Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1989

[p. 328]

Frederik van Eeden en Vlaanderen: een verdere verkenning
door Mario Baeck

In een vroeger artikel⁽¹⁾ heb ik getracht de toenadering tussen Van Eeden en Vlaanderen in enkele krachtlijnen te schetsen, en dit tot ca. 1910. Van Eeden genoot op dat moment een ruime bekendheid in Vlaanderen, zowel omwille van zijn literair werk als omwille van zijn verwezenlijkingen op sociaal vlak.

De gebeurtenissen uit het voor Van Eeden turbulente jaar 1907 - jaar waarin zowel het faillissement van De Eendracht als zijn echtscheiding en de gedeeltelijke liquidatie van Walden plaatsvonden - en het verschijnen van zijn eerder controversiële roman De Nachtbruid (1909) hebben hier wellicht nog toe bijgedragen⁽²⁾.

De contacten met Vlaamse intellectuele kringen bleven ook na dit tijdstip, en dit tot Van Eedens laatste levensjaren, vrij intensief. Na een onderbreking voor drie tournees in de Verenigde Staten (1908 en 1909), bracht een nieuwe voordrachtenreeks Van Eeden zowel naar Düsseldorf, Frankfurt, Darmstadt, Stuttgart, Wenen, Dresden, Bonn, Kopenhagen,

(1) Mario Baeck, ‘Frederik van Eeden en Vlaanderen: een verkenning’ in: Studia Germanica Gandensia, 1988, nr. 16, Huldenummer prof. Dr. Ada Deprez aangeboden bij haar zestigste verjaardag, p. 11-36.

(2) De Nachtbruid werd in Vlaanderen o.m. gerecenseerd in het kosmopolitische en progressieve ‘Algemeen geïllustreerd Maandschrift voor Literatuur en Kunst’ De Boomgaard (1909-1910; 1911), een tijdschrift dat met zijn estheticisme, dilettantisme, dandyisme en decadentiecultus een aparte plaats in de Vlaamse letterkunde inneemt. De auteur en latere hoogleraar André De Ridder (1888-1961) concludeerde ‘dat de Nachtbruid niet zozeer dankbare emotie en liefde verwekt als wel hoog beleefde waardeering en ontzag’ (De Boomgaard, jg. 1, 1909-1910, p. 66-68).
Andere recensies verschenen in het liberale De Vlaamsche Gids, jg. 6, 1910, p. 368-372 - door Maurits Sabbe (1873-1938) - en in het katholieke Dietsche Warande en Belfort, jg. 11, 1910, 2e halfjaar, p. 270-277 - door Jules Persijn (1878-1933) -.

[p. 329]

Stockholm en Aken als naar Antwerpen en Brussel. De twee laatste steden deed hij aan in februari 1910⁽³⁾.

Hij logeerde toen bij de familie Muls - ‘een groot, ouderwetsch, katholiek gezin in een nieuwgebouwd steedsch huis’⁽⁴⁾ - en las zowel te Antwerpen als te Brussel over ‘De Nieuwe Gids en de moderne Hollandsche letteren’, dit ‘met veel succes’⁽⁵⁾:

De lezing onder deftige auspiciën, in de Balei (sic), de advocaten in hun toga, zeer vol. In Brussel in 't groote Paleis van Justitie dat er bij avond uitzag als de thermen van Caracalla. Het was een moeielijke zaak voor me, om precies te weten wat te zeggen en wat te zwijgen. Ik sprak toch vrij wel mijn hart uit, en het zal in Holland wel herrie geven⁽⁶⁾. Maar wat kan men mij meer doen dan men al gedaan heeft?

Het succes van de Antwerpse lezing op 10 februari 1910 wordt bevestigd door het verslag van Mr. Arthur Cornette in het Rechtskundig tijdschrift:

de dichter stond daar voor ons die sprak, in aangrijpende onvergetelijke woorden, met kalme gebaren en ijzervaste overtuiging, over de roeping, de

(3) Vgl. Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923, ed. H.W. van Tricht, Culemborg, Tjeenk Willink, 1971-72, 4 delen, Deel II, p. 1067-68, maandag 14 februari 1910 voor een verslag. Eind 1906 had Van Eeden overigens ook plannen om naar Brussel te komen (Dagboek II, p. 711, zaterdag 1 december 1906: ‘misschien over acht dagen naar Brussel’).

(4) De jongste zoon uit dit gezin was Jozef Muls (1882-1961), advocaat bij de Antwerpse balie, medewerker aan Jong Dietschland en met Karel van den Oever (1879-1926) oprichter van het invloedrijke jong katholieke tijdschrift Vlaamsche Arbeid (1905-1914 en 1919-1930). Qua fysionomie werd Muls overigens later wel eens met Van Eeden vergeleken (m.n. in Jozef Muls herdacht, Leuven, Davidsfonds, 1964, (Keurreeks, 93), p. 76).
Ook zijn mederedacteur Van den Oever betoonde voor Van Eeden belangstelling. Zo publiceerde hij ‘Eene voordracht van Dr. Frederik van Eeden te Antwerpen’ in Vlaamsche Arbeid, jg. 5, 1909, p. 117-120, later opgenomen in zijn Kritische opstellen, Antwerpen, Veritas 1913, p. 65 v.

