Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1991

[p. 70]

Een onopgemerkt gebleven fragment van de Spiegel Historiael in drie kolommen: codicologische en tekstkritische benadering
door Maurits Vandecasteele

1. Inleiding

Onder de signatuur hs. 21.859 bewaart de Koninklijke Bibliotheek te Brussel een convoluut, dat als volgt samengesteld is: (a) diverse fragmenten van Latijnse preken uit de 13de eeuw (fol. 1-8); (b) twee Latijnse preken uit de 14de eeuw (fol. 9-35); (c) twee Middelnederlandse fragmenten geïdentificeerd als behorende tot de Spiegel Historiael (fol. 37-38; fol. 36 is blank). Ofschoon het convoluut reeds in 1903 als dusdanig beschreven werd in de systematische catalogus van J. Van den Gheyn⁽¹⁾, werd aan die fragmenten verder geen aandacht besteed⁽²⁾.

De fragmenten vormen dus het laatste gedeelte van de band, die uit de 17de eeuw dateert⁽³⁾. Dat er geen verband is tussen deze folio's en de rest van het convoluut, blijkt wel uit de eigenaardige manier waarop de bladen ingebonden zijn. Enerzijds zijn ze niet zo hoog als de overige bladen, zodat ze gedeeltelijk over elkaar ingebonden werden. Anderzijds zijn ze breder dan de andere bladen, wat omvouwing van ongeveer 2 cm noodzakelijk maakte.

De aldus ingebonden bladen zijn op de versozijde met potlood gefolieerd. Fol. 37r^o en 38r^o vormen bijgevolg de achterzijde als men de band opent. Deze ongewone wijze van foliëren kan als volgt verklaard worden: een aantekening met zwarte inkt (van de Koninklijke Bibliotheek?) op fol. 37r^o identificeert de fragmenten als behorende tot de Spiegel Historiael. Er wordt bovendien verwezen naar de editie van D.J. & J. Van Lennep, die in 1849 verscheen⁽⁴⁾. Dat niet naar de uitgave van M. De

(1) J. Van den Gheyn, Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles, III, 1903, blz. 192, nr. 1912.

(2) Zo vindt men geen vermelding in J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken..., Leiden, 1972². Dr. J. Deschamps deelde ons evenwel mondeling mede dat het fragment in zijn persoonlijk bestand opgenomen is.

(3) Of de fragmenten toen reeds in de band zaten, kan moeilijk uitgemaakt worden: de rug is immers vernieuwd, wat bijbinden niet uitsluit.

(4) Spiegel Historiael of Rijmkronijk van Jacob van Maerlant (ed. D.J. & J. Van Lennep), Amsterdam, IV, 1849, blz. 409, r. 55 e.v. (niet ‘54’ zoals in de notitie).

[p. 71]

Vries & E. Verwijs verwezen wordt, kan geen verbazing wekken: het convoluut werd door de Koninklijke Bibliotheek immers aangekocht in hetzelfde jaar waarin het deel verscheen dat de betrokken fragmenten bevat⁽⁵⁾. De verwijzing maakt het derhalve mogelijk de tekst gemakkelijk weer te vinden in de doolhof die de Spiegel Historiael nu eenmaal vormt als men voor fragmenten staat⁽⁶⁾.

Na collatie van beide folio's met de editie is het volgende gebleken: (a) het vervolg van fol. 37r^o staat op fol. 38r^o; (b) de tekst loopt dan verder op fol. 37v^o en 38v^o. De folio's 37 en 38 zijn dus twee helften van één en hetzelfde blad, zodat ze, tekstueel gezien, slechts één fragment vormen. Na ‘samenvoeging’ - enerzijds van fol. 37r^o en 38r^o, anderzijds van fol. 37v^o en 38v^o - blijken de twee helften hetzelfde euvel te vertonen: het ontbreken van een tekstgedeelte aan de linkerzijde, resp. de rechterzijde. Het ‘samengestelde’ blad is bijgevolg in zijn geheel uit een katern van de Spiegel Historiael geknipt. Het heeft dus weinig zin de twee bladen verder fol. 37 en 38 te blijven noemen. Wij voerden een nieuwe foliëring in die er overigens rekening mee houdt dat twee helften van één blad tot ons gekomen zijn: fol. 1r^o en 2r^o (overeenstemmend met fol. 37r^o en 38r^o), en fol. 1v^o en 2v^o (overeenstemmend met fol. 37v^o en 38v^o).

(5) De band werd in 1863 verworven op de veiling ‘van Alstein... N. 638 du Catalogue’ (Van den Gheyn, t.a.p.). De in deze catalogus gegeven beschrijving van de fragmenten is op zijn minst bevreemdend: ‘A la fin du volume se trouve une partie des Saints Evangiles d'une écriture du XII^e ou XIII^e siècle, mais ce fragment de format in-folio a été tellement rogné par le relieur qu'il a été réduit au format d'un in-4’ (Catalogue des Livres et Manuscrits formant la Bibliothèque de feu M^r P. Léopold van Alstein..., Gand, I, 1863, blz. 46, nr. 638).

(6) Van den Gheyn, t.a.p., heeft de aantekening blijkbaar niet bemerkt: hij beschouwt fol. 37r^o (van voren gezien) als het begin, zodat zijn verwijzing naar het beginvers in de editie van De Vries & Verwijs verkeerd is.

2. Beschrijving van het fragment

2.1. Afmetingen en toestand

Eén in tweeën gesneden blad perkament, daterend uit de 14de eeuw⁽⁷⁾. Fol. 1 en 2 zijn resp. 15 cm en 15 à 15,5 cm hoog; beide folio's zijn 19 à 19,5 cm breed. De totale hoogte in originele toestand (de oorspronkelijke boven- en onderrand zijn intact) varieert bijgevolg tussen 30 en 30,5 cm. De originele breedte kan op basis van de ontbrekende tekst geschat worden op 21,5 à 22,5 cm.

(7) Cf. Van den Gheyn, t.a.p.

[p. 72]

Fol. 1 heeft een plooi en gaatjes onderaan, fol. 2 bovenaan. Fol. 1r^o en 2r^o vertonen rondom lijm- en papiersporen, en zijn bovendien zwaar gevlekt. Beide stukken hebben dus in verticale richting gediend als versteviging van een boekband in-12^o: ze waren geplakt op de binnenzijde van het voor- en achterbord, en waren gedeeltelijk ingenaaid in de rug.

Op fol. 2v^o bevindt zich onderaan rechts een (laat-16de-eeuws?) monogram ‘AG kuijck’ (in horizontale richting), waarvan de top gedeeltelijk afgesneden is.

2.2. Opmaak

Schrift: littera textualis (één hand). Bladspiegel: ca. 23 cm hoog, ca. 18,5 cm breed. Marges: ca. 2 cm bovenaan, ca. 5,5 cm onderaan.

Drie kolommen van 50 regels per bladzijde. Boven de middenkolom van fol. 1r^o staat ‘VI’, ter aanduiding van Boek 6. Foliëring en prikken zijn niet aanwezig.

Fol. 1r^o en 2r^o zijn afgeschreven en gelinieerd: enerzijds horizontaal per regel, anderzijds verticaal (dubbele lijn) als kolom voor de uitstaande hoofdletters van elk vers. Vóór sommige regels staan één of twee zwarte stippen, die slechts in twee gevallen door een paragraafteken gevolgd worden.

