Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1990

[p. 22]

Fragmenten van Johan Ypermans De Medicina
door W.L. Braekman

De chirurgie stond in de middeleeuwen in onze gewesten op een bijzonder hoog peil en talrijk zijn de traktaten die uit die tijd tot ons zijn gekomen. De beroemdste van alle Vlaamse chirurgen is zonder twijfel Johan of Jan Yperman geweest. Hij leefde in de eerste helft van de veertiende eeuw en is vooral bekend als de auteur van de Cyrurgie, een werk ver vooruit op dat van zijn tijdgenoten. Het zet ideeën en methoden voorop die voor die tijd zeker innoverend kunnen genoemd worden. In 1912 heeft Van Leersum er een moderne, betrouwbare en, naar alle waarschijnlijkheid, ook definitieve editie van bezorgd⁽¹⁾.

Dit chirurgisch traktaat, dat ook internationale waardering heeft gekregen⁽²⁾, is overgeleverd in vier handschriften uit de late middeleeuwen⁽³⁾. Dit wijst duidelijk op het belang dat er in de middeleeuwen aan werd gehecht en op een vroege en relatief sterke verspreiding binnen ons taalgebied.

Veel minder bekend is het traktaat over inwendige geneeskunde dat eveneens door dezelfde Johan Yperman werd geschreven. Het was duidelijk bedoeld als een vervolg op de Cyrurgie. Dit traktaat, dat niettegenstaande zijn titel, De Medicina, geheel in het Middelnederlands is gesteld, is bewaard in hetzelfde Brusselse handschrift (K.B. hs. 15624-41), waarin ook één van de versies van de Cyrurgie bewaard is. Het vormt het vierde traktaat in dit verzamelhandschrift. Reeds in 1867 werd het door Broeckx uitgegeven⁽⁴⁾ maar de transcriptie van de tekst vertoont een zeer groot aantal fouten en verkeerde lezingen. Deze tekortkomingen hebben niet alleen schade berokkend aan de reputatie van Broeckx, maar ook aan de waardering die men in de vorige eeuw gehad

(1) E.C. Van Leersum, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman (Bibl. van Mnl. Letterk., Leiden, 1912).

(2) Ilse Veith, Great Ideas in the History of Surgery (Baltimore, 1961); Mario Tabanelli, Johan Yperman, padre della Chirurgia Fiaminga (Firenze, 1969).

(3) E.C. Van Leersum, Op.cit., pp. XXV-XXXV.

(4) C. Broeckx, Traité de Médicine Pratique de Maître Jehan Yperman... (Anvers, 1867).

[p. 23]

heeft voor de inhoud van Ypermans tekst. Pas in 1972 werd de tekst door Elaut in een nieuwe, diplomatische editie algemeen toegankelijk gemaakt⁽⁵⁾.

Toch blijft het een feit dat De Medicina veel minder aandacht heeft gekregen dan de Cyrurgie. Ook kon men zich niet van de indruk ontdoen dat ook in de middeleeuwse Nederlanden De Medicina minder bekend en verspreid was dan Ypermans chirurgisch traktaat. Deze indruk leek bevestigd te worden door het feit dat tot op heden De Medicina slechts uit één enkel handschrift bekend was, nl. het zoëven genoemde Brusselse manuscript.

Nu blijkt dat deze indruk alvast veel minder gefundeerd is dan algemeen werd aangenomen. Enkele fragmenten van een tweede handschrift⁽⁶⁾, die nu ontdekt zijn, bewijzen alvast dat De Medicina in de middeleeuwen eveneens in verscheidene manuscripten voorkwam.

Deze twee fragmenten zijn afkomstig uit het kerkarchief van de Oostvlaamse gemeente Machelen en dateren uit de veertiende eeuw⁽⁷⁾. Het zijn fragmenten van perkamenten bladen die wellicht als versterking van de rug van kerkelijke archiefstukken hebben gediend. Het handschrift waarvan ze ooit deel hebben uitgemaakt had twee kolommen tekst per bladzijde. Elke kolom telde oorspronkelijk 35 à 36 regels, waarvan er echter op de bewaarde fragmenten een aantal zijn verloren gegaan.

