lac.

(83) hoofden: lees hoochden(?).

14.2. Mans ende oude vrouwen int afsetten.

Men sal die diepten over doen met die hoochden⁽⁸⁴⁾ met (fol. 33^r) fermelioen, lack ende wit, ende elck lichtekens; men salt verdiepen met weynich lac, wit ende coelsche aerde; verhooghen met wit.

(84) hoochden: de lichtere plaatsen.

14.3. Naecte kinderen in verlichterije.

Die kinderen sal men aenleggen met lac ende wit ende fermilioen wel ondereen ghemengt, maer moet toesien dattet niet te roet en sij, anders

[p. 122]

moest meer wit daerbij ghedaen sijn. Men salt lichtekens verdiepen met lichten oker, menie ende fermelioen. Item blosende als boven. Daernaer machment noch wel een wijnich diepen met lampswart ende wit, zeer suijverlick ende dunnekens; verhoogen met wit.

⁺ 14.4. Vrouwen in verlichterije.

Dese moetmen aenleggen naer ghelegenheijt van⁽⁸⁵⁾ ouderdom. Jonghe dochters offt ionghe vrouwen sal men aenleggen ghelijc vande kinderen gheseijt is, maer men moet daer meer widts toe doen. Men salse verdiepen met licht lampswardt gheheel dunnekens, ende bloesende maken als boven. Den omtreck maecken met lac ende sout, offt coelsche aerde; verhoogen met wit.

+ (fol. 33^v)

(85) naer... van: volgens.

14.5. Mans ende vrouwen in verlichterijen.

Mans ende aude vrouwen salmen aenleggen met lichten ocker, een wijnich fermelioen, verdiepen met coelswardt offt mumiam, blosende maken met lac ende fermelioen.

⁺ 14.6. Bruijne⁽⁸⁶⁾ lieden.

Salmen aenleggen van wit, oker ende bruijnroot naer die rechte maete⁽⁸⁷⁾ ghetempert. Men salt verdiepen met bruijnroot, met ematites, offt coelsche aerde, beter luijckswardt; verhoogen met wit, dunnekens ghenomen.

+ (fol. 34^r)

(86) Bruijne: door de zon gebruinde mensen, buitenlieden.

(87) naar... maete: tot de juiste tint.

14.7. Bleecke lieden verwe.

Salmen aenleggen met wit, lichten oker ende menie, verdiepen met bruijnen oker, Indien blouw offt sout; verhoogen met wit.

14.8. Doodt lichamen.

Salmen aenleggen met wit, oker ende wijnich menie (fol. 34^v), verdiepen met sout offt mumia, beter coelsche aerde daer een wynich Indien blouw onder is; verhoogen met wit.

14.9. Doode beenen⁽⁸⁸⁾.

Salmen aenleggen met wit ende wijnich souts offt mumiam, verdiepen met coelsche aerde; hooghen met wit.

(88) beenen: beenderen.

[p. 123]

15. Haer verwe.

Schijtgeel aengeleijt, sal men verdiepen met sout.

Lac, sout ende pampierswardt aengeleijt, sal men verdiepen met pampierswardt.

Lapes⁽⁸⁹⁾ ematites aengeleijt ende ghemengt met pampier-swardt, salmen verdiepen met Indien blouw.

(89) lapes: lapis (Lat.), steen.

⁺ 15.1. Root haer.

Bruijnroot aengeleijt, salmen verdiepen met fermilioen ende ijvoerenswardt.

+ (fol. 35^r)

15.2. Bruijn haer.

Lichten ocker aengeleijt, salmen verdiepen met bruijnen oeker, in de meeste diepten met coelsche aerde; verhoogen met masticot ende wit.

Bruijnen oeker aengeleijt, salmen verdiepen met coelsche aerde; verhoogen met masticot ende wit.

Assche, wit ende wijnich lichten oecker aengeleyt, salmen verdiepen met omber⁽⁹⁰⁾ offt coelsche aerde; verhoogen met wit.

(90) omber: amber.
offt coelsche aerde; verhoogen met wit.

⁺ 15.3. Grouw haer.

Salmen aenleggen met wit ende wijnich assche ende pampierswardt, verdiepen met dunne Indien blouw; verhoogen met wit.

+ (fol. 35^v)

15.4. Eselsgrouw.

Salmen aenleggen met wit, Indien blouw ende swardt inde verlichterije, verdiepen met coelsche aerde; verhogen met wit.

NOTA. - Inde verlichterije is te seggen yet opt pampier offt parckement te schilderen offt te trecken met die penne offt pinceel, maer ick noem affsetten te weeten ghedruckte conste.

⁺ 15.5. Peerden.

Machmen aenleggen met suver root crijt, offt sout, offt coelsche aerde, offt met wit, offt met assche, wit ende swart, verdiepen met lampswart, offt coelsche aerde, naer datmen die selve begert te hebben.

+ (fol. 36^r)

[p. 124]

15.6. Wolfsverve.

Coelsche aerde ende wit aengeleijt, salmen verdiepen met coelsche aerde.

15.7. Coluer van den vosch.

Eenen vosch salmen aenleggen met root crijt heel dunnekens ende nae⁽⁹¹⁾ [met] wat dicker vanden selven verdiepen.

Insghelijckx mach men oock doen peerden, honden, item⁽⁹²⁾ herte[n] ende dierghelijcke beesten.

(91) nae: daarna.

(92) item: ook, en hetzelfde voor.

16. [Lochten aen te leggen.]

⁺ 16.1. Maniere om verschijden lochten aen te leggen.

Men sal die locht van beneden af beginen aen te leggen met masticot ende wit, daernaer wat hoogen met bresilie ende wit, ende van daer af tot boven toe met assche ende wit, ende het opperste salmen noch eens overleggen met assche offt smalt wel onder den anderen, altijt verdrijvende⁽⁹³⁾ dat het niet te hardt tegen den anderen aff en steeke.

+ (fol. 36^v)

(93) verdrijvende: ineenvloeiend.

16.2. Van blouw locht.

Een blouw locht sal men van beneden aen beginnen met wit ende wijnich assche, dan⁽⁹⁴⁾ vorts tot boven toe⁽⁹⁵⁾ met assche ende wit. Ende het opperste salmen noch eens overdoen met assche offt smalte alleen.

(94) dan: in het hs. staat doch.

(95) Na toe staat in het hs. ende, wat in de context overbodig lijkt.

⁺ 17. Wolcken.

Dese machmen aenleggen met assche ende wit, offt met Indien-blouw ende wit, ende dat verdiepen met assche, offt smaelte, ofte tornisol, offt crijt, offt Indienblouw, naer dat me[n]se begert te hebben, ende verhoogen met roet, offt met menie ende wit.

Offt men machse aenleggen met menie ende wit, offt tornisol ende wit, verdiepen met assche, offt smalt, offt tornisol, verhoogen met silver ofte wit.

Die rechte maniere van loochten is dese: men salse aenleggen van assche ende wit, oft silver ende wit, met assche, offt smalt; verhoegen met wit, offt masticot daer wit onder is.

⁺ Oft men mach aenleggen van clar wit ende assche tsamen ghemengt, verdiepen met tselve bruyn, op den omtrek met tornisol oft lac; verhoogen met wit. Ende dit is die oprechte maniere van een lochte.

+ (fol. 37^r)

+ (fol. 37^v)

[p. 125]

18. Van bergen en lantschappen.

Die opperste bergen salmen aenleggen van assche ende wit, oft smalte ende wit, diepen met assche, offt smalte, verlichten met wit, offt masticot ende wit.

Ende het lantscap daernaest salmen aenleggen met wit daer een luttel spaensgroen offt cedergroen onder is, verdiepen met assche, verhoogen met masticot ende (fol. 38^r) wit, neederwaerts spaensgroen (offt cedergroen), masticot ende wit, verdiepen met berchgroen, verhoogen met masticot, ende daeronder met spaensgroen (offt cedergroen) ende masticot, verdiepen met spaensgroen, verhoogen met masticot ofte cedergroen, schelpgroen. Het neerste⁽⁹⁶⁾ offt onderste met spaensgroen ende sapgroen, offt ocker, offt coelsche aerde, offt schijtgeel, verhoogen met masticot, offt menie ende wit, offt fermilioen ende wit, offt bruijnen ocker, verdiepen met coelsche aerde. Offt men macht aenleggen met schijtgeluw, verdiepen met sout, offt mumian, offt bruijnroot, verhoogen met masticot ende wit.

⁺ Die weghen oft paden int achterste lantschap⁽⁹⁷⁾ [... ...]. In de tweede ofte derde met lac ende wit maer niet te roet. Int vierde ende vijfde met cuelsche aerde ende wit, offt bruynen oker ende wit, offt coelsche aerde alleen lichtekens genomen, verdiepen een wijnich met sapgroen, offt schelpgroen.

(96) neerste: wat ‘naar’, d.i. dichtbij, op de voorgrond staat.

+ (fol. 38^v)

(97) Na lantschap volgen in het hs. nog een paar onleesbare woorden.

19. Wateren.

Die wateren in het onderste landscap salmen aenleggen met dunne Indienblouw, verdiepen met tselve. Die wateren die wat verder coemen salmen aenleggen met assche ende wit, verdiepen met Indienblouw, verhoogen met wit.