In het rood geschreven zijn: ‘VI’ op fol. 1r^o, de kapittelopschriften en de paragraaftekens. De uitstaande hoofdletters zijn niet gerubriceerd.

Lombarden⁽⁸⁾:

-	131: groene H (verbleekt); twee regels hoog (begin van kap. 51).
-	151: zwarte D (versierd met zwart penwerk); twee regels hoog (begin van versozijde).
-	213: rode I; vier regels hoog (begin van kap. 52).
-	290: groene B (representant zichtbaar); twee regels hoog (begin van kap. 53).

Hieruit kan afgeleid worden dat de hoofdstukken in de codex afwisselend begonnen met een ‘kleine’ groene en een ‘grote’ rode lombarde. Daar de versozijde van het fragment begint met een grotere en versierde lombarde, kan bovendien nog aangenomen worden dat ook elke rectozijde ten minste met een evenwaardige kapitaal begon⁽⁹⁾.

(8) De cijfers verwijzen naar de regels van onze editie (4.2).

(9) Wij waren niet in staat alle nog bekende fragmenten in drie kolommen te vergelijken met het hier behandelde. Er kon alleen uitgemaakt worden dat de volgende fragmenten niet tot dezelfde codex behoord hebben: Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 22.204; Gent, Universiteitsbibliotheek, hs. 1641 (cf. W.L. de Vreese, ‘Nieuwe Middelnederlandsche fragmenten...’, in Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, Leiden, XVII, 1898, blz. 210-215); Leuven, Universiteitsbibliotheek (zoals beschreven in C. Lecoutere, Een fragment van Maerlant's Spieghel Historiael, Gent, 1906).

[p. 73]

3. Vergelijking van het fragment met het Haagse handschrift

3.1. Inleidende opmerking

Het fragment (verder afgekort tot F) bevat een gedeelte van het 6de boek van de 3de partie. Deze redactie, in totaal 300 regels, stemt ruim overeen met de editie van De Vries & Verwijs (verder afgekort tot ED)⁽¹⁰⁾.

Aangezien een vergelijking tussen beide afschriften onontbeerlijk was, moesten wij een beroep doen op ED. Dit bleek spoedig een onmogelijke taak te zijn, alleen al omdat ED niet-diplomatisch is⁽¹¹⁾. Wij zagen ons dus verplicht het origineel (verder afgekort tot HS) te raadplegen⁽¹²⁾.

Na collatie blijkt ED de volgende eigenaardigheden en tekortkomingen te vertonen:

1.	De typisch Vlaamse spellingen zonder aanblazing (type ‘ebben’) en met aanblazing (type ‘herve’) zijn genormaliseerd^(13).
2.	Sommige woorden worden willekeurig gesplitst of samengebracht^(14).
3.	In bepaalde gevallen is verkeerdelijk gelezen of wordt geen melding gemaakt van eventuele emendaties^(15).

In het licht van die gegevens, en mede om niet alle mogelijke (deels kleinere) verschillen te moeten vermelden, besloten wij de afschriften F en HS samen weer te geven.

(10) M. De Vries & E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael..., Leiden, II, 1863, blz. 412 (r. 55) tot blz. 416 (r. 11).

(11) ‘Met alle respect voor onze 19de-eeuwse voorgangers, die de oude bronnen zo massaal ontsloten hebben en naar welke uitgaven wij ten dele nog (moeten) teruggrijpen: wie dezelfde teksten thans bestudeert, moet naar de originelen terug’ (W. Waterschoot, ‘Het Landjuweel te Antwerpen in 1496[.] Enkele teksten en hun interpretatie’, in Jaarboek 1980-1981 van de Koninklijke Soevereine Hoofdkamer van Retorica ‘De Fonteine’ te Gent, Gent, XXXII, [1981], blz. 52, nt. 8).

(12) Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, hs. KA XX, fol. 168v^o (kol. a, r. 11) tot fol. 169r^o (kol. c, r. 7).

(13) Cf. 4.2, nt. c, d, g, i, cc, hh en jj. De uitgevers hebben deze ‘aanpassing’ gerechtvaardigd door hun streven naar ‘eenvormigheid’ (ED, I, blz. xcix-c). Te noteren is dat in HS ook ‘gewone’ h-vormen voorkomen (b.v. ‘hadde’ in 259 en 265).

(14) Cf. 4.2, nt. a, b, j, k, l, n, o, q, r, s, u, w, y, z, aa en ii.

(15) Cf. 4.2, nt. e, f, h, m, p, t, v, x, bb, dd, ff, gg en jj.

[p. 74]

3.2. Vormelijke gegevens

3.2.1. Dialectische kenmerken

F vervangt alle typisch Vlaamse vormen [cf. VL II 121⁽¹⁶⁾] door vormen die niet kenmerkend zijn voor een bepaald dialectgebied:

-	h/- en -/h worden aangepast^(17).
-	‘enter’ > ‘ende der’ [12], ‘entie’ > ‘(ende) die’ [25 en 33; allicht ook 291], ‘ten’ > ‘den’ [99]^(18) en ‘vptie’ > ‘op die’ [135].
-	‘tlant’ > ‘dlant’ [112] en ‘tware’ > ‘dware’ [238; VL II 114c, opm.].
-	‘woch’ > ‘wech’ [201].
-	‘vul’ [15 en 210], ‘vp’ [96, 109, 135, 187, 188 en 245], ‘drussate’ [90 en 99] en ‘lumbaerden’ [60 en 108] worden gedepalataliseerd^(19).
-	palatalisering van ar + cons.: ‘harde(r)’ > ‘herde’ [192], ‘karker’^(20) > ‘kerker’ [243] en ‘swarten’^(21) > ‘swerten’ [292].
-	aer > ar: ‘aerm’ > ‘arm’ [80, 103 en 155; VL II 43]^(22).
-	uer > or: ‘ghevuerst’ > ‘gheuorst’ [205] en ‘geduerst’ > ‘gedorst’ [206].
-	‘soe’ > ‘si’ [170, 172, 196 en 227; VL I 28^(23)].
-	‘bucgerien’, dat blijkbaar uitsluitend bij Van Maerlant voorkomt^(24), wordt vervangen door ‘heresien’ [228].

F is dus in eerste instantie geen zuiver Vlaamse redactie. Enkele andere wijzigingen geven F een Brabantse kleur:

-	(wi) ‘sulre’ > ‘selre’ [39; Brabants: VL I 68]^(25).
-	‘versteect’ > ‘verstect’ [98] en ‘spreect’ > ‘sprect’ [99; Brabants: VL II 5].

(16) ‘VL II’ staat voor A. Van Loey, Middelnederlandse Spraakkunst. II. Klankleer, Groningen, 1976⁷. De nummers verwijzen naar de paragrafen.

(17) Cf. nt. 13.

(18) ‘den’ kan hier evenwel ook gewoon een acc. zijn.

(19) De vorm ‘lumbarden’ komt eveneens voor in Mechelen (cf. H. Joosen, De oudste stadsrekening van Mechelen 1311-1312, Mechelen, 1982, blz. 290).

(20) HS gebruikt overigens ook de vorm ‘kerker’ (247).