Naar schatting moet het handschrift een klein-folioformaat hebben gehad van ca. 180 × 230 mm. De littera textualis formata of minuskel bastaardschrift laat toe het handschrift met zekerheid in de veertiende eeuw te situeren.

Jammer genoeg is geen enkel spoor van foliëring of paginering te bespeuren. Het is dan ook onmogelijk met enige zekerheid te zeggen of het handschrift eventueel vóór De Medicina ook nog andere teksten heeft bevat. Wel is het meer dan waarschijnlijk dat in het handschrift alvast de gehele De Medicina voorkwam.

Het grootste fragment (fragment 1) is het best leesbaar. Het is een bijna volledig bewaard blad met de twee kolommen tekst op de vooren de achterkant. De tekst die erop voorkomt stemt overeen met de rr.

(5) L. Elaut, De Medicina van Johan Yperman (Gent-Leuven, 1972).

(6) Komt niet voor in R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur (Utrecht, 1989).

(7) R.A. Gent, Machelen Kerk, nr. 500.

[p. 24]

2608-2684 in Elauts uitgave en omvat de tweede helft van het hoofdstuk ‘Van keren vter magen’ en het begin van het daaropvolgende ‘Van torcioene’, d.i. over maagkrampen.

Het tweede fragment bevat een tekstkolom op beide zijden - met respectievelijk begin en einde van de regels van de andere kolom⁽⁸⁾. De tekst die erop bewaard is komt wat verder in het traktaat voor. Dit fragment (fragment 2) is veel minder goed leesbaar maar valt met moeite toch nog te ontcijferen, vooral dank zij de parallelle tekst uit het Brusselse handschrift. De tekst stemt overeen met rr. 3243-3277 in Elauts uitgave (verder E genoemd) en is een deel van het hoofdstuk dat in het Brusselse manuscript getiteld is: ‘Van der herder milten’.

De twee fragmenten hebben enkele met rood aangestipte letters maar elke andere versiering ontbreekt. Wat de inhoud betreft komen de teksten in hun geheel gezien overeen met de Brusselse versie. Toch zijn er zoveel kleine verschillen in woordkeuze, volgorde en spelling, weglatingen en toevoegingen, dat een parallelle uitgave aangewezen is⁽⁹⁾.

De localisatie van deze teksten binnen het Middelnederlandse taalgebied is mogelijk op basis van de taalvormen⁽¹⁰⁾. Het Brusselse handschrift blijkt uit Brabant afkomstig, de taal is immers duidelijk Brabants (maar niet het ZW. wegens het voorkomen van luttel): op, wolle, noten, toge, cleine, dorst, of, dor, wortel, enz.

De taal van de twee fragmenten is echter duidelijk Westelijk Westvlaams (Veurne of Ieper b.v. zou best kunnen). Dit blijkt uit vormen als: timpert (E tempert), up (E op), vulle (E wolle), neuten of nueten (E noten), teughe (E toge), scerpen (E scarpen), littel (E luttel), cleene (E cleine), lettel derst (E luttel dorst), iof (E of), eitene (E etene), gie (E gi), welen (E wallen), deur (E dor), ghemerut en ghemeerijt (E gemoruw(e)t), wertels (E wortels), getimpert (E getempert), enz.

Deze localisatie van de fragmenten in de streek zelf waarin Johan Yperman leefde en werkte en de datering uit de tijd waarin hij geleefd heeft of kort nadien, zou kunnen doen vermoeden dat deze fragmenten dicht bij de originele versie van De Medicina staan. Toch blijkt dit

(8) Deze kleine delen van de tweede kolom werden bij de hiernavolgende editie terzijde gelaten.