Wateren die in ververijnghe⁽⁹⁸⁾ sijn ende int blouw lantschappen (fol. 39^r) commen, salmen aenleggen met wit alleen sonder de selve te dicken.

(98) in ververijnghe: in de verte.

20. Stammen van boomen.

Sommighe stammen machmen dunnekens overleggen met root crijt; verhoogen met wit.

Sommighe van Indienblouw; verhoogen met masticot ende wit, verdiepen met coelsche aerde.

Item machmen met coelsche aerde aenleggen, diepen met sapgroen, hoogen met wit.

[p. 126]

Item groote boomen salmen coleuren met veelderhande verven, alsoe dat alle die voerseide colueren aen eenen boom wel te passe comen.

Men moet oock die stammen advenant⁽⁹⁹⁾ wat blouwer maecken (fol. 39^v) naer datse verre staen int lantschap, also datse in het ververren⁽¹⁰⁰⁾ gheheel blouw ghemaeckt, ende ooc met masticot ende wit verhoocht moeten worden.

Die clijne boomkens in het blouw lantschap sal men aenleggen met assche coluer, verdiepen met Indienblouw, verhoogen met wit, offt menie ende wit, offt met masticot ende wit.

(99) advenant: naargelang, in verhouding.

(100) ververren: verder in de achtergrond staan.

21. Het looff offt blaedere der boomen.

Dat looff vande boomen sal men naer advenant groen offte blouw maecken, naer dat den gront is daer die selve op staen. Dat is te verstaen hoe datse verder int lantschap comen, hoe datse meer metten blouwen moeten aengeleyt woorden.

22. Steenroetsen.

⁺ Dese machmen maecken van alderhande colueren maer men moet daerinne die blouwicheijt⁽¹⁰¹⁾ [...] naer datse verre int landschap comen.

Men salse aenleggen met bruynroot offt ematites, verdiepen met tselve, verhoegen met masticot ende wit. Oock men machse verdiepen met assche offt Indienblouw; verhoogen met berchgroen.

Sommijge salmen aenleggen met coelsche aerde ende wit, verdiepen met coelsche aerde ende swardt; verhoegen met menie ende wit. Ander salmen aenleggen met tornisol ende wit, verdiepen met tornisol, verhoogen met masticot ende wit. (fol. 40^v) Oock van we[e]l ander diversche colueren, alsoo dat men nauwelijck en kan ghekennen wat colueren daertoe gevought sijn. Men mach se aenleggen van yvorenswardt, diepen met⁽¹⁰²⁾ [...] swardt, offt coelsche⁽¹⁰³⁾ aerde offt tornisol; verhoogen met menie ende wit, offt schijtgeluwe ende wit.

+ (fol. 40^r)

(101) Na blouwicheijt volgt een onleesbaar woord, misschien meerderen.

(102) Vóór swardt ontbreekt wel een adjectief dat de soort zwart aangaf.

(103) Het hs. heeft dittografie van coelsche.

23. Roode huysen ende casteelen.

Salmen aenleggen met lichten fermilioen ende wit, offt menie doerschijnich ende wit, offt met roet ende wit, offt met licht bruijnroot; verhoegen met wit.

[p. 127]

Offt men salse aenleggen met lac ende wit, verdiepen met dat wit ende tornisol; dunnekens hoogen met wit.

24. Grauwen steen.

Machmen aenleggen met Indienblouw alleen, offt Indien(fol. 41^r)blouw ende luttel swardts, verdiepen met Indienblouw; verhoogen met wit, offt assche ende wit.

25. Groote roode huijsen offt mueren.

Machmen aenleggen met wit ende bruijnroot, verdiepen met bruijnroot alleen; verhoegen met wit.

26. Duijvensteen⁽¹⁰⁴⁾.

Salmen aenleggen van lichten oker en[de] wit, offt van wit ende mumiam, verdiepen met bruijnen oecker offt roetsele; verhoogen met wit, ende daernaer hier en daer soetkens maecken met schijtgeluwe, offt besiengeluw.

(104) Duijvensteen: duifhuis van steen.

27. Van verscheijden daecken opt die huijsen.

27.1. Een root dach.

Roet dach salmen aenleggen alst van verre compt⁽¹⁰⁵⁾ met (fol. 41^v) menie ende wit, diepen met assche, hoogen met wit; naebij van menie, offt fermelioen ende wit, diepen met lac; verhoogen met wit.

(105) alst van verre compt: als het ver in de achtergrond staat.

27.2. Blouw dach.

Salmen aenleggen van asschen, offt asschen ende wit naer dattet verdere offt bij compt, verdiepen met smalt, offt Duytsblouw; hoogen met wit.

27.3. Stroeyen dach.

Een stroeijen dach salmen aenleggen met lichten oocker ende wit, offt met omber ende wit, verdiepen met omber, ende daernaer hier ende daer toetskens gheven met schijtgeel, offt besiengeeluw, verdiepen met (fol. 42^r) mumiam.

27.4. Purper dach.

Salmen aenleggen van lac ende wit, offt bresilie ende wit, verdiepen met tornisol, verhoogen met wit.

Alle dese voerseide huijsingen machmen wel hier ende daer toetskens gheven met een licht groenken, soo hevet beter⁽¹⁰⁶⁾ [... ...].

(106) Na beter volgen twee woorden die ik niet heb kunnen lezen.

[p. 128]

Item wildi noch meer maken soo dat die huijsen ende casteelen verder commen, hoe datse meer wt den purperen ende op den blouwen moeghen commen ende flauwer aengeleijt worden.

28. Metael offt coperwerck.

Salmen aenleggen met schijtgeluwe, verdiepen met (fol. 42^v) blouw; verhoogen met wit.

29. Yserwerck.

Salmen aenleggen met Indienblouw ende wijnich wit, verdiepen met Indienblouw, verhoogen met assche ende wit.

30. Tinnewerck.

Salmen aenleggen van assche ende wit, verdiepen met Indienblouw; verhoogen met wit ofte silver.

31. Roock.

Roock sal men van wijnich Indienblouw ende wit ende coelsche aerde onder een ghemengt aenleggen, verdiepen met coelsche aerde ende Indienblouw, in de (fol. 43^r) meeste diepten met swardt⁽¹⁰⁷⁾, offt met Luijckerswardt; verhoogen met doncker grouw van coelsche aerde ende wit ghetempert.

(107) Voor swardt ontbreekt een adjectief dat de soort zwart aangeeft.

32. Roock ende vlammen.

Vlammen salmen aenleggen met masticot, daer of salmen diepen eerst met menie, daer naer met lack; hoogen met goudt. Rooc als boven gheseijt is.

33. Hemels licht.

Salmen aenleggen met menie, lac ende wit, die stralen verdiepende met goudt. Ende die wolcken salmen aenleggen met lac, assche ende wit. In het donckerste salmen wijnich Indienblouw bijdoen (fol. 43^v), verdiepen met lac, offt tornisol, offt assche.

34. Houtwerck.

Salmen aenleggen van lichten ocker, verdiepen met omber, offt bruijnen oocker, offt coelsche aerde.

Offt men salt aenleggen met bruijnen oker, verdiepen met coelsche aerde; verhoogen met goudt.

[p. 129]

Root crijt ende lichten oocker ghemengelt, salmen⁽¹⁰⁸⁾ verdiepen met coelsche aerde.

(108) Het hs. heeft dittografie van salmen.

35. NOTA. Alsmen eenighe conste verlichteren offt afsetten wilt, soe salmen al soe seer alst moeygelijck is die natuere daer inne volghen ende met die na(fol. 44^r)tuere wercken.

Men sal dan eerst beginnen van boven aen die locht die het opperste landscap⁽¹⁰⁹⁾ treckt soe tot boven toe. Daernaer salmen commen van⁽¹¹⁰⁾ aen het opperste lantschap tot tonder toe, ende dan tot het looff der boomen, soe voirts tot die tacken ende troncken der boomen; van daer tot die beesten, van daer tot die huijsen, steenrotsen ende casteelen, van daer tot die cleensten beesten, tot die incarnatien⁽¹¹¹⁾.

(109) Na landscap lijkt ten minste één woord vergeten te sijn (misschien: vormt?).

(110) van: in het hs. staat val.

(111) incarnatien: vleeskleuren; hier wellicht: de mensen.

36. Om seer excellenten lasuer van over zee te maecken⁽¹¹²⁾.

Nempt inden ersten een pont lapis lasuli die ghemarbeert⁽¹¹³⁾ sij ende lasuerachtich van coluere, met sommighe goudtachtige ende groene aderkens, waeraf ghij die (fol. 44^v) groene nemen sult in die navolghende maniere.

Nempt een stucxken ende legget op gloeijende colen een ure lanck, met eenen blaesbalch blasende; daernaer laetet coudt worden ende stoetter aen⁽¹¹⁴⁾. Ist dattet vaneen gaet ghelijck aerde, soo en doeget niet, maer ist dattet hardt blijft ende lasuerachtich, soe ist goet.

Nemet daer een pont, breket in clijne stucxkens die welcke ghij over het vier te smelten doen sult een gheheele ure lanck, altijt blasende. Dat ghedaen sijnde, nempt goeden ghedistileerden asijn in een vat, in den welcken ghij de voerseide stucxkens blusschen sult. Laetse droegen ende nempt daernaer sulcks waeter als hier volcht.