(21) ED transcribeert ‘sw'ten’ als ‘swerten’ (?).

(22) Naar analogie gelden allicht de lezingen ‘lombarde’ (60 en 108), ‘houarde’ (61 en 109), ‘ontfarme’ (89), ‘warhede’ (121) en ‘partien’ (199).

(23) ‘VL I’ staat voor A. Van Loey, Middelnederlandse Spraakkunst. I. Vormleer, Groningen, 1976⁸. De nummers verwijzen naar de paragrafen.

(24) Cf. MW I 1474, s.v. ‘buggerie’.

(25) ‘sulke’ (Vlaams: VL II 121) > ‘selke’ (147; Brabants: VL I 43) kan hier niet als bewijs gelden: ‘Antwerpen en Mechelen schijnen een menggebied van sulc- (solc-) en selc-vormen te zijn’ (VL I 43, aant. b); bovendien komt ‘selc’ ook in HS voor (b.v. 151).

[p. 75]

-	‘boerden’ [pret. van boren] > ‘borden’ [34] kan Brabants zijn op grond van ‘horde’ [pret. van horen; VL II 84, opm. 3]^(26).

Dat F ook geen zuiver Brabantse redactie is, blijkt uit een aantal varianten die zowel in het Brabants als in andere dialecten voorkomen:

-	ĭ > ĕ [Oostvlaams (en Limburgs), niet onbekend in het Brabants: VL II 9]: ‘predicaren’ > ‘predecaren’ [185] en ‘kerstijnlijc’ > ‘kerstenlijc’ [272]; anderzijds ĕ > ĭ: ‘seluerijn’ > ‘ziluerijn’ [102] en ‘heilech’ > ‘heilich’ [293].
-	‘eerst’ > ‘ierst’ [64, 197 en 296; beide vormen in Brabant en Limburg: VL I 47]; ‘eerst’ blijft éénmaal behouden [189].
-	‘af (bleef)’ > ‘of (bleef)’ [133]; ‘(vul)bracht(i)’ > ‘(vol)brocht(i)’ [210] en ‘brocht(i)’ > ‘bracht(e)’ [282]: ‘Over het algemeen zijn de vormen met o westelijk, die met a oostelijk, al komen deze laatste ook wel in het Westen voor’ [VL II 3, opm. 1]^(27).
-	d wordt in werkwoordsvormen verdubbeld: type ‘andwordde’ [171 en 177] en ‘sendde’ [218 en 245]: vooral Brabants, ook Vlaams en Hollands^(28).
-	het suffix -heden (Vlaams) > -heiden (Brabants) [138; VL II 59, opm. 3]; anderzijds blijft -heden driemaal behouden [157, 158 en 192].

Het feit dat in F geen typisch Hollandse en Limburgse vormen voorkomen, beperkt de herkomst van deze redactie (of van de kopiist) tot een regio waar hoofdzakelijk Brabantse invloeden golden. Daar anderzijds sommige Vlaamse vormen niet gewijzigd zijn in Brabantse vormen, kan men de streek van herkomst als een randgebied beschouwen. Er kan hier meer bepaald aan oostelijk Vlaanderen of westelijk Brabant gedacht worden.

(26) Anderzijds ‘vermorde’ > ‘vermoerde’ (212) en ‘vermort/ghemort’ (221): wisselvormen (VL II 79).

(27) ‘af’ is éénmaal (39), ‘brochte’ tweemaal (73 en 228) als dusdanig behouden. Of ‘staerf’ > ‘storf’ (278) tot deze categorie behoort, vergt nader onderzoek.

(28) VL I 58, aant. c, s.v. ‘wordde’. Deze verdubbeling komt trouwens ook nog voor te Leuven in 1496 (cf. M. Vandecasteele, ‘Het Antwerpse rederijkersfeest van 1496: een onderzoek der bronnen’, in Jaarboek 1985-1986 van de Koninklijke Soevereine Hoofdkamer van Retorica ‘De Fonteine’ te Gent, Gent, XXXV-XXXVI, [1987], blz. 174, nr. 13, waar ‘werdden’).

[p. 76]

3.2.2. Spellingsverschijnselen

Vergeleken met HS bevat F enkele opvallende spellingsvormen:

-	de diftong au in ‘paus’ wordt steeds (zeventienmaal!) als dusdanig geschreven; het gaat hier blijkbaar om de eerste vindplaats, daar tot heden ‘steeds... paeus’ gold^(29).
-	ō/ô + v (type ‘geloue’) wordt consequent tot oe + v: ‘geloeue’^(30).
-	t wordt in werkwoordsvormen ofwel stemhebbend [‘antworde’ > ‘andwordde’, 171 en 177] ofwel versterkt tot dt [‘verbrant’ > ‘(ver)brandt’, 32; ‘vint’ > ‘vindt’, 123; ‘luut’ > ‘luudt’, 178]^(31).

(29) Dit ‘steeds’ is te relativeren: HS gebruikt courant de vorm ‘paues’!

(30) Zie 217, 227, 237, 238, 271, 272 en 284. VL II 76 biedt geen uitkomst qua gebied: oe is zeldzaam in Noordwestvlaanderen, behalve vóór o.a. v.

(31) Tot heden was onduidelijk of het hier om een spellingsvariant gaat of om een fonetisch verschil (cf. VL II 114, aant. a). Het feit dat de wisseling -t/-dt te Leuven anno 1496 voorkomt in hetzelfde document (cf. Vandecasteele, t.a.p., waar ‘gegondt’ en ‘geont’), wijst op een spellingsvariant.

3.2.3. Fonetische verschijnselen

-	‘ontboot’ > ‘onboot’ [56] en ‘ombekent’ > ‘onbekent’ [300]; aangezien ‘ontbiden’ > ‘ombiden’ geattesteerd is [VL II 109a], kan aangenomen worden dat de kopiist geen onderscheid maakte tussen ontb- en omb-.
-	de sjwa verdwijnt overal; in ‘andren’ wordt ze evenwel ingevoerd^(32).

(32) Weglating: ‘constantinoble’ (53), ‘vrancrike’ (109), ‘als men’ (117), ‘nernstelike’ (162), ‘jnglen’ (168), ‘gehingt’ (196), ‘leandre’ (230) en ‘regle’ (291). Invoering: ‘anderen’ (8 en 139).

3.2.4. Morfologische verschijnselen

Substantief

-	plur. nom./acc. -en > -e: ‘[tr]ane’ [12], ‘scrine’ [15], ‘cloestre’ [76], ‘lombarde’ [108] en ‘wulue’ [126]; anderzijds plur. dat./acc. -e > -en: ‘dingen’ [33], ‘fransoisen’ [38] en ‘miraclen’ [121]^(33).
-	vooropgeplaatste gen. masc.: als regel geldt dat -s kan verdwijnen bij titels [VL I 11, opm. 3, type ‘des coninc cnapen’]; dit verschijnsel treedt in F evenwel ook op bij vader: ‘oms vader hulde’ [249], ‘des vader (doot)’ [279] en ‘des vader heresien’ [281]^(34).

(33) Het gebruik van -en/-e blijkt zowel aan dialect als aan tijd gebonden te zijn: -en is reeds vroeg Vlaams [VL I 76; HS gebruikt evenwel ook -e (cf. 15)], terwijl -e in het Brabants nog lang gebruikt wordt (-en treedt er pas op vanaf ca. 1350; VL I 78 en 83).