(9) Wat tussen ( ) staat komt in het handschrift niet voor; wat tussen [ ] staat zijn onleesbare plaatsen die, als het om enkele letters of een paar woorden gaat, door mij werden ingevuld op basis van Elauts tekst. Afkortingen werden opgelost en cursief gedrukt.

(10) Voor deze localisatie dank ik Dr. M. Gysseling.

[p. 25]

niet het geval te zijn. De tekst is immers op vele plaatsen korrupt⁽¹¹⁾ en een vergelijking tussen deze fragmenten en het Brusselse handschrift brengt allerlei verschillen aan het licht.

Zijn de toevoegingen van enige betekenis in het eerste fragment zeldzaam (b.v. ieghen den lichame die comt van scaerpen medicinen, tegenover E: iegen den lichten lichame), hetzelfde kan niet gezegd worden van de weglatingen. Die zijn inderdaad veel talrijker; enkele voorbeelden: legt up die (E legt warm upten), borne ende daer naer so conforteirt (E borne & daerna so steke i ganse vedere in sine kele & aldus so kere weder vte Ende daerna so confortere), confortere sine (E confortere hem sine), dat siene in hebben (E datter die mensce in heeft), enz.

Soms is de woordorde anders: b.v. Een ander in olien muscelijn warem so timpert triacle (E Een ander tempert teracle [sic] in dien muskelijn) en talrijk zijn allerlei andere verschillen, waarvan er hier een paar volgen: roert (E tempert), rose water (E regen water), siecheide liet (E siecheit si), seerheiden (E swerheide), als eenighe segghen (E als sulke seggen), hars darem verdrawet (E hars darm verdrayet), verscheedelijc (E verscendelike), enz.

Wat hierboven over het eerste fragment is gezegd, wordt ook door het tweede fragment bevestigd. De verschillen zijn over het algemeen - in beide fragmenten - vrij talrijk maar toch weinig belangrijk. Duidelijk is daardoor alvast wel dat zowel het Brusselse handschrift als de nieuwe fragmenten teruggaan op nog andere versies. En dit is dan weer voor de verspreiding van De Medicina van belang. De twee tot nu bekende versies veronderstellen ten minste nog een paar andere die dan als voorbeeld voor respectievelijk het Brusselse handschrift en voor de fragmenten hebben gediend. Daaruit kan men afleiden dat ook Ypermans De Medicina vanaf de veertiende eeuw een verspreiding heeft gekend die zeker niet voor die van de Cyrurgie moet onderdoen.

Hierna volgt dan de parallelle editie van de fragmenten en de corresponderende passages uit het Brusselse, door Elaut uitgegeven manuscript:

(11) Zie de voetnoten bij de tekstfragmenten.

[p. 26]

Fragment 1 (recto)	Elaut, 2608-2684
(kol. 1) [...] het warem in [...] mont varem^(1) vander maghe ende daer bouen so legt vulle of stoppen^(2)	legt warm opten mont vander magen & daer bouen wolle of stoppen
Een ander puluer timpert aloes^(3) metten witte vanden eye ende dat legt up die mont vander maghe	Een ander tempert aloes metten witten van den eye. ende dat legt warm opten mont van der magen & daer bouen legt wolle of stoppen.
En ander in olien muscelijn^(4) warem so timpert triakele^(5) ende daer toe so minghet ghepuluerde neuten muscaten ende ligni aloes^(6) et maket ghelike eenen plaestere ende dat so legghet vp die uercoude maghe	Een ander tempert teracle [sic] in olien muskelijn & daer toe so mingt gepuluert noten muscaten & lignum aloes & maket gelijc .i. plaestere . & dat legt optie vercoudde mage
gheeft hem dese wareme letuarien^(7) alse dyamargariton^(8) dyacitonitum^(9)	Ende geeft hem dese warme latuarien alse dya margarieton . dya citoniton.
ende ghef hem drincken wijn daer in es ghesoden mastic^(10) ende nueten muscate	Ende geeft hem drinken wiin daer in gesoden es mastic & noten muscaten

(1) varem: wellicht fout van de scribent; syntactisch staat het woord niet op zijn plaats (vgl. Elauts editie-verder steeds aangeduid als E -); wanneer men het weglaat correspondeert de zin qua inhoud geheel met E.