Nempt een gheloijt⁽¹¹⁵⁾ (fol. 45^r) panneken ende doet daerinne eenen pot schoon waeter ende een wijnich witte honichraten. Laetet op sieden ende schuymet soe langhe tot datter gheenen schuijn meer oppe comt ende laetet daernaer cout worden. Nempt daernaer sanguinis draconis een oker-

(112) Vgl. ook de uitvoerige bereidingen in W.L. Braekman, ‘Technische Middelnederlandse Recepten uit de late vijftiende eeuw’, Versl. en Med. Kon. Acad. voor Ned. Taal- en Letterk. (1992), 33-61.

(113) ghemarbeert: geaderd, gemarmerd.

(114) stoetter aen: stoot er tegen, klop erop.

(115) gheloijt: met tin of lood van binnen belegd.

[p. 130]

noette groet, seer wel ghestampt, ende temperet allenskens⁽¹¹⁶⁾ met het voorseide waeter.

Ghetempert sijnde, suldijt doer eenen schoonen doeck in een gheloeden vat legghen ende het tis te aenmercken dat het waeter noch te rood noch te claer behoert te wesen maer tusschen bijden, opdat den lasuer violetverwich woerde.

Breeckt daernaer desen lapis lasuli aldus gecalcineert⁽¹¹⁷⁾ met het voerseide waeter (gelijckmen ghemeenlijcken den⁽¹¹⁸⁾ [...] brect) een gheheele uere lanck oft noch langer (fol. 45^v). Daernaer verghaderten weder in een gelas oft geloeden vat dat wijt ende breet sij, ende laeten in de lommere drogen, niet in de sonne want hij sauder sijn glans af verliesen. Ende alst wel drooge sal sijn pulveresierten wel, ende bewaerten in eenen schoenen witten doeck enkel toeghebonden, makende daernaer die naervolgende deech.

Nempt twee onsen witten resine pini, twee onsen pex greca, twee onsen mastix, lijnolie, teermentijn ende nieuw was, van elckx twee onsen.

Stampt het geene datter te stampen is, snijt het was in clijn stuckxkens ende doet het altesamen in een nieuwe panne, laetet soe langhe sieden tot dattet genoch zijn sal, het welck dus beproeft (fol. 46^r) sal worden:

Werpet een druppel in cout water ende alsment daernaer met die hant al nat ute [doet], ist dattet aen de hant niet en cleeft, soe ist genoch. Alsdan soe sijghet⁽¹¹⁹⁾ al werm doer eenen schonen doeck in een vat vol cout waters, want waert caut ten saude hem niet laeten doerdoen. Ende laetet soe langhe int water ligge[n] tot dattet hardt gheworden sij, ende dan nemet wte ende laetet drooghen. Alst ghij het poeder incorporeren⁽¹²⁰⁾ wilt, soo doettet volghender mannieren.

Snijt de voe[r]seide confectie⁽¹²¹⁾ in cleijne stuckxkens, die welcke ghij in eenen vertenden⁽¹²²⁾ ketel doen sult, ende hanghtet alsoe over⁽¹²³⁾. Als begint te bobbelen⁽¹²⁴⁾ offt te sieden, soe doeter bij een once olie van bitter amandelen ende laetet sieden twee miserere lanck. Terwilen bereijt dit poeder van lapis lasuli in een vat met een cleijn stocxken (fol. 46^v) dat daertoe ghemaeck sij. Daernaer nempt den ketel ende ghiet allenskens int voerscreven vat op het poeder van lapis lasuli tot dattet wel al ondereen

(116) allenskens: langzaam.

(117) gecalcineert: verbrand.

(118) Na den volgt één onleesbaar woord.

(119) sijghet: zeeft het.

(120) incorporeren: mengen.

(121) confectie: produkt, samenstelling, wat gemaakt werd (cf. Lat. conficere, maken), synoniem van deech en substantie verder in dit nummer.

(122) vertenden: vertinde.

(123) hanghet... over: hangt het over het vuur.

(124) bobbelen: pruttelen.

[p. 131]

ghe[in]corporeert sij, altijts ende sonder ophouden met het voerscreven stocxken wel omme ruerende.

Dit gedaen sijnde, laetet cout worden, smeerdt u handen met olie van olijven, ende nempt die voorscreven substantie met de handen, wel ondereen knedende om des te beter te incorporeren.Ende als ghijer tfatsoen⁽¹²⁵⁾ van een broijke aff ghemaect hebt, doet dat dan in een geloeijt vat ende bewaeret alsoe thien dagen lanck alderminsten.

Ende als ghijer den lasuer aff hebben wilt, soe maeckt eerts⁽¹²⁶⁾ claer looge met wij[n]gaert assen, daeraff ghij eenen keetel vol (fol. 47^r) over hangen suult [?], ende laetse alsoe heet werden als gheijer die handt in gelijden⁽¹²⁷⁾ moocht. Ende doet daerna vander voerscreven confectie offt deech in een gheloeijt vat ende doeter alsoe in den voerscreven loogen ende als u goet duncken sal ruert dan de voerscreven substantie al suetkens omme tot dat ghijer den lasuer siet wtcommen.

Ende ghesien hebbende datter lasuer certein⁽¹²⁸⁾ gecommen es, soe giet de voerscreven looge met den lasuer in gheloijt vat, der welcker vaten ghij een menichte hebben moet. Ende doeter weder onder werme looge bij, doende als booven gheseit. Daernaer weder in een ander vat, alsoe continuerende te doene tot dat ghij siet datter geenen lasuer meer wt en compt.

Ende merckt datter van een pont lapis (fol. 47^v) lasuli (al soe verre als hij wel fijn wesen sal) een once verlooren an gaet, soe datter elf oncen lasuers aff commen, te weeten vijff oncen fijnsten, drij onsen middelbaeren, ende drij onsen vanden minsten. Ende den fijnen is ten alderminsten weert drie croonen, den slechten een croone.

Als ghyer nu al den lasuer wtghetrocken sult hebben, soe schauwt welck malcanderen ghelijcken, om elck bijsonder⁽¹²⁹⁾ te leggen in den deelen als booven verhaelt es. Wasschen daernaer wel met scone ende claere looghe, van deen vat in dander ghiet, ende tot dattet goet van coluere ende wel reijn sij. Het welck ghedaen wesende, laetet in de lommer droogen in eenighe camere, ende alst drooge is (fol. 48^r) nempt een gelas goeden gebranden wijn, ende laettet een weijnich goede bresilie in weijcken. Daernaer bereijt den lasuer met den gebranden wijn ende laetten droogen aldus drij dagen lanck continuerende totdat den lasuer sulcke vochticheijt deelachtich sij, ende tsal seer excellent van colluere sijn. Bewaert elcke soort op hem selven in drij leijnen sacxkens wel genaeijt ende vast toeghebonden.

(125) tfatsoen: de vorm.

(126) eerts: eerst.

(127) gelijden: houden.

(128) certein: zeker.

(129) bijsonder: afzonderlijk.

[p. 132]

37. Om lasuer van over zee sonder lapis lasuli te maecken.

Nempt een⁽¹³⁰⁾ once silvers ghecalcinert met suver water, anderhalf once sal armoniacum, mengt dit wel al te samen met goeden azijn, ende laetet een wijnich claer wordden. Ist dat den azijn de voerseide (fol. 48^v) dingen te boeven gaet, soo nempt wech⁽¹³¹⁾ het gone datter te veel sijn sal, ende doet de reste in een wel geloeijt vat met ruet⁽¹³²⁾ dicht toegheslooten, ende laetet alsoo .xxv. daegen lanck staen, ten eynde van welcke ghij het lasuer van over zee seer schoon vinden sult.

(130) Na een staat een woord doorstreept (onleesbaar).

(131) wech: in het hs. staat wecht.

(132) ruet: roet, reuzel.

38. Om lacca te maecken van fijnen greijne⁽¹³³⁾.

Nempt afschoorhaijr van fijn scharlaken in een nieuwe panne vol⁽¹³⁴⁾ looghen die niet te sterck en sij, ende laetet zoo lange sieden tot datte de looghe de verwe aff ghenomen hebbe. Dit ghedaen hebbende, nempt een sacxken dat onder enge ende boven bret zij, int welcke ghij [het] voerseide tschoerhaer metter loghen ghieten sult (fol. 49^r) ende doeter een vaetken onder. Duw daernaer het sacxken wel stijff wte soe datter alle de substantie ende die verve dier inne is wt loope. Daer[naer] wascht het sacxken ende het schoorhaer wte int tselve vat daer die verve in gheloopen is. Ende dunckt u dat het schoerhaijr noch enighe verwe inne heft, soe laete noch met andere looghe opsieden, doende als booven.

Dit ghedaen sijnde, doet die gheverwde looghe inne maer en laetse niet sieden. Ende men moet een reijn kanneken met schoon water al ghereidt booven tvier staende hebben, met welck, als twater heet is, ghij vijff oorten⁽¹³⁵⁾ ghepulveriseerden rootsalluyn doen sult (fol. 49^v). Ende terstont als ghijen siet dissolveren, nemt e[e]n sacxken als boven ende als die verwe daerin is, doetse vanden viere. Doetter den voerseiden alluijn inne ende ghieter alsoe alle tsamen int voerseide sacxken, daer een gheloeijt vat onder gheset hebbende, ende siet offte die verwe root onder wt leecht⁽¹³⁶⁾.