(5) De lezing liet bij Van Eeden goede herinneringen na. Vgl. ook Dagboek II, p. 1068, 16 februari 1910, waar hij verwijst naar de ‘huiselijke ontvangst... in Antwerpen’.

(6) Dit werd door Van Eeden juist ingeschat, want Willem Kloos bvb. reageerde hierop vrij heftig in ‘Over ethica in de kunst’, gebundeld in zijn Letterkundige inzichten en vergezichten V. Nieuwere literatuurgeschiedenis X, Amsterdam, L.J. Veen, s.d, p. 74 v.

[p. 330]

heerlijke rol, de hoge betekenis van de dichter. Zulk een avond vergeten wij nooit⁽⁷⁾.

René Victor die later eveneens op deze lezing terugkeek, getuigde: ‘De grote zaal van het assisenhof was veel te klein om al de belangstellenden plaats te bieden’. Dit was ondermeer te danken aan het feit dat Van Eeden ‘een van de meest bewonderde nederlandse dichters en prozaschrijvers en toch een zeer omstreden persoonlijkheid, naar aanleiding van zijn wijsgerige en sociale gedachten’ was, ook in Vlaanderen⁽⁸⁾. Toch was men, ondanks alle lof, niet blind voor Van Eedens beperkt oratorisch talent, daarvan getuigt de typering van J. Persijn:

‘Hij is geen redenaar’, verzekerde hij ons onlangs te Antwerpen nog; en 't is waar; hij is zelfs geen causeur. Zijn verschijning heeft altijd ietwat links, en dat schuinsch-glooiend kopje geeft hem iets gemaakt-nederigs dat al dadelijk on-sympathisch werkt. Daarbij niets geen kleur in zijn lang niet smijdig orgaan. Maar zijn pen, o zijn pen, die houdt het uit tegen de radste en de mooiste tong⁽⁹⁾.

Eenzelfde soort bewondering die geenszins de nodige critische afstandelijkheid in de weg staat, vinden we terug in Van Eedens oordeel over de Vlaamse kunst zoals hij die tijdens dit verblijf leerde kennen:

Ik zag het prachtige museum van Antwerpen in gezelschap van Pol de Mont. We praatten druk over de schilderijen. Ik kreeg hier veel meer den indruk dat de moderne schilderkunst zich geleidelijk aan de oude aansluit. De inzinking in de 18e en 19e eeuw is minder diep. Er waren toch altijd hier nog geniale werkers. Zoo is Leys, in de slechtste tijd, een merkwaardig voorbeeld van verheffing uit eigen kracht. Wonderbaar is zijn opstanding uit wankunst, toen hij al vrij oud was. Hij is een tijdgenoot van Allebé, en de Marissen. Ik zag zijn wandschilderijen in 't Stadhuis. Forsch en goed. In alles de trots der burgerlijke onafhankelijkheid. Ook een merk-

(7) Arthur Cornette, ‘Voordracht door Dr. Fred. Van Eeden’ in: Rechtskundig tijdschrift, 1910, p. 72 geciteerd in: René Victor, Schets ener geschiedenis van de Vlaamse conferentie der Balie van Antwerpen 1885-1960, Antwerpen, De Vlijt, 1960, p. 213.
Arthur Cornette jr. (1880-1945) studeerde rechten aan de V.U. Brussel, werd na een carrière aan de balie o.m. conservator van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen en hoogleraar in de moderne kunstgeschiedenis aan de Brusselse universiteit.

(8) R. Victor, Schets, p. 212.

(9) J. Persijn in zijn recensie van De Nachtbruid in: Dietsche Warande en Belfort, 1910, deel 2, p. 270, herdrukt in Kritisch kleingoed, Hoogstraten, J. Haseldonckx, 1914, p. 139 v.

[p. 331]

waardige triptiek van een jonge doofstomme schilder. ‘De landverhuizers’ naief, onbeholpen, maar met diep gevoel. Antwerpen's kathedraaltoren was prachtig in de heldere Februari-zon. De Vlaamsche kunst drukker, demonstratiever/weelderiger en bonter, maar ook grover en uiterlijker dan de Noord Nederlandsche⁽¹⁰⁾.

Een jaar later, in september 1911, maakt Van Eeden - voor het eerst? - kennis met werk van Karel van de Woestijne. Bij het doorbladeren van De Groene Amsterdammer in een Beverwijks café⁽¹¹⁾ stuit hij op diens recensie van zijn onlangs verschenen Het Lied van Schijn en Wezen, Tweede boek (1910)⁽¹²⁾. Het was voor hem:

een van die stukken van een der Hollandsche poëten (Woestijne) waarvan het publiek de strekking niet onvriendelijk zal vinden, en dat toch niet anders is als perfide vijandschap en doodelijke beleediging. Dit is geen overgevoeligheid van mijn kant, want de strekking is deze, dat ik, als dichter, steeds gelogen heb. Dat staat er niet, maar het is door 't geheel onmiskenbaar te voelen. Het erkent niet mijn zuiverheid en oprechtheid. Het citeert als goed, wat ik zelf als onbeteekenend liet vervallen, - als slecht wat minstens even hoog staat, ja, veel hooger. Het mankeert wat boven alles noodig is in waardering ‘geloof’... Zulke stukken zijn onzegbaar grievend. Ze erkennen alleen een zeker ‘gezag’ van mij...