(34) HS heeft telkens ‘vaders’. Opmerkelijk in HS is ‘de dochter coninx segebrecht’ (219; cf. F: ‘die dochter des coninx zegebrecht’).

[p. 77]

Adjectief

-	van twee opeenvolgende adjectieven (na voorzetsel) wordt het eerste in F zwak verbogen: ‘[jn m]enege (HS meneger) dorperlik[er] sonde’ [6] en ‘met herde (HS harder) groter heimelijchede’ [192].
-	na ‘niet’ verdwijnt de gen. -s van de comparatief: ‘niet scoenre’ [144].

Werkwoord

-	‘heues/heuet’ > ‘heefs/heeft’, behalve in één geval^(35).
-	‘(dattu) sijs’ > ‘best’ [86]^(36).

(35) Gewijzigd: 7, 92, 160, 193 en 226. Behouden: 189.

(36) ‘best’ wijst op een jongere redactie (cf. VL I 74).

3.2.5. Fraseologische verschijnselen

Woordkeuze

-	‘alse (paues benedijede)’ > ‘te ...’ [59].
-	‘clagede’ > ‘seide’ [83].
-	‘om dat’ > ‘want’ [85].
-	‘danen (hi was)’ > ‘daer ...’ [118].
-	‘te (bordeaus)’ > ‘tote ...’ [125].
-	‘teerst’ > ‘eerst’ [189].
-	‘henen (gegaen)’ > ‘wech ...’ [194].
-	‘weder (des paues wille)’ > ‘jegen ...’ [207].
-	‘bucgerien’ > ‘heresien’ [228; cf. 3.2.1.].
-	‘jn’ > ‘te’ [231].
-	‘togede hi’ > ‘dreigedi’ [234].
-	‘(dat hi) hem weder koren (soude ter wet)’ > ‘... weder keren ...’ [235-236]^(37).
-	‘tesen (liue... gescent)’ > ‘van (desen ...)’ [240]^(38).
-	‘lijf’ > ‘leuen’ [254], behouden in 13 [rijm], 237 en 240.
-	‘vertogede (miracle)’ > ‘dede ...’ [255].
-	‘vele’ > ‘menege’ [256].
-	‘betren’ > ‘bekeren’ [262].
-	‘bedieden’ [trans.] > ‘bedieden van’ [285-286]^(39).

(37) ‘koren’ kan inderdaad beschouwd worden als een bijvorm van ‘keren’, zoals gesuggereerd in MW III 1913, opm. 2. De constructie ‘koren te’, met de betekenis ‘(ver)lokken’, is overigens geattesteerd (cf. MW, t.a.p.). Te noteren is nog dat ED ‘koren’ transcribeert als ‘keren’ (cf. 4.2, nt. gg).

(38) De constructie met ‘van’ blijkt de normale te zijn (cf. MW VII 428).

(39) Beide constructies zijn geattesteerd (cf. MW I 639).

Voorvoegsels

-	‘verdoruen’ > ‘bedoruen’ [28].
-	‘gecoren’ > ‘vercoren’ [46 en 50].

[p. 78]

-	‘vermort’ > ‘ghemort’ [221].

Dubbele negatie

-	de dubbele negatie verdwijnt éénmaal [28] en wordt viermaal behouden [196, 206, 260 en 267].

3.3. Inhoudelijke gegevens

3.3.1. Betere lezingen⁽⁴⁰⁾

-	‘ontsach’ [3] vs. ‘duchte’ [HS 3]: de verschrijving ‘duchte’ [uit HS 2] werd reeds opgemerkt en correct geëmendeerd in ED, blz. 412, nt. 3.
-	‘orlof’ [65] vs. ‘lof’ [HS 65]: ofschoon beide woorden ‘toestemming’ kunnen betekenen, is ‘orlof’ minder dubbelzinnig [cf. Vincent de Beauvais, ‘absque iussione principis’; citaat in ED, blz. 413, nt. 1].
-	‘messe’ [66] vs. ‘lesse’ [HS 66]: op grond van Vincent de Beauvais [‘ad missas’; citaat in ED, blz. 413, nt. 2] kan alleen ‘messe’ juist zijn [niet opgemerkt in ED].
-	‘vter p(...)’ [72], te lezen als ‘vter port’ [cf. rijm], vs. ‘alsemen hort’ [HS 72]: in laatstgenoemd geval gaat het om een verschrijving [cf. HS 71; niet opgemerkt in ED]^(41).
-	‘vi’ [93] vs. ‘vij’ [HS 93]: ‘VI’ in ED [stilzwijgend geëmendeerd?].
-	‘Van anderen’ [97] vs. ‘vanderen’ [HS 97]: ‘Van deren ligt het naast voor de hand. Doch misschien schreef Maerlant: Van anderen’ [ED, blz. 413, nt. 5].
-	‘ten drussate spreect ende seide’ [HS 99-100]: F geeft een vlottere lezing.
-	120-121 en 141-142 lezen vlotter, resp. logischer dan HS^(42).
-	‘sendde’ [218] vs. ‘senden’ [HS 218]: reeds geëmendeerd in ED, blz. 415, nt. 3.
-	‘seluen’ [HS 209], ‘hier’ [HS 221], ‘houden’ [HS 236] en ‘de waerheit’ [HS 258] zijn overbodig [weggelaten in F].
-	‘Die en hilt hem... ane des vader heresien’ [280-281] vs. ‘... na ...’ [HS 280-281]: F is logischer en geeft meer afwisseling^(43).

(40) In de volgende hoofdstukken wordt voor het begrip ‘beter’, enz. uitgegaan van F.

(41) De opeenvolgende rijmen ‘port/hort’ - ‘port/vort’ (70-74) en ‘port/hort’ - ‘hort/vort’ (HS 70-74) wijzen op een corrupt origineel.

(42) ‘ginc’ (HS 142) moet waarschijnlijk als ‘hinc’ gelezen worden.

(43) HS ‘Na des vaders’ is allicht beïnvloed door dezelfde uitdrukking in 279.

3.3.2. Slechtere lezingen

-	‘dinge echt gregorius bit’ [94] heeft geen zin; het gaat vermoedelijk om een verschrijving van ‘dingel echter’ [cf. gedeeltelijk HS 94].

[p. 79]

-	‘Deia’ [171] vs. ‘deyra’ [HS 171]: HS is correcter [Vincent de Beauvais: ‘Deiri, de ira’; citaat in ED, blz. 414, nt. 5].
-	‘woenden’ [184] vs. ‘wonen’ [HS 184]: het preteritum past niet in de context.

3.3.3. Afwijkende lezingen

-	de stopverzen 106-107 ontbreken in HS.
-	‘lombarde/houarde’ [108-109] vs. ‘lumbarden/swarden’ [HS 108-109]: F wijzigt het rijm omdat ‘swarden’ > ‘swerden’^(44).
-	186 en 188 zijn in beide redacties corrupt^(45).
-	255-256 en HS 255-256 kunnen als gelijkwaardig beschouwd worden.
-	268 wijkt af van HS 268^(46).

(44) Cf. 3.2.1.