Alsdan nempt werm water ende ghietet inden sack mitsgaders oock al tghene datter int vaetken onder den sack gheloopen was. Ende ghieter tghene datter onder wtleecht wederomme soe dichgels⁽¹³⁷⁾ oppe, tot dat ghij siet dattet niet meer root en sij, maer claer als looghe. Dus sal alle

(133) greijne: kwaliteit.

(134) vol: in het hs. staat wol.

(135) oorten: oordjes, het gewicht van de aldus genoemde muntstukjes.

(136) wt leecht: uitlekt, uitloopt.

(137) dichgels: dikwijls.

[p. 133]

die verwe inden sack blijven die welcke ghij met een haute spatule breken sult in den gront vanden sack al in eenen (fol. 50^r) cloot⁽¹³⁸⁾ drijvende. Maeckter daernaer eenen clomp offt koecxkens aff nae uwe belieffte. Laetse daernaer op eenen schoonen careelsteen⁽¹³⁹⁾ in de lommere offte in de locht droogen ende niet in de sonne. Soe sult ghij een seer excellenten lack hebben.

(138) cloot: klomp, brok.

(139) careelsteen: gebakken steen, tichel.

39. Een schoon vernis om goudt ende silver ende alle andere dingen mete te vernissen.

Nempt beniom ende breeckten al soe seere als ghij cont tusschen twee pampieren, doeter daernaer in een phiole⁽¹⁴⁰⁾ ende ghieter seer goden ghebranden wijn oppe tot dat hij drie off vier vingeren hooger ligghe dan den beniom. Laetet alsoe eenen dach lanck off twee staen. Ende tot een half phioole van stercken ghebranden wijn (fol. 50^v) sult ghij noch vijff offt sesse droepkens⁽¹⁴¹⁾ gheheelen offt gebroecken saffraen in doen.

Dit ghedaen sijnde, gietet af ende met een pinceel muecht ghij er alderhande vergult werck mede vernissen, het welck daer seer schoon ende blinckende aff woorden sal, het sal haest droegen ende langen tijt dueren. Ende wilt ghij het silver oock op sulcker manieren bereijden soot leefft⁽¹⁴²⁾, [doet] in alle maniere met het gheslagen silver als van het gheslagen goudt hier boven gheseijt is. Maer ghij en sulter geen saffraen bij doen dan van dwit dat inden beniom ghevonden wordt.

NOTA. Dit vernis van beniom ende ghebranden wijn, sonder yet ander daerbij, is seer goet om alle dingen mede (fol. 51^r) te vernissen tsij schilderijen offt andersins, ende oock die tafelen, kisten⁽¹⁴³⁾ ende andere dingen mede te vernissen die van nootboomhoudt ghemaeckt zijn. Diesghelijc van coopere vergulde dingen, want het maeckt blinckende, het preservirt ende helpt vernieuwen, ende wordt aenstont drooghe sonder eenich stoff daerop te vallen, soe dat men met eenen doeck offt vossensteert veel beter sal connen ghereijnighen dan offtet niet vernist en waere.

(140) phiole: retort.

(141) droepkens: stukjes.

(142) soet leefft: zodat het leeft, d.i. levend of kwiksilver wordt.

(143) kisten: in het hs. staat listen, d.i. lijsten, maar de tweede versie van deze tekst op fol. 71r heeft kisten. Beide woorden leveren in de gegeven context een goede betekenis op.

[p. 134]

⁺ 40.

Om witte tafelkens te maecken daermen met coopere, latoene offt silvere primen⁽¹⁴⁴⁾ mach in schrijven⁽¹⁴⁵⁾.

Nempt gipsum (een plaester) duer een seve ghedaen, (fol. 51^v) ontweijcket⁽¹⁴⁶⁾ met hardt lijm offt oud ben, ende legter een laghe aff op u francijn⁽¹⁴⁷⁾. Alst droogh is, scrabbet tot dattet effen sij, ende begiet het noch eens metten voerseiden gipsum offte plaester, ende scrabbet als vooren; daernaer nemt ceruse wel ghestooten ende ghesiefft, ende tempert die met gesoden lijnsaetolie. Smeert het francijn met dese mixtie⁽¹⁴⁸⁾ ende laetet inde lommer droegen vijff offte seeven dagen lanck. Dit ghedaen sijnde, nemt eenen groeven doeck, daer ghij het francijn mede effenen sult, ende laetet alsoe liggen .xv. offt .xx. dagen lanck tot dattet wel drooge sij, ende dan meuchdijt gebruijcken alsoo ghij wilt.

+ (fol. 51^r)

(144) primen: stiften.

(145) In het laat-vijftiende-eeuws hs. 1028/1959, 8^o in de Stadsbibliotheek te Trier komt op fol. 18r een gelijkaardig Latijns recept voor ‘Ad faciendum tabulas albas’:
Recipe pergamenum vitulinum et pone illud in extentorio et bene extende et optime exsicca ad solem. Postea lineas illud cum oleo canopino et optime sicca ad solem et facies ter. Postea recipe album plumbi optime puluerisatum et misce cum oleo precicto usque sit tenue; deinde cum habeat colorem album plumbi cum isto, medietatem linias predictum pergamenum vitulinum et siccabis ad solem optime et hoc facies nonies... Et hoc facto sculpes ex eo folia facienda tabulas ad magnitudinem quam volueris et utere eis ad placitum. Scias autem quod possit scribere super istas tabulas stilo plumbeo, stanneo, eneo uel argento sicut super alias tabulas. Possit etiam scribere super eas cum incausto sicut super pergamenum et delere litteras cum saliua et iterum scribere. Cum autem toto albedo fuerit consumpta, dealbabis eum iterum cum albo plumbi mediante saliua sicut alias tabulas, sive cum rasura testarum sive cum rasura vel pulvere ossium combustarum.

(146) ontweijcket: ont-week het, d.i. maak het hard.

(147) francijn: fijn perkament.

(148) mixtie: mengsel.

⁺ 41.

Een seer schoone, vremde conste om colueren te maken allerende⁽¹⁴⁹⁾, om penseen⁽¹⁵⁰⁾ ende agnus dei⁽¹⁵¹⁾ ende diergelijcke te schilderen op gelas offt crijstalleijn.

⁺ Nemt inden eersten seer schoon lack ende vrijft die seer met luttel lijnsaetolie ende nempt gomme diemen mach roeren, maecket die seer schoone ende schoonen witten Venetschen termentijn⁽¹⁵²⁾, mingelt dat tsamen op een stuxken gelas offt ruijte over het vier, ende ruert dat wel lange tot dat van selve herdt ende schoone wordt.

+ (fol. 51^v)

(149) allerende: allerhande.

(150) penseen: viooltjes (Fr. pensée).

(151) agnus dei: een door de paus gewijd medallion uit onge-kleurd was dat het Lam Gods voorstelt.

+ (fol. 52^r)

(152) Venetschen termentijn: terpentijn uit Venetië.

[p. 135]

Alsoe doet⁽¹⁵³⁾ met schoon smalte, ende desghelijckx met spaensgroen, maer tot het groen moet toe ghedaen wordden wat saps van ruijtte gedroocht. Ende droecht aldus: neemt een deel ruytte ende stampt die al cleijne, doudt daer dan het sap uute ende laet dat sap in hem selven (fol. 52^v) staen droogen, ende van dese nemt om u groen te maecken. Aldus hebdij seer excellente coleuren als blouw ende groen.

Als ghij dese colueren sult willen gebruijcken, soe suldij den rugge offt binnenste van het cristalijn ofte gelas dwelck ghij schilderen wilt, geheel vergulden offt soo veele alst u goet duncken sal met schelpgoudt getempert met gomwater.

Dat droech wesende, soo suldij nemen eenen silveren offt cooperen priem ende daermede op het vergult figueren⁽¹⁵⁴⁾ oft trecken ghelijck ghij begeert, ende men sal soo diep treecken datmen tgelas claerlijck doer het vergult sien kan.

Dan sult ghij nemen vanden voerseiden coleuren, sulckx alst u goedduncken sal, een cleijn stucxken ende leggen dat met een tancxken offt cleijn (fol. 53^r) ijserken op het graversel, den welck ghij op het vergult gegraveert sult hebben, dan soo suldij het gelas offt cristalijn met die coleuren daerop een wijnich op de gloeijende kolen setten met een tancxken, dwelck ghij daertoe gereedt⁽¹⁵⁵⁾ moet hebben, ende als die colueren beginnen te smelten, soo suldijt terstont met het tancxken vanden viere nemen, ende latent cout worden, zoo suldij een schoon werck hebben. So [men] dingen ghecoluert⁽¹⁵⁶⁾ hebben [wil], soo legget daer achter oppe ghebruijnert⁽¹⁵⁷⁾ geslagen silver.

(153) doet: het hs. heeft daer.

(154) figueren: figuren, afbeeldingen maken.

(155) gereedt: in het hs. staat gererdt.

(156) ghecoluert: hun kleur gekregen.

(157) ghebruijnert: gepolijst.

⁺ 42.

Die maniere van goudt te vrijven ende in de schelpe te brenghen gelijc die verluchters gebruijcken.

Soo wanneer men goudt begeert te vrijven, soo moetmen eerst daertoe berijden een schoon suyver gomwater op dese maniere.