Van de Woestijnes kritiek was voor Van Eeden inderdaad weinig vleiend. Hij schroomde immers niet Het Lied resoluut af te wijzen, zowel omwille van het ontbreken van de Van Nu en Straks-rythmus, de aanwezigheid van rethoriek eigen aan de nadrukkelijk intellectueel beto-

(10) Dagboek II, p. 1068, maandag 14 februari 1910. Pol de Mont (1857-1931) die reeds daarvoor met Van Eeden in contact was, was sinds augustus 1904 conservator van dit museum. Henri Leys (1815-1869) als schilder van historische genretaferelen de belangrijkste figuur van de Antwerpse school uit de jaren 1850-'60 maakte de muurschilderingen in het Antwerpse stadhuis, waarvan hier sprake is, aan het einde van zijn leven (m.n. tussen 1863 en 1869).
De jonge doofstomme schilder is Eugène Laermans (1864-1940), lid van Pour l'Art en deelnemer aan La Libre Esthétique. In zijn triptiek ‘Landverhuizers’ uit 1896, die zich sinds 1901 in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen bevindt en bestaat uit een rechterluik: Afscheid; een middenstuk: Laatste blik en een linker luik: Naar de haven, gaf Laermans een synthese van een gelijkaardige scène uit het boek La Nouvelle Carthage van Georges Eekhoud. (Vgl. Catalogus schilderijen 19de en 20ste eeuw, Antwerpen, K.M.S.K.A., 1977, p. 242-243).

(11) Dagboek III, p. 1194, 25 september 1911.

(12) Verschenen op 24 september 1911 en opgenomen in zijn Verzameld Werk, Vijfde deel, Beschouwingen over literatuur, Brussel, Manteau, 1949, p. 43-55. Het is het enige artikel van Van de Woestijne dat integraal aan Van Eeden is gewijd.

[p. 332]

gende dichter als omwille van de slappe verzen en de onzuivere beelden die hij erin aantrof. Toch erkende hij ook dat men ‘geen volle recht laat wedervaren aan wat men niet geheel binnen zijn sympathie bevatten kan’⁽¹³⁾. Beide schrijvers waren inderdaad totaal aan elkaar tegengesteld en zij zouden dat levenslang blijven⁽¹⁴⁾.

Na voordrachten in Nederland en Duitsland (1911), buitenlandse reizen naar Londen, Berlijn en Venetië en lezingen in Frankfurt (1912), Zweden en Londen (april 1913), kwam Van Eeden opnieuw naar Vlaanderen. Begin juni 1913 hield hij in het kader van de Gentse wereldtentoonstelling, een fel opgemerkte⁽¹⁵⁾ lezing over ‘Nieuwe Nederland-

(13) Karel van de Woestijne, Verzameld Werk, 5, p. 43.

(14) Van de Woestijne leerde Van Eeden zo niet vroeger dan toch zeker in 1898 - naar aanleiding van de door het anarchistische jongerentijdschrift Onze Vlagge. Jong-Vlaamsch Strijdblad georganiseerde Dreyfus-enquête - kennen. Dit tijdschrift dat van 1897 tot 1899 door toedoen van Victor Resseler (1877-1955) en zijn omgeving verscheen, wijdde namelijk een volledig nummer (jg. 1, nr. 7, maart 1898) aan de antwoorden op het ‘Enkwest over de daad van Emile Zola’, waarin naast de opinies van Lode Baekelmans, Emmanuel de Bom, Georges Eekhoud, Frans Netscher, Herman Schaepman, Leo Simons, Oscar Six, Jan ten Brink, Fernand Toussaint, Lodewijk van Deyssel en Segher Rabauw (ps. van Victor Resseler) ook die van zowel Frederik van Eeden als Karel van de Woestijne aan bod kwamen. Van de Woestijne vermeldde Van Eeden voor het eerst in zijn artikel ‘Proletarische poëzie en Mevrouw Roland Holst’ (Vlaanderen, jg. 1, 1903, p. 141 opgenomen in het Verzameld Werk, deel 4, p. 634), waarin hij Van Eeden - naast Verwey, Kloos, Boutens en H. Roland Holst zelf - als een schrijver van echte verzen beschouwde. Van deze eerste waardering merkt men later niet veel meer: Van de Woestijne beoordeelt nog herhaalde keren Van Eedens werk, maar telkens terloops en vrij negatief als te rethorisch of belerend met gefingeerd gevoel (Verzameld Werk, deel 5, pp. 65-66; 80; 256-259; 270 en 299). Hij zou hem uiteindelijk zelfs typeren als ‘een beminnelijk-moderne voortzetter van de dominees, wier literatuur men juist wilde wraken’ (in een artikel over Lodewijk van Deyssel in de NRC van 20 september 1924 en opgenomen in het Verzameld Werk, deel 5, p. 527).
Deze houding was wederzijds want ook Van Eeden stond niet onverdeeld positief tegenover Van de Woestijnes werk dat hij karakteriseerde als: ‘Het is alles nog niet af, dit werk van van de Woestijne, men voelt dat de dramatische conceptie nog ontbreekt...’ (in zijn hulde-artikel ‘Karel van de Woestyne’ in Dietsche Warande en Belfort, 1928, nr. 2, februari; eveneens opgenomen in de afzonderlijke publikatie Karel van de Woestijne, Antwerpen, Brussel, Leuven, Standaardboekhandel/Hilversum, P. Brand, 1928. Het artikel is gedagtekend: Walden, 1 November 1927).