(45) 186 en 188 zijn juist tot ‘varen’; het daaropvolgende ‘op datmer vare’ is overbodig. In HS 188 is ‘porren’ overbodig.

(46) 267 heeft waarschijnlijk een ander rijmwoord dan ‘beheten’ (cf. HS 267).

3.3.4. Betwiste lezingen

-	‘met wille’ [HS 48]: ED, blz. 412, nt. 7, vraagt zich af of deze lezing wel zuiver is; dit is wel degelijk het geval, daar ze gestaafd wordt door F.
-	‘vro’ [HS 203]: Halbertsma, een vroege emendator, stelt ‘vroet’ voor; ED, blz. 415, nt. 1, verwerpt deze emendatie terecht: ook F heeft ‘vro’.

4. Tekstuitgave

4.1. Wijze van uitgave

Diplomatisch [de opgeloste afkortingen zijn cursief weergegeven]⁽⁴⁷⁾.

Verklaring der gebruikte tekens in ed. F:

... geen tekst (afgesneden);

(...) onleesbaar (zeer verbleekt of beschadigd);

[x] fragmentarische letter;

<...> gat;

¶ paragraafteken.

(47) Op de zwaar gevlekte delen (fol. 1r^o en 2r^o) is het bestaan van representerende stippen niet steeds uit te maken.

4.2. Transcriptie

[p. 80]

© Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 21.859, fol. 37r^o/38r^o [fol. 1r^o/2r^o]

[p. 81]

© Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 21.859, fol. 37v^o/38v^o [fol. 1v^o/2v^o]

[p. 82]

Derde partie, boek VI, Kap. 49 (partim) - 53 (partim)

F - Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 21.859

....coninc. ende versuchte⁺
...ie haer der plagen duchte
...e haer der sonden ontsach
...ie alle dinc vermach
... ons ghespaert lange stonde
...enege dorperlik(...) sonde
... heeft hi ons te blouwen
...uele met anderen rouwen
...ine betren ons clene no groot
...n onse kindere doot
...[o]gen jammerlike vreesen
...ane der weduwen ende der weesen
...i gecort hebben haer lijf
...al ons go(...)e wi sijn keitijf
... al vol scure scrine . kelre
...l dat hebben ende voerent elre
... [s]aelt sijn alst al es gespaert
... [w]i hadden liefst ende waert
...s meest stont inden moet
...s verlo(...) (...) sal dit goet
...[e] werct bi minen rade
...en wi hebben ged(...) scade
... ons haer goet hem keren
...[f] doen oec gode teeren
...attinge die quade brieue
...nse dor ons heren (...)
... ons die kindere ontstoruen
... [w]i niet bliuen bedoruen
... eweliken torment⁺
...inc wart aldus ge(...)
...c br(...) (...)
...[b]randt die quade wet

+ fol. 1r^o (a)

+ fol. 2r^o (a)

[p. 83]

Derde partie, boek VI, Kap. 49 (partim) - 53 (partim)

HS - Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, hs. KA XX

an den coninc ende versuchte⁺
Om dat soe hare der plagen duchte
ende soe hare der zonden duchte
God die alle dinc ver mach^(a)
heuet ons gespaert lange stonde
jn meneger dorperliker zonde
dicken heuet hi ons te blouwen^(b)
met evele ende met andren rouwen
ende wine betren ons clene no groet
Nv sijn onse kindere doot
wi mogen jammerlike vreesen
de tranen der weduwen enter weesen
dat si gecort ebben haer lijf^(c)
wat sal ons goet wi sijn keytijf
hets al vul scure . scrinen . kelre
wie sal dit ebben ende voerent elre^(d)
wies saelt sijn alst es gespaert
dat wi liefst hadden ende waert
ende ons meest stont jnden moet
dats al verloren wat sal dit goet
Nv here werct bi minen rade
ende dien wi hebben gedaen scade
laet ons hem haer goet keren
ende af doen oec gode teeren
die scattinge entie quade brieue
ende verbernense dor ons heren lieue
al sijn ons die kindere ontstoruen
dat wi niet en bliuen verdoruen
jnden euweliken torment
dese dinc wart aldus gehent
Cylpric brac ende heuet ontset
ende verbrant die quade wet

+ fol. 168v^o (a)

(a) ver mach] vermach, ED; de spatie wijst op een aarzeling: het rijmwoord is immers verkeerd (cf. 3.3.1).

(b) te blouwen] teblouwen, ED.

(c) ebben] hebben, ED.

(d) ebben] hebben, ED.

[p. 84]

 

⁺

 

...e die brieue ende al die dingen

 

...e borden ter reimeringen

35

...oe bleuen hem .ij. sonen doot

 

... hi hadde rouwe groot

 

sente gregorius beghin .l.

 

...[a]nden fransoisen laten wi bliuen

 

[W]i selre wel hier na af scriuen

40

...[l]len onse ystorie keren

 

...eisere ten roemschen heren

 

...[n] pausen vander stede

 

...riuen haer auonture mede

 

...berius vierde Jaer

45

... (...) [w]as lesen wi vor waer

 

...t (...) [r]ome paus vercoren

 

...n(...)us die was te voren

 

... (...)[g]ius met wille tsamen

 

...[e] was h(...) (...) deser namen

50

... (...) pause was vercoren

 

Plachmen lange stont te voren⁺

 

Dat alse die kerke enen paus coes

 

Datsi te constantinoble altoes

 

Anden keiser screef of hijt woude

55

Dat hi den paus louen soude

 

Ende so onboot hi sine lieue

 

Ende sinen wille met sinen brieue

 

Ende louedene eer menne wide

 

Ofte te pause benedide

60

Maer nv was metten lombarden

 

Rome beseten met houarden

 

Ende tyberius en conde

 

Die stat ontsetten niet ter stonde

 

Dus wart hi dierste paus int hof

65

Gewijt sonder des keisers orlof

 

Dese ordineerde in die messe

 

Drie prefacien ende sesse

+ F

+ fol. 1r^o (b)

[p. 85]

 

⁺

 

entie brieue ende alle de dinge

 

die boerden ter reimeringe

35

Nochtan bleuen hem .ij. sonen doot

 

dies hi hadde rouwe groot

 

Sante Gregorius begin .l.^(e)

 

Vanden fransoyse laten wi bliuen^(f)

 

wi sulre wel hier na af scriuen

40

ende sullen onse ystorie keren

 

Ten keyseren enten roemscen heren

 

enten pauesen vander stede

 

ende scriuen hare auenture mede

 

¶ jn tyberius vierde jaer

45

die keyser was leestmen vor waer

 

So wart te rome paues gecoren

 

Na benedictus diet was te voren

 

pelagius met wille te samen

 

die ander waest van dier namen

50

eer dese paues was gecoren

 

So plachmen langen stont te voren⁺

 

dat alse die kerke enen paues coos

 

datmen te constantinobele altoes

 

anden keyser screef of hi woude

55

dat hi den paues louen soude

 

ende so ontboot hi sine lieue

 

ende sinen wille met sinen brieue

 

ende louedene eermenne wijede

 

Ofte alse paues benedijede

60

maer nv was metten lumbaerden

 

Rome beseten met ouaerden^(g)

 

ende tyberius en conde

 

dje stat ontsetten niet tier stonde

 

dus wart deerste paues jnt hof

65

Ghewijet sonder skeysers lof

 

dese ordineerde jndie lesse

 

drie profacien ende sesse^(h)

+ HS

(e) Sante] Sente, ED.