Nempt een gelaesken met schoon regenwater, werpt daerinne een groot deel witte ende clare gommi van Arabien die van onreynicheijt wel gesuijvert is, ende als die wel doorweijckt ende ghesmol(fol. 54^r)ten is salment doer⁽¹⁵⁸⁾ een doecxken laten sijpen⁽¹⁵⁹⁾, maer dit gomwater moet soo

+ (fol. 53^v)

(158) doer: in het hs. staat daer.

(159) sijpen: sijpelen.

[p. 136]

dick sijn dat het van langer handt⁽¹⁶⁰⁾ ende seer qualijc⁽¹⁶¹⁾ door het doecxken can geraken, immers soo dicke als goede ende vette olie.

Ende ter wijle de voerseide gomme wijckt, sal men ghereet maecken een schoonen suijveren wrijffsteen die alsoo hert⁽¹⁶²⁾ is datse int vrijven niet aff en vlijte⁽¹⁶³⁾, off een stuck gelas, ten minsten eenen voet int viercant, met sement in een blocxken vast ende effen geleijt, want het gelas anders lichtelijck soude breken door het vrijven ende douwen.

Daernaer salmen nemen soo veel alsmen tusschen twee, drij vingeren can nemen schoon souts, dat (fol. 54^v) wit ende suijver is, ende dat leggen op een schalie oft tegel ende dat stellen op een coelken viers soo lange dattet wel herdt gebraden is ende geheel verdroecht. Dwelck alsoo gedaen sijnde, salmen tvoerseide soudt op den wrijfsteen doen inde maniere van een circule ende daeromme salmen leggen druppelen van tvoerseide gomwater aldus⁽¹⁶⁴⁾.

Ende dan salmen beginnen te vrijven, ende soo lange harderen⁽¹⁶⁵⁾ tot dat het saut geheel te niet gebracht is, ende datmen niet anders en siet dan een witte materie gelijck het witte van een eije. Alst nu gheeel tot schuijme geslagen is⁽¹⁶⁶⁾.

Maer indien dattet eenige andere coleur hadde dan gheheel suijver wit, soo moetmen (fol. 55^r) aff doen, ende wederom ander vrijven. Maer ist gheheel wit, soo salment met den loeper⁽¹⁶⁷⁾ uutspreijden ende met een pennemesse daerop leggen, vier offt vijff bladeren geslagen goudts, ende dat een poosken vrijven tot dat het goudt hem een wijnich verlooren heeft. Daernaer salmen wederom soo veel bladeren opleggen, ende dat soo lange tot datter 25 oft 30 bladeren op gedaen sijn.

Ende alst nu te tsamen daerop gedaen is, soo salmen continueerlijck⁽¹⁶⁸⁾ vrijven wel een goede ure lanck tot dat het goudt cleen genoech is, ende oft gebeurde dat het veel te droech worde, alsoo dat men den looper nauwelijck omcrijgen conde, soo salmen met een vederken een weijnich schoon water daerop doen, maer niet te veel, want hoe dattet corter is, hoe dattet (fol. 55^v) meer ledt⁽¹⁶⁹⁾, ende daerom oock te eer ghevreven is.

(160) van langer handt: langzaam.

(161) qualijc: moeilijk.

(162) hert: in het hs. staat heet.

(163) vlijte: afschaaft.

(164) De bedoeling was hier een tekening in te lassen, maar dit is niet gebeurd en er is geen ruimte daartoe opengelaten.

(165) harderen: volharden, daarmee doorgaan.

(166) Hierna is wellicht een deel tekst overgeslagen.

(167) loeper: spatel (of lepel?).

(168) continueerlijck: onophoudend.

(169) ledt: bet. onzeker.

[p. 137]

Alst nu alsoo omtrent een ure gevreven is, soo salmen met een vederken een druppel schoon water daerop doen, ende laeten dat daerop een poosken stil liggen. Daernaer salment met een vederken een wijnich omroeren, ende indien dattet soo clijn is, datmen geen stucxkens vant goudt daerin en siet oft en can bemercken, maer dattet schijnt oft goude wolcken waren, soo ist genoech gevreven, anders soudement noch meer moeten vrijven.

Aldus dan genoech gevreven sijnde, salment tgoudt met den opstrijcker vanden steen oft gelas doen in een steenen commeken, daerop gietende schoon regenwater dattet ontrent twee vingeren bedeckt sij. Ende (fol. 56^r) alst alsoo een poosken heeft gestaen weijcken, soo salment wel onderroeren met een vederken soo lange alst tsamen wel vaneen gescheijden is, datter geen stucxkens goudt meer in gevonden worden.

Dit alsoo gedaen sijnde, salment noch een poosken stille laeten staen, ende daernaer overgieten in een ander commeken, ende men sal inden bodem van het eerst commeken bevinden veel goudts, opt dwelcke men wederomme schoon water sal gieten, ende daermede wel onderroeren, ende alsoo beijde die commekens laten staen tot datse wel gesoncken sijn. Daernaer salment water van beijde die commekens affgieten in een groote teste⁽¹⁷⁰⁾ off teijle⁽¹⁷¹⁾ van binnen wel geloijt sijnde, die men daertoe hebben ende houden moet.

⁺ Ende opt goudt inde commekens salmen wederom schoon water gieten, ende daermede wel onderroeren, ende dan salmen tgoudt uut elck commeken gieten in twee diversche schelpen, dat is tot elck commeken salmen nemen een schelpe.

Ende als dat goudt wederomme inde schelpe wel besoncken is, salmen het water van beijde die schelpen affgieten in een vande voerseide commekens ende doen inde schelpe wederomme versch water, ende dat alsoo tot drije oft vier reijsen toe, oft soo lange datmen siet dat het goudt wel schoon is.

Dan laetmen staen besincken, ende gietet water daernaer aff, soo nauwe alsmen can, ende tgoudt doetmen met een vederken in verscheijden cleene schelpen, naer datmen veel offt weijnich goudts heeft.

Ende als die clijne schelpen wel besoncken sijn, soo salmen het water schoon aff laten loopen ende houdense tegen (fol. 57^r) een eijcken vier om voorts te droogen oft inder sonnen.

Daernaer salmen sien offter noch eenich goudt inde commekens gesoncken is, ende dat machmen oock voorts affgieten ende spoelen gelijck van

(170) teste: pot.

(171) teijle: kom.

+ (fol. 56^v)

[p. 138]

het ander geseijt is, ende twater datmen daeraff giet, salmen altoos gieten inde voerseide teijle.

Ende twater dat inde groete teijle is salmen eenen gheheelen dach ende nacht laten besincken, ende salmen tsamen haestelijck affgieten, ende het goudt datmen op den gront ende canten vindt salmen oock noch spoelen ende reinighen, soo wel alsmen can ende dan in schelpen doen, ende dit goudt is schoon genoech om den gront mede te leggen.

Het silver wordt op gelijcker manieren gevreven ende gewassen gelijck van tgoudt geseijt is.

⁺ 43. Remedien om eenighe swarten stoffen te wassen als lanianten, corratten, momfeluwen, etc.

Nempt een halff pont provenshoudt dat gesoden in eenen eemer regenwater tote op de helfft, daernaer vanden vier geset ende de voerseide stoeff daerinne gedaen ende een wijnich tsamen laten weijcken, ende alsoe inde locht laeten droogen, ende sal weesen offt sij vers wt de verve quaem.

+ (fol. 57^v)

⁺ 44. Om eenich silverwerck wit te sieden.

Maecket silver geloijen⁽¹⁷²⁾ maer niet seer, dan nempt regenwater, item wijnsteen ende soudt tsamen mettet silver gesoden.

+ (fol. 58^r)

(172) geloijen: gloeiend.

⁺ 45. Om te maecken swaerte leesten⁽¹⁷³⁾ op die maniere van ebbenhoudt.

Om een ebbenhoudt wel naer te maecken, soo ist dat men sal nemen houdt van espenboomen⁽¹⁷⁴⁾ oft soo wanneer dat aldaer sulcken houdt niet en is, soo machmen nemen alderhande houdt dat hem wel effen laet schaven sonder te hebben eenighe weeren⁽¹⁷⁵⁾, dat ist beste houdt. Daernaer moet den leest geschildert woorden met goet swertsel met wijnich lijm gesoden in goet bruijn bier, ende wel clijn gevreven op den steen. (fol. 59^r) Ende soe verre dat den leest de eerste rijse⁽¹⁷⁶⁾ niet swaert genoech is, soo salmen noch eens overschilderen. Daernaer, wel droech sijnde, salmen wel stijff met een stuck canifas⁽¹⁷⁷⁾ overvrijven tot dat hij blinckt. Daernaer noch een[s] overvrijven met de wiecke van een witte

+ (fol. 58^v)

(173) leesten: lijsten.

(174) espenboomen: es.

(175) weeren: knopen.

(176) rijse: keer.

(177) canifas: grofgeweven stof.

[p. 139]

hijtsse⁽¹⁷⁸⁾, ende daernaer opgepalleseert⁽¹⁷⁹⁾ met een wolle stuck laken oft linnen.

(178) hijtsse: een kaars (?); het woord is mij niet van elders bekend.

(179) opgepalleseert: opgeblonken, opgepolijst.