(15) Reactie kwam er o.m. van Joris Eeckhout (1887-1951) in Jong Dietschland, jg. 16, 1913, nr. 1, p. 42. In zijn inleiding op de recensie van vier Vlaamse dichtbundels ging hij in tegen Van Eedens opvattingen die hij als ‘onzin’ bestempelde; eveneens opgenomen in Joris Eeckhout, Onze priester-dichters, Antwerpen, 1922, p. VII. G. Kalff jr., Frederik van Eeden. Psychologie van den tachtiger, Groningen, Den Haag, J.B. Wolters, 1927, p. 355 haalde de weinig enthousiaste ontvangst van deze redevoering door ‘'t Gentsch socialistisch blad Het volk’ (sic) aan: ‘Verre van welsprekend te zijn, is deze overmatig zelfvoldane doctor, die ons kwam spreken over dichtkunst, zelfs niet in staat een vers genietbaar voor te lezen. En w'hebben dat vijf kwaart uurs aan 't been gehad...’

[p. 333]

sche dichtkunst’⁽¹⁶⁾. In Van Eedens dagboek vinden we een uitvoerig verslag van de gebeurtenissen van die dag; waarbij hijzelf nogal genuanceerd terugkijkt op zijn oratorische prestaties⁽¹⁷⁾:

Gisteren uit Gent teruggekoomen. Een sterke indruk. Het is snel voorbijgevloogen. De rede zelf was daarbij als een vluchtig incident. De hoofdzaken die mij vervulden waren mijn lage aanvechtingen, mijn onvolkoomen genieten van de zoomerstads-sfeer in een vreemde stad, en dan het middeneeuwsche Gent, de kerken, de oude huizen, vooral het grafelijk slot dat geweldig op mij inwerkte. En toen de ontmoeting met den roomschen priester, pater Rutten⁽¹⁸⁾, terwijl ik voor den Van Eyck stond in de Sint Baafs kerk. Ik was al geïnteresseerd toen hij inkwam met de twee fransche priesters. Door zijn aardig gezicht, zijn vrije inneemende manieren. En toen hij mij aansprak en oover mijn rede begon/ toen was ik geheel geboeid en nu nog moet ik telkens aan hem denken. Ik hoop dat hij hier komt en ik wil met hem praten. Hij mag alles doen wat hij kan om mij te bekeeren. Ik hoop dat hij oprecht is.
Mijn geheele toestand is allerzonderlingst. Het is alsof ik vergeeten en onopgemerkt ben. Ik heb een gevoel alsof er geen sprake van is dat ik mijn opdracht, mijn taak op die wijze zal kunnen ten einde brengen. De dagelijksche pers is mij vijandig, zwijgt dood, en ook uit andere landen hoor ik niets meer. De post brengt niets. Amerika, Zweden, Duitschland alles zwijgt. - Maar dan - op die voordracht in Gent - vind ik een enorme belangstelling, een stampvolle zaal, een geestdriftig applaus. Ik was niet

(16) Nieuwe Nederlandsche dichtkunst. Rede, uitgesprooken te Gent in het congresgebouw der waereld-tentoonstelling op 5 juni 1913 te 3 uur - en ingedeeld in Groep XXII der activiteiten - verscheen als afzonderlijke brochure bij W. Versluys, Amsterdam, 1913; werd opgenomen in Frederik van Eeden, Studies. Zesde reeks, Amsterdam, W. Versluys, 1918, p. 79 v. en herdrukt in Frederik van Eeden, Een bloemlezing uit zijn studies, samenst. V.M. Scheffers, Katwijk, Servire, 1982, p. 274 v.
Het schrijven aan de lezing vlotte eerst niet (Dagboek III, p. 1318, 21 mei 1913: ‘Ik moet er mij toe dwingen. Ik wil met Sirius (bedoeld wordt Sirius en Siderius. Tweede deel: Het Kind in 1914 gepubliceerd) voortgaan’), maar tien dagen later was ze voltooid (Dagboek III, p. 1319, 31 mei 1913: ‘Ik voltooide de Gentsche rede. Het beste er van vind ik de vertaling van Tagore. Maar ook de analyse is goed. Ik voel zeer vast. Ik weet precies wat ik nog te doen en te zeggen heb’).