(f) fransoyse] Fransoysen, ED.

+ fol. 168v^o (b)

(g) ouaerden] hovaerden, ED.

(h) profacien] prefacien, ED; Vincent de Beauvais: ‘prefationem’ en ‘prefationibus’ (citaat in ED, blz. 413, nt. 2!).

[p. 86]

 

⁺

 

¶ Doe paus was dese pelagius

 

Doe was clerc greg[o]rius

70

Die na hem paus was vander port

 

Eens senatuers so[n](...) alsmen hort

 

Rike ende edel vter p(...)

 

Sine grote erue broc(...) al vort

 

Te geuene dor onsen here

75

Want hi maecte dor sine ere

 

vj cloestre in cicile

 

Ende in rome ter seluer wile

 

Maecti enen cloester mede

 

Daer hi hem moenc in cleden dede⁺

80

Sijn ander goet gaf hi den armen

 

(...) Jng<...> an h(...) (...)

 

Alse een mensche al openbare

 

Ende seide dat hi te broken ware

 

Op die zee ende al verloren

85

Ende seide want wi van di horen

 

Dattu best van herten milde

 

Alse tote enen vredescilde

 

Comen wi te di dor dine goede

 

Dat di ontfarme onser armoede

90

¶ Gregorius riep sinen drossate

 

Ende seide doe hem karitate

 

Ghef[t] [h]em dattu heefs daer

 

Die knape gaf hem vi .d. swaer

 

Dinge echt gregorius bit

95

Ay here sprac hi wat sal dit

 

Jc ha(...)[e] allene op di troest

 

Van anderen bliuic onuerloest

 

Of ghi mi aldus verstect

 

Mettien hi echt den drossate sprect

100

Of hi els iet hadde te gheuen

 

Hier es sprac hi els niet bleuen⁺

+ F

+ fol. 2r^o (b)

+ fol. 1r^o (c)

[p. 87]

 

⁺

 

¶ doe paues was dese pelagius

 

doe was clerc Gregorius

70

die na hem paues was vander port

 

eens senaturs sone alsemen hort

 

Rike ende edel alsemen hort

 

Sijn grote herue brochti vort⁽ⁱ⁾

 

Te gevene dore onsen here

75

want hi maecte dor sine ere

 

.vi. cloestren jn cycile

 

ende jn rome ter seluer wile

 

maecti eenen cloester mede

 

daer hi hem moenc in cleden dede

80

Sijn ander goet gaf hi den aermen

 

eens quam dingel an hem caermen

 

alse een mensche al openbare

 

ende clagede dat hi te broken ware^(j)

 

vptie zee ende al verloren

85

ende seide om dat wi van di horen^(k)

 

dattu sijs van herten milde

 

alse tote eenen vrede scilde^(l)

 

Comen wi te di dor dine goede

 

dat di ontfaerme onser armoede

90

Gregorius riep sinen drussate

 

ende seide doe hem karitate

 

Ghef hem dattu heues daer

 

die knape gaf hem .vij. d swaer^(m)

 

dander echter Gregoriuse bit

95

ay here sprachi wat sal mi dit⁽ⁿ⁾

 

jc hadde alleene vpdi troost^(o)

 

vanderen bliuic onverloest

 

Of ghi mi aldus versteect

 

mettien hi echt ten drussate spreect

100

ende seide es hier nv jet bleuen

 

hi seide neent dat men mach geven

+ HS

(i) herue] erve, ED.

(j) te broken] tebroken, ED.

(k) om dat] Omdat, ED.

(l) vrede scilde] vredescilde, ED.

(m) vij] VI, ED.

(n) sprachi] sprac hi, ED.

(o) vpdi] up di, ED.

[p. 88]

 

⁺

 

Dan een ziluerijn plateel

 

Gheft den armen sprac hi geheel

 

Dus ginc dingel sire straten

105

Met gregorius karitaten

 

Hier na suldi horen die dinc

 

Hoe hem dit teeren verginc

 

Jn desen tiden voeren die lombarde

 

Op vrancrike met houarde

110

Ende wonnen ende verloren

 

Alse ten orloge moet behoren

 

Maer dlant lietensi ongewonnen

 

Alse diet gemeestren nie^t en connen

 

¶ Jn desen tiden so quam mede

115

Jn vlaenderen in ene stede

 

Die bi namen berghen heet

 

Sente winnoc als men weet

 

Vut grote bartaengen daer hi was

 

Ende verdiende an gode das

120

So dat god sider dede

 

Miraclen dor hem dats warhede

 

Die sine vite wille lesen

 

Hi vindt scone dinc van desen

 

Jn desen tiden quamen mede

125

Tote bordeaus in die stede

 

Die wulue ende en scad(...) (...)

 

Manne no wiue no kint

 

Maer si verbeten ende aten

 

Der stat honde achter straten⁺

130

hoe hi dinghelsche beweende .lj.

 

H (...) (...) in desen (...)

 

Dat dese gregorius soude liden

 

Daer hier voren of bleef die tale

 

Te rom[e] (...) [m]en altemale

135

Op die m(...) hilt comanscepe

 

Doe w(...) (...)rcomen met scepe

 

Kindere vut bartaengen groot

 

Van scoenheiden sonder genoot

+ F

+ fol. 2r^o (c)

[p. 89]

 

⁺

 

dan een seluerijn plateel

 

Ghef den aermen sprachi geheel

 

dus ginc dingel siere straten

105

met Gregorius karitaten

 

[om.]

 

[om.]

 

¶ jn desen tiden voeren de lumbarden

 

vp vrankerike met haren swarden^(p)

110

ende wonnen ende verloren

 

alse ten orloge moet behoren

 

maer tlant lietensi ongewonnen

 

¶ Alse diet ghemeestren niet en connen⁺

 

jn desen tiden so quam mede

115

jn vlaenderen jn eene stede

 

die bi namen berghene heet

 

Sente winnoc alsemen weet

 

vte grote bartaengen danen hi was

 

ende verdiende an gode das

120

dat hi wart heilech ende god dede

 

dor hem menege miracle mede

 

die sine vite wille lesen

 

daer vint hi scone dinc van desen

 

¶ jn desen tiden quamen mede

125

Te bordeaus jndie stede

 

dje wuluen ende en scaden twint

 

no weder manne wijf no kint

 

maer si verbeten ende aten

 

al die honde achter straten

130

hoe hi dinghelsche beweende .li.

 

Het gheviel in desen tiden

 

dat dese Gregorius soude liden

 

daer hier voren af bleef de tale

 

Te rome daermen alte male^(q)

135

vptie maerct hilt comanscepe

 

doe waerre ouer comen met scepe^(r)

 

kinder vte bartaengen groot

 

van scoonheden sonder genoot

+ HS

(p) swarden] swaerden, ED.

+ fol. 168v^o (c)

(q) alte male] altemale, ED.

(r) ouer comen] overcomen, ED.