46. Op een andere maniere.

Nempt een deel galnoten gestooten ende gesoden met regenwater, ende vrijft u haudt daermede wel stijff⁽¹⁸⁰⁾. Daernaer nempt een deel ijser ende nagelen ende laetet droegen. Droech sijnde, doet weeder tergelijck⁽¹⁸¹⁾, tot ses ofte seven mael. (fol. 59^v) Giet daer asijn op, laetse 24 uren tsamen wijcken, daernaer laetse opsieden ende vrijft daermede wederomme ten selve haudt voerseijt. Ten laesten geliecket⁽¹⁸²⁾ met wiecke van witte heijtse.

(180) stijff: krachtig.

(181) tergelijck: op dergelijke wijze, gelijk te voren.

(182) geliecket: maak gelijkmatig glanzend.

⁺ 47. Maniere van diecke⁽¹⁸³⁾ eys ofte talckblommen te maecken.

Nempt een goede hantvol wit perkement daer men de beldekens van maeckt, doet dat in eenen suijveren pot ofte panne, doeter soo veel regenwater op dattet wel oversopt is. Laetse sieden tot dat alle het perkement bijnaer om stucken gesoden is, maer roert, want het soude branden⁽¹⁸⁴⁾, vringet doer eenen groeven doeck.

Als ghij nu u koopers⁽¹⁸⁵⁾ ofte blommen gecrompt hebt, steeckse daer inne den lijm, dan sullen daerin blijven gelijck gelaeskens. Laetse wel drooghen, nempt dan een ons vischlijm, een pint regenwater ende virendeel lodts alluijn, siedet te tsamen een half (fol. 60^v) ure, doeget dan doer eenen doeck die niet heel groff en is.

Mengter u colleuren in die ghij begeert. Om wit te maecken, nempt lootwit gemengt met soo luttel regenwater alst mogelijck is; tot blou Engelsche assen; tot geel solferaen: om root bresilienhoudt maer den bresilien moet metten voerseiden lijm ende alluijn sieden ende dan doergedaen.

Nempt dan een gecromt blommeken met acht ofte tien bladeren, bint dat aen eenen stock oft stocxken gelijck een stamperken, stampt dan daermede in u verve gelijckmen boter stampt⁽¹⁸⁶⁾, ende het schuijm datter op comt, treckt dat aen een sijde met [t]selve blommeken. (fol. 61^r) Nempt een vere van een penne ende leght dien schuijm op die voerseijde gelaes-

+ (fol. 60^r)

(183) diecke: dikke.

(184) branden: aanbranden.

(185) koopers: koperdraden.

(186) stampt: karnt.

[p. 140]

kens, haudtse te droeghen maer moeten met schoen weder gemaeckt weerden.

Maer claer talckblommen die maeckt ghij als u lust.

Nempt een ons vischlijm, een uperken⁽¹⁸⁷⁾ regenwater ende een half virendeel lodts alluijn, en latet oock een halff ure sieden. Dan oock doer eenen doeck gedaen, oock die collueren gemengelt als voerseit es.

(187) uperken: een halve pint oft 't vierde van een maatpot (Schuermans).

⁺ 48. Remedie om rossen witten wijn claer te maecken.

Men salder inne doen schavelingh van buckenhoudt ende sal claer weerden⁽¹⁸⁸⁾.

+ (fol. 61^v)

(188) Voor fols. 62r-67r zie de inleiding (het handschrift); fol. 68r is blanco.

⁺ 49.

Een mijne⁽¹⁸⁹⁾ conste om op gelas te schilderen (offte gelijcme[n]se gemijnelijc noempt gelase scrijvers) alsoe om vensters-gelasen te schilderen als kercke[gelasen].

NOTA. Ten eersten moetmen weeten als dat tot alle hunne verwe offte colleuren maer een verdiepinge en is ende wordt genoempt pintuer. En is hier vervolgende.

+ (fol. 68^v)

(189) mijne: bet. onzeker; lees fijne (?); of een van mijne (konsten) (?).

⁺ 50. Om pintuer te makene.

Nempt een deel ijsere paelle⁽¹⁹⁰⁾, ende een deelle copere paelle, de helft meer van het ijsere paelle, ijct⁽¹⁹¹⁾, soo veelle alst alle weecht ende noch een vierendeel meer, elck specie moet eerst al clijne gestooten weesen eer me[n]se weecht, ende daernaer gesieft doer een clijn dooken⁽¹⁹²⁾, ende dan gevreven op een copere plate met schoen water een clijne ure, ende dan daerinne gedaen twee eerten⁽¹⁹³⁾ groet gomme van Arabie.

+ (fol. 69^r)

(190) paelle: vijlsel.

(191) ijct: weegt (?).

(192) dooken: doekje (als zeef gebruikt).

(193) eerten: erwten.

⁺⁽¹⁹⁴⁾ 51. Om wit wullen te suy[v]eren.

Als wit wullen gewassen is sonder crijt, gelijckmen allen cleederen wascht, soo suldijt hangen alst wint drooge is boven eenich instrument met eenen reep, waeronder ordineert⁽¹⁹⁵⁾ een teylken viers, worpt daer solfer in ende settet wel onder den roeck omgekeert. Daernaer hangten inde sonne off locht tot dat den quaden rueck vergaen is.

+ (fol. 70^r)

(194) Fol. 69v is blanco.

(195) ordineert: plaatst.

[p. 141]

NOTA

Theophilus in breviloquia diversarum artium dixit⁽¹⁹⁶⁾ quod ebur decoctum vino forti flexibile efficitur ad instar cere. Item vitrum in sanguine hirci; cornu in oleo, ovium in aceto mollescunt.

(196) dixit: in het hs. staat ditit.

52. Maniere om swarten inc te maecken.

.j. pont galnoten, gommi van Arabien een halff pont, [.j.] pont coperroot, vier potten regenwater.

⁺ 53. Een ander om inct te maecken.

Nempt tot drij pinten regenwaters, .s.⁽¹⁹⁷⁾ loot gommi, .s. loot galnooten, ende .4. loot coperroot.

+ (fol. 70^v)

(197) .s.: Lat. semis, een half.

54. Maniere om hooftpillekens te maecken.

Nempt een halff once aloe, een zatijn⁽¹⁹⁸⁾ mirre, een satijn safferaen, gemengt tsamen met een druppele offt twee wijn in een aerde schotelken⁽¹⁹⁹⁾.

(198) zatijn: uit de context blijkt dit een gewicht of maat te zijn; ik heb het woord nergens anders gevonden.

(199) Na nr. 54 staat in het hs. (fol. 70v-71v) een tweede keer dezelfde tekst die hierboven als nr. 35 voorkomt.

⁺ 55. Om met olieverve te schilderen.

Lyfftentur⁽²⁰⁰⁾ salmen den ouderdom aensien. Item de jonckheyt etc. Men sal nemen wit, geelen ocker, vermiloen, een wijnich lack, wijnich⁽²⁰¹⁾ [...].

Item verdiepen met schijtgeel, lack ende wijnich omber.

Item de meeste verdiepinge lack, vermiloen, oocker ende wijnich schijtgeel.

Item den omtreck lack ende omber.

NOTA.

Men moet hem⁽²⁰²⁾ wachten van swaert inde troynien⁽²⁰³⁾ te besighen.

+ (fol. 72^r)

(200) Lyfftentur: lijfkleur; lees Voor lyfftentur.

(201) Na wijnich ontbreekt ten minste een substantief.

(202) hem: zich.

(203) troynien: tronies, aangezichten.

[p. 142]

Glossarium

A

acquelijen: akelei, geslacht van de ranonkelfamilie (Aquilegia); gekweekte soorten zijn de blauw-witte (A. caerulea L.) en de gele (A. chrysantha L.); de akelei is het symbool van ootmoed en liefde. 13.5

aengeleijt: v.d. van aenleggen. Zie hieronder. 12.1, 12.2, 12.3, 12.4, 12.5, enz.

aenleggen: de grond- of basiskleur aanbrengen, opzetten van de kleuren, zonder in te gaan op bijzonderheden, licht, schaduw, enz.; anstreichen (Boltz). ‘Aanleggen dan, is, soo wanneermen eenig ding, met eenerhande koleur van Verwe... vlak en eenparig aanleid en simpel overdekt, sonder eenige schaduwe of dag waar te nemen’ (Goeree, p. 39). 11.4.3, 31

aen te leggen: zie hierboven. 11.6.4, 11.6.5, 13.7, 16

al(l)uijn: dubbelzout van aluminium- en kaliumsulfaat. 8.9, 11.2.5, 11.3.7, 11.4.3, 11.4.4, 37, 47

aloe: ingedampt sap van een lelieachtig plantengeslacht, waarin men drie soorten onderscheidde (N. Lémery, Dictionnaire ou Traité universel des drogues simples (Amsterdam, 1716), p. 19). 54

aschblouw: natuurlijk, in kopermijnen gevonden koperlazuur; Ultramarinasche, Bergblau (Boltz); ‘Blaauwe Asch’ of ‘Hemelsch Blaauw’ (Goeree); ook lazuur van mindere kwaliteit (zie hieronder). 13.2, 13.4

as(s)che: 1) lazuur van mindere kwaliteit. Dit blijkt uit de bereiding van lazuur in nr. 11.5.1 (laatste alinea). 11.5.1, 11.5.2, 12.2, 12.3, 12.4, 12.8, 12.10, 12.11, enz.; dessche - 12.5 2) geluw -: weedas, as van een tweejarige plant met gele bloemen, uit de familie der kruisbloemigen, die vroeger als verfstof gebruikt werd. 11.3.1, 12.1

assen (Engelsche -): aardkleurachtig groen, een soort kopercarbonaat; de naam wijst er allicht op dat deze kleurstof uit Engeland werd ingevoerd. Hetzelfde als Engelsgroen? 47