(2) stoppen: pluksel.

(3) aloes: een van de aloëssoorten, vooral Aloe ferox Mill.

(4) olien muscelijn: kliersekretie van de muskusrat.

(5) triakele: een van soorten theriak, een tegengif op basis van slangevlees en een groot aantal andere ingrediënten.

(6) ligni aloes: een welriekend hout van talrijke planten; het heeft niets met aloes gemeen (L.J. Van de Wiele, De ‘Liber Magistri Avicenna’ en de ‘Herbarijs’ (Brussel, 1965) I Liber Magistri Avicenne, p. 148).

(7) letuarien: van Lat. electuarium, likkepot.

(8) dyamargariton: in Ant. Nic.: ‘es also geheten na .2. manieren van perlen met gaten ende sonder gaten’ (W.S. Van den Berg, Eene Middelnederlandse Vertaling en Het Antidotarium Nicolai (Leiden, 1917)).

(9) dyacitonitum: in Ant. Nic.: ‘Dyacitonitem doet wel verteeren ende wederstaet walgen ende... es goet iegen menisoen’ (Van den Berg). Bevat cydonia vulgaris, kweeappel of -peer.

(10) mastic: matikgom, een hars uit de bast van Pistacia lentiscus L.

[p. 27]

ieghen die keere^(11) van hitten Nemt bloume ende wit van den eye dit roe(r)t te gader et [----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------] (kol. 2) spisen so drinc eene grote teughe van warmen borne^(12)	Ende iegen keren van hitten. so nem bloeme & wit van eye . dit tempert te gadere & legget op die mage. Een ander . Nem mastic ende bole van armenien . bloet van draken . dit puluert & tempert met wit van eye . & legget opten mont van der magen Ende comet van veruulten van spisen . so drinke enen groten toge van warmen bome & daerna so steke .i. ganse vedere in sine kele. & aldus so kere weder vte. Ende daerna so confortere hem sine mage met dya citoniton . of met dya margarieton ende diere gelijc
ende daer naer so conforteirt sine maghe met dyacitoniton of met dyamargariten ende diere ghelicke.
Ende ieghen dat comt van so wermen spise doeter ieghen also uorleert es ieghen dat comt van hitten	Ende jegen dat comt van hitten alse van warmer spisen . so doeter toe als v vorleert es daert comt van hitten
ende alst comt bi scerpen medicinen die hem waren ghegheuen so baten^(13) in watre daer in ghesoden es gale^(14) mint^(15) iuniper saet^(16)	Ende alst comt van scarpen medicinen die hem waren gegeuen . so baettene . in watere daer gallen in gesoden waren & junipersaet.
ende ghef hem drincken int bat rose water^(17) daer ghesoden in es mastic met een littel muscaten ghe(rof)felsnaghel^(18) ende saet van basilicone^(19)	Ende geeft hem in siin bat drinken regen water daer gesoden in es mastic met .i. luttel noten muscaten & groffelnaglen & saet van baselicoene

(11) keere: braking (Lat. vomitum).

(12) borne: water.

(13) baten: baadt hem.

(14) gale: galappel, gezwel op bladeren van eikebomen, veroorzaakt door de steek van de galwesp.

(15) mint: munt, een van de vele soorten van het geslacht Mentha.

(16) iuniper saet: zaad van de jeneverbes, Juniperus communis L.

(17) rose water: sap van rozen met water gemengd; regen water in E lijkt een schrijffout (of transcriptiefout).

(18) ghe[rof]felsnaghel: kruidnagel, gedroogde bloemkoppen van Eugenia caryophylata.