(17) Dagboek III, p. 1319-1320, 7 juni 1913.

(18) Georges Albert Rutten (1875-1952), dominicaan, grondlegger der Christelijke arbeidersbeweging.

[p. 334]

tevreeden oover mijzelven. Ik had mijn best gedaan mij goed vóór te bereiden. Maar het had beeter gekund. Ik zou eigenlijk met een helper de Rede moeten instudeeren, om iets volkoomens te geeven. Dat behoorde ik te doen, en als men mij ooveral zooveel vergoeding gaf als in Gent, en ik kon op eenige voordrachten per jaar vast reekenen, dan zou dat ook wel gaan.
Ik dejeuneerde bij den heer van den Heuvel, minister van Staat⁽¹⁹⁾, - een leevendig mannetje met ouderwetsch-fransche manieren, hupsch en hoffelijk. Een burgerlijk milieu, zonder veel smaak, waar fransch gekoeterd wordt. Als gasten Jhr de Pau⁽²⁰⁾, ook een van 't oude regime, die zijn vlaamsch nog maar slecht sprak. En een jonge zakenman Claeys, geheel vlamingant, een aangenaam mensch⁽²¹⁾.
Na afloop der rede sprak ik de professoren Paul Frederik⁽²²⁾ en Henri Logeman, mijn oude schoolkameraad⁽²³⁾. Op de voordracht waren aanweezig Stijn Streuvels⁽²⁴⁾, René de Clercq⁽²⁵⁾ en verscheiden priesters. Toen ik teegen het priesterschap sprak voelde ik een gerucht van oppositie door de zaal gaan. Ik vermeed hen te prikkelen, maar hield toch vol en bleef het gehoor meester⁽²⁶⁾.

(19) Jules van den Heuvel (1854-1926), hoogleraar aan de Leuvense universiteit sinds 1883. Vanaf 1907 minister van Staat.

(20) Jhr Napoleon De Pauw (1835-1922), advocaat-generaal bij het Gentse Hof van Beroep; medestichter van de Kon. Vlaamse Academie.

(21) Misschien Emiel Leopold Claeys (Gent 1894-1984), katholiek politicus en burgemeester van Gent in 1947-1952 en opnieuw in de jaren '60.

(22) Paul Fredericq (1850-1920), liberaal, hoogleraar Nederlandse literatuur en geschiedenis aan de Gentse universiteit. Was ook actief in het Algemeen Nederlands Verbond.

(23) Henri Logeman (1862-1936) uit Haarlem, hoogleraar Engels en Scandinavisch aan de Gentse universiteit, gehuwd met de vertaalster Dientje van der Willigen.

(24) Stijn Streuvels, pseudoniem van Frank Lateur (1871-1969) letterkundige.

(25) René de Clercq (1877-1932), letterkundige en activist, doctor in de Germaanse filologie, leraar aan het atheneum te Gent vanaf 1907 tot W.O.I. Hij vestigt zich dan in Bussum, wordt redacteur van De Vlaamsche Stem, leraar aan de Belgische school te Amsterdam en lid van de Raad van Vlaanderen. (Zie ook verder).

(26) O.a. de priester Joris Eeckhout (zie noot 15) zou hierop nogal heftig reageren: ‘Wat hij o.m. over Gezelle te zeggen dierf nl. als zoude deze, quia priester geen eersterangsdichter kunnen wezen, blijft een vlek op zijn (= Van Eedens) naam. Zulke beweering veroordeelt zichzelf en bewijst eens te meer dat velen, moedwillig blind blijven voor een schoonheid van hoogeren rang, omdat deze de uitstraling is en de luister van een waarheid, welke zij, meestal nog a priori, niet wenschen aan te nemen’.
Naast al de genoemden was vermoedelijk ook Karel van de Woestijne op deze lezing aanwezig: in zijn artikel ‘A. Verwey en H. Roland Holst. Dramatische poëzie’ uit De Groene Amsterdammer van 7 september 1913 (Verzameld Werk, deel 5, p. 256) verwees hij immers zowel naar de Brusselse lezing van 1910 als naar deze Gentse lezing.

[p. 335]

Daarna zag ik de schilderijen op de expositie, onder leiding van een schilderes, mevrouw de Weert⁽²⁷⁾, kleindochter van Ledegank. Ik vond dat de jonge Belgische schilders een heel wat beeter figuur maakten dan de Hollanders. Er waren een aantal zeer goede landschappen. Claus⁽²⁸⁾, Bartsoen⁽²⁹⁾ - ook kranige etsen van een Gentenaar / de Breukere⁽³⁰⁾ geloof ik. Rembrandt zou er plezier in hebben.
Mevrouw de Weert vroeg mij naar haar buiten te koomen, te Afsnee/een dorp aan de Leye. Ik had er wel ooren naar. Cyriel Buisse⁽³¹⁾ woont er ook. Maar den volgenden dag voelde ik dat ik naar huis moest.