[p. 143]

asuijrgroen: hetzelfde als azuurblauw? Ik heb de samenstelling nergens anders gevonden. 11.3.2, 11.3.3

B

beniom: Lat. benium; ook Asa dulcis, gummi Benzoë, Benzoinum genoemd; een aangenaam riekende, harsachtige gom, verkregen door inkervingen in de schors van een boom uit het Verre Oosten. 39

berchgroen: verfstof die in de natuur voorkomt in malachiet, kunstmatig kopergroen; Berggrien (Boltz); Berch herinnert aan Dt. Bergwerk, mijnbouw. Dit groen mineraal is dan de tegenhanger van sap(s-)groen, een vegetale kleurstof. 11.3.4, 12.4, 12.5, 12.8, 13.2, 18, 22

besieng(h)e(e)luw(e): soort vegetale gele kleurstof, bereid uit meidoorn; Beergäl (Boltz). ‘Wanneer men dese Beezyen wil bereiden, soo plettertmen die wat in stukken, doch niet fijn, steldze met Aluyn en schoon Water te weyk, soo sal het hem in een dag of twee tot een seer schoon Geel uyttrekken’ (Goeree, p. 21). Wellicht synoniem van masticot. 11.1., 13.2, 27.3

breselie: braziel, fernambukhout (Caesalpina echinata L.), donkerrode of bruingele kleur verkregen uit zeer harde houtsoorten (brasiliehout) die lang vóór de ontdekking van America via Bagdad uit Oost-Indië werden ingevoerd. Voor de bereiding, zie Goeree, p. 29. 12.6

breselienhoudt: zie hierboven. 13.3, 47

bresilie: zie hierboven. 11.1.1, 11.4.5, 16.1, 27.4, 36; gesette - 11.4.3; gesoden - 11.4.4

bruijn[assche]: een soort bruin mineraal. De preciese definitie is mij niet bekend. 17

bruijnroot: oker; werd uit Frankrijk en Engeland ingevoerd; die uit Engeland is bereid uit gemalen steen en was veel droger dan de Franse, die van gele klei was bereid; ‘Het Bruyn-Rood ofte Rooden Oker, is by-na het Root krijt gelijk, maar kloeker en lijviger om te dekken’ (Goeree, p. 28); vgl. o(oc)ker. 13.2, 14.6; bruijn Engels root 11.4.8; 11.4.9, 13.2, 15.1, 18, 22, 23, 25

buckenhoudt: beukehout. 48

[p. 144]

C

carmesijn: karmozijn, een soort rood fluweelachtig weefsel. 13.11

cedergroen: soort groen, misschien donkergroen als de bladeren van de cederboom. Mij niet van elders bekend. 11.3.5, 12.3, 12.4, 12.7, 12.10, 13.1, enz.

celidonie: stinkende gouwe (Chelidonium majus L.). 7

ceruse: loodwit, loodcarbonaat, synoniem van Venetswit en loot(s)wit. Voor een recept ‘Om te maken cerusam’, zie W.L. Braekman, Middelnederlandse Verfrecepten, p. 39. 11.1.2, 40

coels(s)che aerde: donkerbruine verfstof, grotendeels bestaande uit bruinkool (WNT). 11.6.2, 13.2, 13.3, 14.2, 14.4, enz.

coelswardt: kleurstof uit fijn verpulverde houtskool. 13.11, 14.5

coperroot: Fr. sang de boeuf, naam van o.m. ook in de lakenververij gebruikte metaalsulfaten, vooral ferrosulfaat. 53

corrat: een soort zwart laken. De naam is mij niet van elders bekend. Niet vermeld in M. Höfler, Untersuchungen zur Tuch- und Stoffbenennung in der französischen Urkundensprache (Beiheft zur Zt. f. Rom. Phil. 114, Tübingen, 1967). 43

crijt: 1) soort blauwe kleurstof. 17 2) root -: soort rode kleurstof. 11.4.6, 13.2, 15.5, 15.7, 20, 34 3) plaat krijtsteen, ‘soe breet als een telioore’, waarop verf te drogen werd gelegd. 11, 11.2.1, 11.2.4, 11.2.5, 11.4.2, enz.

cuelsche aerde: zie coels(s)che aerde. 18

D

diepen: zie verdiepen. 11.5.5, 27.1, 32

[p. 145]

doerschijnich leggen: de kleur aanbrengen niet bovenop een basiskleur maar ‘op eenen simpele gront’. 11.5.5

Duytschblouw: blauwe verfstof, ook Pruisisch of Berlijns blauw genoemd. 13.10, 27.2

E

ematites: Lat. ematietsteen, bloedsteen, het in de natuur voorkomend rode ijzeroxide. 11.4.9, 13.13, 14.6, 21

Engelsgroen: een soort groen. ‘Engels-groen getemperd en aangeleid als vooren, geschaduwt met Sap-groen, en Mastikot gehoogt, heeft mede eenig gebruik’ (Goeree, p. 26). Hetzelfde als Assen (Engelsche -)? 11.3.3

F

fermelioen: zie vermelioen. 11.4.2, 12.4, 12.10, 13.1, enz.

fermilioen: zie hierboven. 13.2, 14.3, 15.1, 18, 23

fioletten: blauw viooltje, een van de soorten van het geslacht Viola. 13.5

foleij: polei (Mentha pulegium L.). 7

G

galnoot: uitwassen op eikelbladeren, veroorzaakt door de steken van de galwesp. 46, 52, 53

gheluwe van witte roosen: de bereiding van dit soort gele verfstof wordt in de tekst aangegeven. 11.2.5

--- van sap van leliebladen: verfstof uit gele leliebloemen. 12.2.5

gipsum: Lat. gips, plaaster. 40

gomme van Arabien: gom afkomstig uit acaciasoorten in Arabië en Afrika. 5, 11.4.4, 50

[p. 146]

gommi van Arabien: zie hierboven. 42, 52

gouwortel: misschien hetzelfde als goudsbloem (Calendula cichorium L.) of cichorei (Cichorium intybus L.) (indien wortel = wort: plant); of is gau hier goud of geel: dan meekrap. 7

grauw (Brigittebroeders - -): grijs zoals de pij van Birgittebroeders. 13.3 (zie voetnoot)

grouw: grijs. Voor een recept om ‘grauwe te maken’, zie W.L. Braekman, Middelnederlandse Verfrecepten, p. 99. 13.11; doncker - 31; Esels - 15.4; Minnebroederen - 13.12 (zie voetnoot)

H

hoogen: zie verhoogen. 13.7, 23, 27.1, 27.2, 32

I

ijvoor(enswardt): zwarte kleurstof verkregen uit verbrand ivoor. 13.11, 15.1

Indienblouw: indigo; Endich (Boltz). 11.5.5, 12.4, 12.8, 12.9, 13.1, enz.

K

kalmoes: waterplant uit de familie der aronskelken (Arocus calamus L.). 13.8

kolswart: zwarte kleurstof gemaakt van fijnverpulverde en gewreven houtskool. 11.6.6

L

lacca: Lat. voor lac(k). Zie hieronder. 38

lac(k): Lat. gummi lacca, schellak, gomlak, lakrood, ‘eene soort van harsachtige, bruine, harde, rode helder doorschijnende gomme’ (Lémery). 11.4.7, 12.1, 12.2, 12.3, 12.4, enz.; bruijnen - 13.6; Indiaenschen - 11.4.7

[p. 147]

lacmoes: blauwe verfstof; Pers de Flandre, Flandrischblau (Boltz), zie ook tornesol. 11.5.4

lamp(e)swar(d)t: koolstofneerslag op lampen. 11.6.1, 13.11, 13.12, 14.3, 14.4, 15.5

laniant: soort zwart laken; het woord is mij niet van elders bekend. Niet in M. Höfler, Untersuchungen... 43

lapes ematites: Lat. zie ematites. 15

lapis lasuli: Lat. voor lasuer. Zie hieronder. 36, 37

lasuer: Lat. lazurum infra maris, lazuursteen die uit Europa, vooral uit Frankrijk en Duitsland afkomstig was en minder hoog in aanzien stond dan het overzees lazuur (zie hieronder). 11.5.1, 11.5.3, 13.9, 36

lasuer van over zee: Lat. lazurum ultra maris, overzees of ultramarijn blauw. 36, 37

lazuer: zie lasuer. 13.9

lecmoes: zie lacmoes. 11.5.4, 12.8

legmoes: zie lacmoes. 11.5.4

lijn(saet)olie: olie geperst uit vlas- of lijnzaad (Linum usitatissimum L.). 36, 40, 41

loot(s)wit: loodwit, loodglans, loodmonoxyde (Lat. lithargirum en cerusa). 11.4.4, 47

Luyck(er)swardt: zwart koolstof, afkomstig van de in de streek van Luik gewonnen steenkool. 11.6, 11.6.5, 13.11, 14.6, 31

M

massecot: zie masticot. 11.2.1

[p. 148]

masticot: massicot, ‘een loodwit, dat men door matig vuur gekalcineerd heeft’ (Lémery). Men onderscheidde drie soorten: wit, geel en goudkleurig. 11.2.1, 11.2.2, 11.2.4, 11.3.1, 11.4.1, enz.; geluw - 12.10

mastix: mastiekgom, hars verkregen uit de mastiekboom (Pistacia lentiscus L.). 36

menie: een oranje tot licht rode kleurstof, ‘een schraale en Zandagtige Verwe’ (Goeree, p. 27), bestaande uit lood-oxyde. 11.4.1, 12.1, 12.2, 12.3, 12.7, 13.2, enz.

monfeluw: soort zwart laken; de naam is mij niet van elders bekend. Niet in M. Höfler, Untersuchungen... 43

mom(m)i: zie hieronder. 11.6.7

mumia(m): zwarte kleurstof, gebalsemd mensenvlees, van gemummifieerde lijken die oorspronkelijk in Babilonië werden gevonden en door behandeling met pik of asfalt, dat daar aan de oppervlakte komt, bewaard bleven. 11.6.7, 13.12, 14.5, 14.8, 14.9, enz.