(19) basilicone: zaad van Ocimum basilicum, rijk aan olie.

[p. 28]

dit nes niet alleene goet iegen tkeeren ne vaer^(20) het es goet ieghen den lichame^(21) die comt van scaerper medicinen.	Dit nes niet allene goet iegen tkeren. maer hets oec goet jegen den lichten lichame.
	Van torcioene
[He]t comt menichwaref [grote s] iecheide den men [sche toe in den] lichame [------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- onderwilen ----------------------------------------]	Het comt menechwerf grote swaerheit den mensche toe in den lichame. & dat jn meneger manieren. Ondertiden comet van gorsemen winde die besloten siin in die darmen die de darmen doen recken: Ende onderwilen bi humoren die heet siin. & onderwilen bi couden humoren.
(Fragment 1 verso)
(kol. 1) Ende het comt onderwile^(22) bi verstoptheit vanden hals van der blase in wien^(23) dorine onthouden rect de blase de welke so dwinghet^(24) den ars darem datter negheen materie en mach neder liden^(25) bei welker bestopheide de daerme veruulen ende dus so werder^(26) sij soo seere gherect dat siere in hebben groote pine. Aldus so kennet in wat steden^(27) die siecheide liet^(28) Als zij es in die cleene daerme danne so es de seerheite bouen den nauele dese es geheeten crophicus^(29) die seerheiden di es in yliacu	Bi wilen bi verstoppingen van de halse van der blasen in welke die orine onthouden dat reckt diere blasen die dwinget so dien eersdarm datter gene materie en mach neder liden . bider welker verstoptheit die darmen veruullen & dus werden si so sere gerect datter die mensce in heeft grote pine
	Aldus so kent in wat steden die ziecheit si.
	Alsi es in die cleine darmen . dan so es die siecheit bouen den nauele . dese es geheten crophicus . die swerheide es in yliaco .

(20) ne vaer: schrijffout voor ne maer.

(21) lichame: loslijvigheid (vgl. E lichten lichame).

(22) onderwile: somtijds.

(23) in wien: waarin.

(24) dwinghet: drukt op.

(25) liden: zinken, gaan.

(26) werder: werden ze er (of schrijffout voor werden, vgl. E).

(27) steden: plaatsen.

(28) liet: ligt, is.

(29) crophicus: de etymologie van dit woord is mij niet duidelijk (vgl. E).

[p. 29]

ylion es die darem gheheeten die en es niet in den cleenen darem als eenighe segghen van welken galienus segghet in pantegne^(30) ylon es een hars^(31) darem verdrawet^(32) in den velc bliuende [--------------------------] men yl[iacon ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ (kol. 2) -------------------------] menschelicheid^(33) [beide achter] ende voren.	ylion es die darm gheten die nes niet van den cleinen darmen also sulke seggen.
	Vanden welken galienus seit in pantegne . ylion es .i. hart darm verdrayet . jnden welken bliuende die camergange . heet men yliacon passionem Dese ziecheit diemen heet colicus die hout in enen darm diemen hetet colon . wies zeerheit dat men geuoelt in dlanc vanden nauele toten bene . dats jnt lijchaer bouen der menschelijcheit voren & achter beide.
Nu so bekent men verscheedelijc^(34) die siecheide bi desen teekine	Nv so kent dese ziecheit bi desen tekene verscendelike.
alst es van winde danne so rommelt hi inden buc ende alst comt van couden humuren danne so es di lichame bestopt die orine es ontwarmt^(35) ende trubbel^(36) ende die rupseninghe^(37) aysylich^(38) lettel derst of ne gheen	Alst es van winde . dan so rommelt hi in den buuc Ende als comt van couden humoren . dan es die lichame bestopt . dorine es ontuarwet torbel . entie rupseninge es aysinech . ende luttel dorst of en genen
ende dat in ouden lieden in couden tijden in couden ieghen nooden^(39) ende bi dat de zieke leuede met couden voetsele ende wat(ere) dit doet dese siecheide comen dustanen leiden^(40)	Ende dat in ouden lieden in couden tiden in couden egenoden . oec om dat si leuen met couden voetsele . dit doet die ziecheit comen .