[p. 90]

 

⁺

 

Die ginder met anderen waren

140

Ende saten te cope teere scaren

 

Die claer waren ende wit gehuut

 

Van hare sere scone ende hinc al vut

 

Want hem inder herten dochte

 

Dat niet scoenre wesen mochte

145

Jnder menscheliker naturen

 

Daer vragedi ter seluer vren

 

Wanen selke kindere quamen

 

Ende men seidem altesamen

 

Van groten bartaengen daer manne ende wiue

150

Meest waren van so sconen liue

 

Doe vragedi ofte selke baren⁺

 

Heidijn ofte kerstijn waren

 

Ende men seide heidijn here

 

Doe versuchti diepe ende sere

155

Ende sprac wacharme keitiue

 

Dat liede van so sconen liue

 

Die meester vander demsterheden

 

Besit met sire mogentheden

 

Ende dat so edele gedane

160

Binnen niet en heeft ane

 

Die hope van hemelrike

 

Doe vragedi echt nernstelike

 

Hoe men tfolc hiete bi namen

 

Men seide jngelsche alte samen

165

Met rechte sprac hi heeten si soe

 

So scone anscijn ende so vroe

 

Sijn wel sculdich sekerlike

 

Met jnglen te sine in hemelrike

 

Die Jegenode daer si vut quamen

170

Sprac hi . hoe heetsi bi namen

 

Deia andworddemen hem doe

 

Met rechte seit hi heet si soe

+ F

+ fol. lv^o (a)

[p. 91]

 

⁺

 

die ghinder met andren ware

140

Te cope saten teere schare

 

die sach hi claer ende wit gehuut

 

van hare so scone dat ginc al wt

 

want hem jnder herten dochte

 

dat niet scoenres wesen mochte

145

jnder menscelikere nature

 

daer vragedehi ter seluer vre^(s)

 

wanen sulke kinder^e quamen^(t)

 

ende men seidem alte samen^(u)

 

van grote bartaenge daer manne ende wiue^(v)

150

meest waren van so sconen liue

 

doe vragedi ofte selke baren

 

heidijn ofte kerstijn waren

 

ende men seidem heidijn here

 

doe versuchte hi diepe ende sere

155

ende sprac wachaermen keytiue

 

dat liede van so sconen liue

 

die meester vander deemsterheden

 

besit met siere mogentheden

 

ende dat so edele gedane

160

binnen niet en heuet ane

 

die hope van hemelrike

 

doe vragedi echt nerenstelike

 

hoemen tvolc hiete bi namen

 

men seide Jngelsce alte samen^(w)

165

met rechte sprac hi heeten si so

 

So scone anscijn ende so vro

 

Sijn schuldich wel sekerlike

 

met jngelen tsine jn hemelrike

 

dje jegenode daer si wt quamen

170

Sprac hi hoe heet soe bi namen

 

deyra antwordemen hem doe

 

met rechte seit hi heet soe alsoe

+ HS

(s) vragedehi] vragede hi, ED.

(t) kindere] kinder, ED.

(u) alte samen] altesamen, ED.

(v) bartaenge] Bartaengen, ED.

(w) alte samen] altesamen, ED.

[p. 92]

 

⁺

 

Men salse vander gramscap keren

 

Ende bringense ter genaden ons heren

175

Doe sprac hi hoe es die here genant

 

Die daer .coninc. es int lant

 

Ella andwordde die coepman

 

Dat luudt sprac gregorius daer an

 

Den lof gods dien men noch sal⁺

180

Singen daer inden lande al

 

.¶ Nu es gregorius ten p[au]s gegaen

 

Ende beiagede an hem saen

 

Datmen den Jngelschen te hant

 

Die woenden in bartaengen lant

185

Predecaren senden soude

 

Oec seidi dat hi selue woude

 

Op dat den paus bequame ware

 

Mede varen . op datmer vare

 

Eerst heuet hem die paus ontseit

190

Maer so vaste hi hem ane leit

 

Dat hi ontfinc sine bede

 

Met herde groter heimelijchede

 

Heeft hi benedixie ontfaen

 

Ende es also wech ghegaen

195

Want hadt geweten die stat

 

Si en hadde nie^t gehingt dat

 

Ende tierst dat dit port vernam

 

Al rome vore den paus quam

 

Jn drien partien screien weenen

200

Alse oft si den paus souden steenen

 

Dat hine wech hadde gesent⁺

 

Ende seiden die stat ware gescent

 

Die paus was vro nader talen

 

Dat hine weder dede halen

205

Dus es sijn wille gheuorst

 

Want hi en hadde nie^t gedorst

 

Jet doen jegen des paus wille

+ F

+ fol. 2v^o (a)

+ fol. 1v^o (b)

[p. 93]

 

⁺

 

Men salse vander gramscap keren⁺

 

ende bringhense ter genaden ons heren

175

doe sprac hi hoes die here genant

 

die daer coninc es jnt lant

 

Ella antworde die coepman

 

dat luut sprac Gregorius daer an

 

den lof gods diemen noch sal

180

Singen jnden lande ouer al

 

¶ Nv es Gregorius ten paues gegaen

 

ende beiagede ane hem saen

 

dat men den jngelschen te hant

 

die wonen in barraenyen lant^(x)

185

predicaren senden soude

 

Oec seidi dat hi mede woude

 

vp dat den paues bequame ware^(y)

 

porren vp dat merre vare^(z)

 

Teerst heuet hem die paues ontseit

190

maer so vaste hi hem ane leit^(aa)

 

dat hi ontfinc sine bede

 

met harder groter heimelichede^(bb)

 

heuet hi benedictie ontfaen

 

ende es also henen gegaen

195

want hadt geweten de stat

 

Soene hadde niet gehinget dat

 

ende teersten dat de port vernam

 

al rome vorden paues quam

 

jn .iij. paertijen screien . weenen

200

alse of sine souden steenen

 

dat hine woch hadde gesent

 

ende seiden die stat ware gescent

 

die paues was vro nader talen

 

dat hine weder dede halen

205

dus es sijn wille ghevuerst

 

want hine adde niet geduerst^(cc)

 

jet doen weder des paues wille

+ HS

+ fol. 169r^o (a)

(x) barraenyen] Bartaenyen, ED.

(y) vp dat] Updat, ED.

(z) vp dat] updat, ED.

(aa) ane leit] aneleit, ED.

(bb) harder] harde, ED.

(cc) adde] hadde, ED.

[p. 94]

 

⁺

 

Te rome keerdi droeue ende stille

 

Maer doen hi was paus daer naer

210

Volbrochti sinen wille daer

 

hoe die coninc sinen

 

sone vermoerde .lij.