Een half jaar later is Van Eeden voor een nieuwe lezingentoernee, die hem ook in Deventer en Brielle bracht, weer in Antwerpen en Gent⁽³²⁾. Hij logeert bij de schilder Arseen Kennes te Antwerpen⁽³³⁾ en in ‘het groote, kille, ongezellige huis van den oogarts Speleers’ op de Vlasmarkt te Gent⁽³⁴⁾:

Hier in België zijn ze zeer geestdriftig, ik word behandeld als een grootheid, men applaudisseert als ik binnenkom en zoo voort. Maar ik ontmoet niemand met wien ik bevriend zou kunnen worden,...

(27) Anne Virginie Caroline De Weerdt (1867-1950), geboren Cogen, kleindochter van de Vlaamse dichter Karel Lodewijk Ledeganck (1805-1847) neoimpressionistische schilderes van landschappen en interieurs, leerlinge van Emiel Claus die ze in 1892 leerde kennen; gehuwd met de Gentse advocaat Maurice De Weerdt.

(28) Emiel Claus (1849-1924), een van de meest vooraanstaande Belgische impressionistische schilders, sinds 1888 te Astene gevestigd.

(29) Albert Baertsoen (1866-1922), schilder, etser en steendrukker, bekend voor zijn landschappen en stadszichten.

(30) Jules de Bruycker (1870-1945), etser, tekenaar en aquarellist; wordt beschouwd als één van de beste graveurs van deze eeuw.

(31) Cyriel Buysse (1859-1932), letterkundige, bracht vanaf 1899 elk jaar de lente- en zomermaanden door in het Roze Huis of Maison Rose te Afsnee.

(32) Van Eeden was in Antwerpen op zaterdag 17 januari en in Gent op zondag 18 januari 1914. Vgl. Dagboek III, p. 1352, 18 januari 1914.

(33) Arseen Kennes (1890-1940) schilder van figuren en stillevens; behoorde tot het Vlaamsch Front en later tot het V.N.V.

(34) Reimond H.L. Speleers (1876-1951), oogarts, hoogleraar en in 1908 medestichter van de Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding te Gent; activist, week na W.O.I. tijdelijk naar Nederland uit.

[p. 336]

Hij vindt namelijk het ‘geestes leeven’ in Vlaanderen niet diep en fijn genoeg, wat ondermeer voor Max Rooses⁽³⁵⁾ en Pol de Mont die hij toen ontmoette wel weinig vleiend mag genoemd worden. Opvallend is ook nu de gemengdheid van gevoelens waarmee hij op dit Vlaamse bezoek terugkijkt: ‘Ik zag telkens teegen het spreeken op⁽³⁶⁾. Toch ging het goed, vooral in Antwerpen’⁽³⁷⁾.

In april 1914 was hij voor een lezing over Tagore - een auteur die hij op 9 mei 1913 had ontdekt en waarvan hij pas de Gitanjali of Wijzangen (1913) had vertaald - in Brussel. Hij logeerde nu bij advocaat Rutgers en bracht een bezoek aan de stad. Over de lezing zelf was hij niet tevreden:

Het was een te chic en te mondain publiek. Ik heb liever een volle zaal met allerlei. Ik werd onthaald en met champagne befuifd, maar ik ken dat slag heeren, met een boel pretzucht, weinig uitzicht, en een klein beetje in een hoekje gedrukt idealisme⁽³⁸⁾.

Het gevolg van deze lezingen en de weerklank die ze in Vlaanderen kregen, was ongetwijfeld een steeds verder groeiende bekendheid van Van Eeden, ook bij de jonge Vlamingen. In dit verband valt ondermeer het ‘Bezoek van twee jonge Belgen, uit Antwerpen. Lode Craybeke en Barman. Twee geestdriftige, idealistische jongelingen.’ aan Van Eeden te Bussum te noteren, juist één dag voor het uitbreken van de eerste wereldoorlog⁽³⁹⁾.

(35) Max Rooses (1839-1914), letterkundige, kunsthistoricus, conservator van het Antwerpse Plantin-Moretus museum en vooraanstaande Vlaamsgezinde progressief liberaal. Er is van hem briefwisseling met Van Eeden uit 1913 bewaard. Hij overleed op 15 juli 1915 te Antwerpen.

(36) Vooraf had hij wel ‘zin’ in de Belgische lezingen. Vgl. Dagboek III, p. 1351, 9 januari 1914.

(37) Dit is in overeenstemming met een andere dagboekpassage: in een reflectie op een daaropvolgende lezing in Wenen noteerde hij: ‘Het Weener publiek is demonstratief, roept bravo en klopt gaauw - ook onder 't spreken. Maar eenigszins onrustig waren ze - niet zoo ademloos als in Antwerpen b.v. -’ (Dagboek III, p. 1355, 4 februari 1914).