(30) pantegne: niet Galenus, de bekende Grieks-Romeinse arts (192-200), is de auteur van een werk met deze titel, maar wel Isaac Judaeus (E).

(31) hars: aars, hier: dikke darm (vgl. E hart, wellicht corrupt).

(32) verdrawet: met uitstulpingen of lobben (vgl. E verdrayet).

(33) menschelicheid: geslachtsdelen.

(34) verscheedelijc: verschillende, betere lezing dan E (verscendelike).

(35) ontwarrut: (vgl. E ontwarwet), kleurloos.

(36) trubbel: troebel.

(37) rupseninghe: oprisping.

(38) aysylich: azijnachtig.

(39) ieghen nooden: landstreken.

(40) dustanen leiden: dusdanige, zulke pijn.

[p. 30]

Ende alst torsioen^(41) comt van heeten humuren danne so es de sweringhe swaer ende scarp met grooten dorste ende kortchen^(42) onder wi[len die orine] gheuarwet

Alst torcioen comt bi heten humoren . dan es die sweringe swaer scarp met groten dorste . ende onderwilen cortse . die orine geuarwet...

Fragment 2	Elaut, 3244-3277
(recto) als de milte es geswollen bi vervulten^(1) van melancolien sonder verhitting van der leuer aldus ghenesten alre eest doet hem den siecken wachten van dat maect melancolie also gie vint in die capitel hier bouen^(2)	Alse die milte es geswollen bi veruulten van melancolien sonder verhitheit vander leueren . so geneestem aldus . Jerst so doet den zieken wachten van dat maect melancolie also ghi hebt gehort jnt tselue capittel daer voren.
heete ghesodene hoendren wederin^(3) vlesch swine voeten meru^(4) eyeren ende dies ghelike	Ende ete gesoden hoendren . wedren vleesch . swinen voete . moruwe eyeren & des gelike.
drincke wijn daer in si gheblu(s)cht stael of gout iof een ront steel^(5) wiel ghe(g)loyet ende die gheblusschet in den wijn	Ende drinke wiin daer in gebluscht si stael of gout . of .i. ront steen wel gegloyt entien gebluscht in den wiin.
drincke ute een nappe^(6) ghemaect van eenen tamerrinde^(7) bome ende tfat daer wijn in ghehouden dat si ghemaect van sulken houte vorseit wandele een deel ten voor eitene ende achter niet	Ende drinken vut enen nappe gemaect van .i. tamarinden bome & tfat daer de wiin in si gehouden die si oec van .i. tamarinde bome.
	Ende wandele .i. deel vore etene & niet achter etene.

(41) torsioen: (darm)kramp.

(42) kortchen: koorts (vgl. E cortse).

(1) vervulten: vervuldheid, volheid.

(2) verwijst naar het begin van hetzelfde ‘capittel’.

(3) wederin: van hamel, ram.

(4) meru: zacht gekookte.

(5) steel: corrupt voor steen, kei (vgl. E).

(6) nappe: drinkschaal.

(7) tamerrinde: hout van Tamarindus indica (zie ook noot 27).