 

IN tyberius seste Jaer

 

Regneerde in spaengen ouer waer

215

Leuigilt ouer die westergoten

 

Die nochtoe met haren roten

 

Waren ongeloeuege arriane

 

Die sendde den fransoisen ane

 

Om die dochter des .coninx. zegebrecht

220

Die vore dorneke int geuecht

 

Ghemort was alst staet voren

 

Sire dochter haddi vercoren

 

Te geuene sinen sone ermengilde

 

Alse diene edelike huwen wilde

225

Die vrouwe was kerstijn goet

 

Ende heeft haren man beuroet

 

Dat si hem tgeloeue dede lyen

 

Ende brochten vter heresien

 

Jngont was der vrouwen name⁺

230

Dit was leandre bequame

 

Die bisscop was te yspal<...>

 

Dat nv grote sibilien is

 

Alse die vader dit bekende

 

Dreigedi den sone met genende

235

Dat hi weder keren soude

 

Ter wet die hi selue woude

 

Die sone sprac mijns lijfs mi roeue

 

Maer in late niet dware geloeue

 

Dat ic eens hebbe bekent

240

Om van desen liue te sine gescent

 

Die vader nam hem tconincrike

 

Ende al sijn goet gemeenlike

+ F

+ fol. 2v^o (b)

[p. 95]

 

⁺

 

Te rome keerdi droeue & stille

 

maer doe hi paues was seluen daer naer^(dd)

210

vulbrachti sinen wille daer

 

hoe coninc. lewigilt

 

sinen sone vermorde .lij.^(ee)

 

IN tyberius seste jaer

 

regneerde jn spaengen vor waer

215

lewighilt ouer die wester Goten

 

die nochtoe met haren roten

 

waren ongeloue arriane^(ff)

 

ende senden den fransoysen ane

 

om de dochter coninx segebrecht

220

die vor dorneke jnt gevecht

 

vermort was alst staet hier voren

 

Sire dochter haddi vercoren

 

Te ghevene sinen sone ermengilde

 

alse die edelijc huwen wilde

225

die vrouwe was kerstijn goet

 

ende heuet haren man bevroet

 

dat soene tgeloue dede lijen

 

ende brochtene vter bucgerien

 

jngont was der vrouwen name

230

djt was leandere bequame

 

die bisscop was jn jspalis

 

dat nv groot sibille js

 

alse die vader dit bekende

 

Togede hi den sone met genende⁺

235

dat hi hem weder koren soude^(gg)

 

Ter wet die hi selue houden woude

 

die sone sprac mijns lijfs mi roue

 

maer ic en late niet tware geloue

 

dat ic eens ebbe bekent^(hh)

240

Om tesen liue tsine gescent

 

die vader nam hem tconincrike

 

ende al sijn goet gemeenlike

+ HS

(dd) seluen] selve, ED.

(ee) 211 en 212 vormen één regel in het origineel.

(ff) ongeloue] ongelovege, ED (maar ‘ongelove’ in ED, blz. 415, nt. 3).

+ fol. 169r^o (b)

(gg) koren] keren, ED (cf. 3.2.5).

(hh) ebbe] hebbe, ED.

[p. 96]

 

⁺

 

Ende sloten in enen kerker Jnghe

 

. Niet en dieden dese dinge

245

. Op enen paesch nacht senddi saen

 

Enen bisscop arriaen

 

Ten kerkere dat hine monegen soude

 

Maer ermengilt altoes en woude

 

Oms vader hulde om geenen pant

250

Ghemonecht wesen van sire hant

 

Die bisscop settem t...⁺

 

Ende sijn vader die fell...

 

Dede in sijn prisoen...

 

Sijn leuen nemen om...

255

Maer god dede na sine do...

 

Dor hem menege mir...

 

Die vader was droeu...

 

Alse hi horde vander [m]...

 

Dat hi den sone hadde...

260

Doch en was nie^t also groo...

 

Sijn rouwe van ermen...

 

Dat hi hem iet bekeren [w]...

 

Maer als hi siec was in si[n]...

 

Om den bisscop leander...

265

Dien hi dicke hadde...

 

Torment gedaen ende...

 

Ende seide hine dorste...

 

Om sijn volc om sine...

 

Want hise te sere onts...

270

Doch beghiede hi daer h...

 

Dat haer geloeue ware...

 

Ende kerstenlijc geloeue...

 

An die roemsche kerke...

 

Den bisscop bat hi ende...

275

Dat hi soude leren m...

 

Sinen sone ricarede

 

Alse hi dede ermengil...

 

Doe storf hi wildi of e[n]...

 

.. Ricaert na des vader...⁺

280

Die en hilt hem clene n...

 

Ane des vader heresien

 

Sider^t brachte hi al die...

 

Vanden westergoten dat...

+ F

+ fol. 1v^o (c)

+ fol. 2v^o (c)

[p. 97]

 

⁺

 

ende slotene jn enen karker jnge

 

maer niet en dieden dese dinge

245

¶ vp enen paschenacht sendi saen

 

eenen bisscop arriaen

 

Ten kerkere dat hine monegen soude

 

maer Ermenghilt die en woude

 

Om svaders hulde om genen pant

250

Ghemonecht wesen van sire hant

 

die bisscop sette hem ten kere

 

Sijn vader die felle here

 

dede in sinen prisoene den sone

 

Sijn lijf nemen omme tgone

255

maer god vertogede na sine doot

 

van hem vele miracle groot

 

dies was sijn vader droeue te waren

 

als hi de waerheit horde vander maren

 

dat hi den sone hadde doot

260

doch en was niet also groot

 

Sinen rouwe van Ermenghilde

 

dat hi hem jet betren wilde

 

maer alse hi ziec was in sinen ende

 

Om den bisscop leander hi sende

265

dien hi dicken hadde te voren

 

Torment gedaen ende toren

 

ende seide hine dorstem niet beheten

 

Omme dat sijn volc soude weten

 

want hise te sere ontsach

270

doch beghiede hi daer hi lach

 

dat hare geloue ware quaet

 

ende kerstijnlijc geloue staet

 

an dat die roemsche kerke ghiet

 

den bisscop bat hi ende riet

275

dat hi wilde leren mede

 

Sinen sone ricarede

 

alse hi dede Ermenghilde

 

doe staerf hi wildi of en wilde

 

¶ Ricareit na des vaders doot

280

die en hilt hem clene no groot

 

Na des vaders heresie

 

Sidert brochti al die partije

 

vanden wester Goten dat si lieten

+ HS

[p. 98]

 

⁺

 

Dongeloeue ende kerstij[n]...

285

. ¶ Vort suldi horen bedi[e]...

 

Van some heilegen li[e]...

 

Die in deser keisere ti[d]...

 

Consten die werelt dore...

 

van sente benedictus...

290

Benedictus die grote...

 

Die die regle ende...

 

Den swerten moencken h...

 

Was een heilich man [v]...

 

Ende geboren vut yta...

295

Te monte cassijn wee...

 

Maecte hi ierst sine...

 

Nochtan eer hi der m...

 

An hem trac . sat hi v...

 

Jn ere rootsen gat...

300

.iij. Jaer onbekent ge...

+ F

[p. 99]

 

⁺

 

dongeloue ende kerstijn hieten

285

vort suldi horen bedieden

 

Some vanden heilegen lieden

 

dje jn deser keysere tiden

 

Consten die werelt dore liden⁽ⁱⁱ⁾

 

van sente benedictuse .liii.

290

Benedictus die grote here

 

die de reghele entie lere

 

den swarten moenken eeft gelaten^(jj)

 

was een heilech man vtermaten

 

Ende geboren wt ytale⁺

295

Te montecassijn weetmen wale

 

maecti eerst sine abdie

 

Nochtan eer hi der moenke paertije

 

ane hem trac sat hi verholen

 

jn eere roetsen gat verstolen

300

.iij. jaer ombekent ghemeene

+ HS

(ii) dore liden] doreliden, ED.

(jj) swarten] swerten, ED; eeft] heeft, ED.

+ fol. 169r^o (c)