(38) Dagboek III, p. 1364, maandag 13 april 1914. Op deze lezing waren ook heel wat Nederlanders, waaronder de gezant, aanwezig.

(39) Dagboek III, p. 1381, 27 juli 1914. Dit soort bezoeken was bij Van Eeden niet ongewoon. Vgl. Dagboek III, 27 oktober 1914: ‘Gister avond bezoek van Heyenbrock (= de schilder) met twee Belgen, een Waal, Pérard, die van Ostende gevlucht was, en een Antwerpenaar, een Tolstoy-type, onderwijzer te Schooten’. & Dagboek IV, p. 2008, donderdag 1 juni 1922:
‘Gister twee bezoeken die mij aangenaam waren. Van een M^r Roost, een jong, joodsch Antwerpenaar die D^r in de rechten is en oover G.G.B. wil spreeken op een conferentie.... De ander was een jonge architect, Adriaans, die een productieve associatie van bouwkundigen stichtte en nu geestverwanten in Vlaanderen wil gaan zoeken’.

[p. 337]

Vermoedelijk gaat het hier om Lode Craeybeckx⁽⁴⁰⁾ en een vriend, en dient het bezoek gezien te worden in verband met de - op initiatief van Craeybeckx - pas opgerichte Johanneskring. Bedoeling van deze kring, die bestond uit medeleden van de in 1901 aan het Antwerpse Atheneum ontstane Vlaamsche Bond, en die genoemd werd naar De Kleine Johannes, was de ideeën van Van Eeden te verspreiden, te gaan leven in een sfeer van geestelijke zuiverheid én te streven naar een maatschappij gebouwd op rechtvaardigheid⁽⁴¹⁾.

Dat een dergelijke kring ontstond in de marge van het Koninklijk Atheneum te Antwerpen hoeft ons niet te verwonderen: het was immers hier dat Pol de Mont als leraar Nederlands Van Eedens Kleine Johannes introduceerde⁽⁴²⁾. En ook de jonge Paul van Ostaijen - eveneens

(40) Lode Craeybeckx (1897-1976), advocaat en burgemeester van Antwerpen, in zijn jeugd bewonderaar van Van Eeden door wie hij zeer diepgaand en blijvend is beïnvloed. Vgl. Gijs Garré, Lode Craeybeckx 1897-1976, Brussel, Grammens, 1986, (Aktueel, 16), p. 14 v.

(41) Vgl. Garré, L. Craeybeckx, p. 15-16. De Johanneskring heeft vermoedelijk niet lang bestaan. Een foto van de leden uit augustus 1915 is bewaard.

(42) Vgl. M. Baeck, ‘Van Eeden en Vlaanderen’, Studia Germanica Gandensia, voetnoot 10.
Overigens is de opvallende bekendheid met Van Eeden van de Antwerpse Vlaamsanarchistische kringen misschien op De Mont terug te voeren. Deze bekendheid is immers vermoedelijk voortgekomen uit de vrijzinnige Vlaamsgezinde studentenbeweging aan het Antwerpse atheneum, waar binnen de daar in 1885 opgerichte Vlaamsche Kring ca. 1894 een literair groepje ‘Elck Wat Wils’ - met o.m. Lode Baekelmans - actief was dat sterk door de Nieuwe Gidsers en Van Nu en Straksers werd beïnvloed.
Uit deze Vlaamsche Kring ontstond in 1896 het anarchiserende tijdschrift Ontwaking. Kunsten. Wetenschappen. Sociologie dat nog hetzelfde jaar ophield te bestaan. De officieuze opvolger daarvan was Onze Vlagge (1897-1899; zie ook noot 14) dat op zijn beurt door een nieuwe reeks van Ontwaking werd opgevolgd, vanaf 1901. Dit laatste tijdschrift werd de spreekbuis van de anarchistische fraktie van het avant-gardecenakel ‘De Kapel’ met haar Vrije Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding waaraan Van Eeden meewerkte (vgl. de opname van Van Eedens ‘Kommunistische Vestigingen (Rede gehouden te Antwerpen)’ in een van de eerste jaargangen van Ontwaking. Victor Resseler zou er later, als S.R., Van Eedens De Blijde Wereld in recenseren (Ontwaking, jg. 5, 1905, p. 34-35). In 1910 ging Ontwaking dan samen met het zuiver literair tijdschrift Nieuw Leven (waarin Gustaaf Vermeersch (1877-1924) Brieven van Frederik van Eeden - Fragmenten eener briefwisseling uit de jaren 1889-1899 had besproken: Nieuw Leven, Nieuwe reeks, jg. 1, 1908, 2e halfjaar, p. 41), maar overleefde deze operatie niet lang. Ook de Vlaamsche Kring had intussen een opvolger in de Vlaamsche Bond gevonden, die op zijn beurt de Johanneskring genereerde. Zo sluit een aantal losse gegevens op elkaar aan. (Vgl. o.m. Jan Moulaert, De Vervloekte staat. Anarchisme in Frankrijk, Nederland en België 1890-1914, Berchem, Epo, 1981, p. 143-145.