O

oe(c)ker: zie o(oc)ker.

bruijnen - 15.2, 26

omber: donkerbruine verfstof uit vette aarde, afkomstig uit en genoemd naar Umbrië in Italië. 15.2, 27.3, 34, 55

onser vrouwen lies: een soort lis met blauwe bloemen dat rond Pinksteren bloeit. 11.3.7

o(oc)ker: aardsoort bestaande uit kleiaarde en min of meer donker gekleurd ijzeroxide. Zie ook bruijnrood. 13.12, 14.1, 14.8, 18, 55; bruijnen (Enghelschen) - 4.8, 11.2.3, 13.2, 14.7, 18, 34; geelen - 55; gheluwen offt lichten - 13.2; lichten (Inghelschen) - 3, 4, 11.2.2, 11.2.3, 14.3, 14.7, 27.3, 34

op(e)r(i)ment: Lat. auripigmentum, koningsgeel, geel rottekruid, auripigment, geel arseensulfide (Lémery). Men kende ook een rode soort, d.i. arseensulfide (realgar). Zeer giftig. 12.10; gheluwe - 11.2.4; rooden - 13.1, 13.2

[p. 149]

overdoen: bedekken met een verflaag; hetzelfde als overleggen. 14.2

overwasschen: nogmaals met een dun verflaagje overleggen (zie hierboven). 14.1

P

pampierswa(e)r(d)t: zwarte kleur verkregen door het verbranden van papier, speciaal het rood papier waarin bladgoud verpakt werd (voor de bereiding zie het eerste nummer waar het woord voorkomt); Papierschwärze (Boltz). Voor de bereiding, zie ook Nieuwen Almanack I, p. 50. 11.6.3, 15, 15.3

pex greca: Lat. Grieks pik, colofonie, spiegelhars. 36

pijnsterbloemen: hier niet de gewone pinksterbloemen maar een soort lis met purperen bloemen (zie voetnoot). 13.3.7

pintuer: kleurstof waarmee kleuren op glas geschilderd, donkerder worden gemaakt. 49, 50

provenshoudt: zie hieronder. 43

provinschenhoudt: provinciehout, nu meestal campêche-hout genoemd, vroeger ook fustel- of geelhout geheten. 11.4.5

R

resine pini (witten -): Lat. pijnboomhars. 36

roetsele: zwarte kleurstof, de zwarte neerslag in haard of schoorsteen. ‘Het Roet of Bitter dat uyt de Schoorsteen valt’ (Goeree, p. 31). 26

roet: zie hierboven. 17, 23

rootsalluijn: aluin in kristalvorm. 37

rosewater: aftreksel van rozeblaadjes. 10

[p. 150]

rout: zie roetsele. 11.4.10, 11.5.4

routverve: zwarte verf gemaakt uit zwartsel uit haard of schoorsteen. (Zie rout en sout 3). 11.2.6

ruytte: wijnruit (Ruta graveolens L.). 41

S

sal armoniacum: Lat. ammoniak, salmiak, amoniumchloride dat eertijds uit Armenië werd ingevoerd (vandaar de naam). Cf. Lémery, p. 619. 37

sanguinis draconis: Lat. drakenbloed; het donkerrode hars van een boom (Daemonoroys draco (Willd.) Blume). 36

sanderblouw: soort blauw; ‘sommigen geven den naam van blauw sandelhout aan het hout van Moringa pterygosperma’ (WNT). 11.5.2

sap(s)groen: vegetaal groen bereid uit het sap van rijnbessen (Fr. bourgépine, cf. Lémery, p. 599); Saftgrün, Vert de vessie (Boltz); de naam wordt gebruikt in tegenstelling met berchgroen, de kleurstof van minerale oorsprong. Sapsgroen ‘word... om haar vettigheid en donkerheid nergens of seer selden alleen aangeleid, maar men gebruikt die om daer mede te schaduwen en te diepen’ (Goeree, p. 25). 11.3.1, 11.3.6, 11.3.7, 12.4, 12.5, 12.8, enz.

sap van roode roosen: het rode sap van de bloembladen. 11.3.7

schelpgoudt: tot poeder gewreven afval van bladgoud, waarvan de bereiding in nr. 42 aangegeven wordt en dat in mossel-schelpen werd verkocht. Voor de bereiding, zie ook Goeree, p. 23. 41

schelpgroen: tot poeder gewreven soort groen mineraal, dat in een (mossel)schelp werd verkocht. Vandaar de naam. 11.3.7, 12.4, 12.5, 12.8, 12.9, 12.11, enz.

schijtgeel: schietgeel, bessengeel, bereid uit krijt gekleurd door de bessen van wegedoorn waarbij men een weinig aluin voegt; wellicht syn. van besieng(h)e(e)luw(e); Schüttgelb, gelber Lack, Stil de grain (Boltz). 13.1, 13.2, 15, 18, 27.3, 55

sc(h)ijtg(h)eluwe: zie hierboven. 11.2.5, 18, 22, 26, 28

[p. 151]

sma(e)lt(en): blauwe kleurstof, bestaande uit fijngewreven kobaltsilicaat. De intensiteit van de kleur verschilt volgens de verhouding tussen het kobalt en het silicium of glas. 11.5.3, 12.3, 12.4, 12.8, 12.16, 13.1; smals 13.10; 17

soffera(e)n: saffraan. 5, 13.1, 13.2

solferaen: zie hierboven. 47

sou(d)t: 1) keukenzout, natriumchloride. 1, 18, 42, 44 2) ander minerale ‘zout(en)’, waarvan de preciese betekenis in elke vindplaats niet noodzakelijk dezelfde is. 13.2, 14.4, 14.7, 14.8, 14.9, 15, 15.5 3) zwarte kleurstof uit schoorsteen of haard, roet; cf. Eng. soot. 11.2.6, 11.5.4

spaensgroen: kopergroen, groenspaan (Lat. aerugo). ‘Men moet het selve wel lang en sterk met een weinig Wijn-steen en Wijn-azijn vrijven, en dan door een doeck sijgen, en het dunne en klare sap alsoo gebruiken’ (Goeree, p. 24). Zeer giftig. 11.3.1, 11.3.4, 13.7, 18, 41

steen: 1) wrijfsteen. 11.4.2, 11.4.9, 11.5.1 2) mineraal. 11.4.9, 11.4.6

T

te(e)rmentijn: terpentijn. In onze gewesten werd als terpentijn het hars gebruikt van de lark (Larix europea D.C.). Werd ook langs Venetië om ingevoerd uit het Oosten. 36; Venetschen - 41

tornesol: lakmoes, blauwe vegetale verfstof uit Crozophora tinctoria; vgl. lacmoes. 12.3, 13.13

tornisol: zie hierboven. 11.4.10, 12.7, 12.8, 12.9, 12.11, 13.1, 13.2, enz.

[p. 152]

V

Venetswit: syn. van Lat. ceruse, ‘céruse... la plus blanche nous est apportée de Venise’ (Lémery, p. 134) en van loot(s)wit. Zie aldaar. 11.1.2

verdiepen: donkerder maken of schaduw aanbrengen; schattieren (Boltz); ‘uytschaduwe[n]’ (Goeree, p. 39). 12.1, 12.2, 12.3, 12.4, 12.5, enz.

verdiepinge: middel om te verdiepen. 49, 55

verhoogen: lichter van tint maken (vgl. Goeree, p. 39). 11.3.5, 12.1, 12.2, 12.3, 12.4, 12.5, enz.

vermelioen: scharlakenrood, hoogrode kleur; ‘Cinaber, of Fermilioen’ (Goeree, p. 26). 13.2, 13.5, 13.6, 14.1

vermilioen: zie hierboven. 13.2, 55

W

wijnasijn: lichtrode azijn bereid uit wijn. 11.3.1, 11.4.3, 11.4.4, 11.4.5

wijnsteen: Lat. tartarum, wijnmoer, bezinksel in kristalvorm dat zich vormt op de bodem en de binnenkant van wijnvaten. 44; witten - 11.3.1

water (sterck -): salpeterzuur, Lat. aqua caustica. 11.5.1

Y

yvo(o)renswardt: zie ijvoor(enswardt). 11.6.4, 13.11, 22

yvorenwit: verpulverd ivoor. 13.6