[p. 31]

Smert hem die [...] milte metter salue die men nomt dyaltea^(8) of met vette botere bi den vyere of inder sonnen ende dat nuchterne die [-----] of maect een salue	Smeert hem die milte metter saluen die heet dyaltea . of met vetter boteren bi den viere of ter zonnen nuchteren.
Nemet gherste lynsaet fenugriec^(9) droghe fighen rosijn [-- (verso) ----------------------------] in aysile eenen nacht ende eenen dach daer naer so doeten welen^(10) in een cranc^(11) vier daer naer siet^(12) deur een linen cleet iof doec	Of maect hem deze zalue . Nemt gerste lijnsaet . venigriec . droge vigen . rosiin sonder steen . dit legt al te weyke in aysine enen dach & .i. nacht.
	daerna so doet wallen op .i. cranc vier . daerna ziet dor .i. linen cleet.
Ende so doet olie van oliuen	daertoe doet zieden olie & was.
Ende was
ende macer of eene salue met welker gie smert de milte	& maecter af .i. zalue daer gi met sult smeren die milte.
ende als die milte es ghemerut iof ghef den sieken drinken Dese siedinghe	Ende alse die milte es gemoruwt . so geeft den zieken drinken dese ziedinge.
siet wertels van apien^(13) venkel^(14) saet persijn^(15) saet dit drinck getimpert met wine iof doet dit water maken ter specerie Rp radices^(16) petro (cellini)^(17) feni(cu)li^(18) spargi^(19) brusci^(20) epatica^(21) capilli ven(er)es^(22) polica-	Siedt wortele van eppen . venkel saet . persiin saet . dit geeft hem drinken getempert met wine
	Of dit water doet maken ter specerien . Rp radices petrocellini . feniculi . spargi . brusci . epatica . capillis veneris policarie .

(8) dyaltea: een zalf waarvan het actieve bestanddeel heemst is (Althaea officinalis L.).

(9) fenugriec: fenegriek, Trigonella foenum graecum L.

(10) welen: koken.

(11) cranc: zwak, klein.

(12) siet: filter.

(13) apien: eppe, selderie, waarvan verschillende soorten b.v. Apium graveolens L. in de geneeskunde gebruikt werden. Zie ook noot 15.

(14) venkel: venkel (Foeniculum vulgare L.). Zie ook noot 18.

(15) persijn: eppe van Macedonië, Apium petroselinum L.

(16) radices: in het hs. staat rad': de wortels.

(17) petrocellini: Lat. van persijn (zie noot 15).

(18) feniculi: van venkel (zie noot 14).

(19) spargi: asperge (Asparagus officinalis L.).

(20) brusci: Lat. gen. sg. muisdoorn, steekpalm (Ruscus aculeatus L.).

(21) epatica: Lat. leversteenmos (Marchantia polymorpha L.).

(22) capilli veneres: Lat. venushaar (Adiantum capillis veneris L.).

[p. 32]

rie^(23) centaure^(24) scolopendrie cortex^(25) .l.^(26) due summitates tamarisci dequoquatur omnia in aqua et coletur^(27)	centaurie . scolopendrie . cortex et due summitates . tamarisci . decoquantur omnia in aqua . & coleratur.
Met desen watre so timpert sinen wijn ende wedrestaet^(28) hem den sieken so doeter toe [.i.] deelken sukers ende maecter af een syroop	Met desen watere so tempert sinen wijn . & wederstaet hi hem . so doeter toe .i. deel sukers & maecter af .i. cyroop.
Die milte ghemeerijt legghet daer up dit ple[ister...]	Die milte gemoruwet so legter op dit plaster...

(23) policarie: Lat. kleverig donkerkruid (Inula viscosa L.).

(24) centaure: Lat. ofwel groot duizendguldenkruid (Centaurea centaurium L.) ofwel duizendguldenkruid, aardgal (Gentiana centaurium L.).

(25) scolopendrie cortex: Lat. bast (cortex) van tongvaren, hertstong (Scolopendrium officinarium Willd.).

(26) .l.: gewone afkorting voor Lat. vel, of.

(27) due... coletur: Lat. twee toppen van de tamarindusboom (vgl. noot 7): kook alles in water en filter.

(28) wedrestaet: biedt weerstand, weigert in te nemen.

[p. 33]

Recto-zijde van fragment 1

[p. 34]

Verso-zijde van fragment 1

[p. 35]

Recto-zijde (links) en verso-zijde (rechts) van het tweede fragment