[p. 338]

een tijdje leerling aan het Atheneum (1911-1913) en lid van de Vlaamsche Bond - deelde deze bewondering voor Van Eeden⁽⁴³⁾.

Het uitbreken van de eerste wereldoorlog, waarbij de rechtstreekse contacten tussen België en Nederland gedurende een lange periode sterk werden bemoeilijkt, woog ondertussen ook op de relatie Van Eeden - Vlaanderen: lezingen waren nu niet goed meer mogelijk. Van Eeden volgde echter wel de oorlogshandelingen met aandacht en bezorgdheid en men kan in deze periode in het dagboek herhaaldelijk notities over de oorlogsperikelen in België terugvinden⁽⁴⁴⁾.

Zo aarzelde hij bijvoorbeeld niet om een protest tegen de verwoesting van Leuven met een aantal andere Nederlandse kunstenaars mee te ondertekenen⁽⁴⁵⁾. Ook de bewondering voor de moedige houding van de Brusselse burgemeester Adolphe Max tegenover de Duitse bezetter⁽⁴⁶⁾ heeft hem vermoedelijk mee geïnspireerd tot zijn ‘Oopen brief aan de Vlamingen’ die op maandag 14 september 1914 de ‘couranten’ haalde⁽⁴⁷⁾.

De blinde terreur en de wreedheden door de Duitse troepen begaan tijdens en na de inname van Belgische steden en dorpen, waarvan de berichten in Nederland niet alleen bij Van Eeden gevoelens van ontzetting en meeleven opwekten, had ook tot gevolg dat honderdduizenden

(43) Dit kan men afleiden uit het autobiografisch getinte verhaal ‘De Jongen’ dat hij ca. 1919 schreef en waarin hij belevenissen uit ca. 1910 verwerkte. Vgl. ook G. Borgers, Paul van Ostaijen. Een documentatie, Den Haag, Bert Bakker, 1971, deel 1, p. 52.

(44) Vgl. Dagboek III, p. 1618, 5 oktober 1917 en p. 1620, 15 oktober 1917; Dagboek IV, p. 1700, 4 september 1918 waaruit Van Eedens blijvende belangstelling blijkt.

(45) Dagboek III, p. 1392, 31 augustus 1914. Het protest werd overigens door de censuur in Nederland - bezorgd om het behoud van het neutraliteits-statuut - niet toegelaten. (Dagboek III, p. 1393-1394, 3 september 1914).

(46) Dagboek III, p. 1394, 4 september 1914: ‘In een door den vijand veroverde stad zoo de nationale fierheid te durven ophouden dat is heldenwerk’.

(47) Vgl. Dagboek III, p. 1395, 6 september 1914 en p. 1397, 14 september 1914.

[p. 339]

burgervluchtelingen - en na de val van Antwerpen op 10 oktober 1914 ook nog eens ca. 35.000 Belgische militaire vluchtelingen - naar het Noorden uitweken.

De burgervluchtelingen werden vanaf half november 1914 in vluchtoorden, over Nederland verspreid, ondergebracht. De Belgische militairen daarentegen werden, om verdere deelname aan de oorlogshandelingen te verhinderen, in speciale kampen geïnterneerd⁽⁴⁸⁾.

Met verschillende van deze door de oorlogshandelingen naar Nederland uitgeweken Vlamingen, waaronder heel wat kunstenaars en literatoren, had Van Eeden contact. Zo ontmoette hij tijdens de oorlog ondermeer de schilder en tekenaar Alfred Ost⁽⁴⁹⁾; het katholieke kamerlid en Vlaamsvoelend politicus Frans van Cauwelaert⁽⁵⁰⁾, tijdens W.O.I. secretaris van het officieel Belgisch Comité voor Nederland; de dichter René de Clercq ‘die in Bussum woont, de vlaamsche dorpeling met zijn groote baard’⁽⁵¹⁾; de socialistische kunstschilder en spot-

(48) Vgl. H.W. von der Dunk e.a., Vluchten voor de groote oorlog. Belgen in Nederland 1914-1918, Amsterdam, De Bataafsche Leeuw, 1988.

(49) Alfred Ost (1884-1945), schilder en tekenaar, werkte mee aan De Vlaamsche Stem die - onder redactie van A. Deswarte, C. Buysse, R. de Clercq en A. de Ridder - in 1915 te Amsterdam verscheen; had later contact met De Pelgrimbeweging.
Dagboek III, p. 1428, woensdag 31 maart 1915: ‘Ik was gisteren op het atelier van juffrouw Beyerman, de beeldhouwster, en zag er het merkwaardige werk van van Ost (sic! MB) de teekenaar uit Mechelen. Welk een meenigte talenten koomen er op in België, door dezen schok. Meesterlijk zijn zijn teekeningen en karikaturen. Twee uuren lang heeft van Ost met ons zitten “razen”. Een kostelijk type. Hij doet denken aan een figuur uit de Fransche kunstenaarswaereld ten tijde van Gavarni, van Hugo en Balzac, Daumier en Delacroix. Hij wou weer naar het front terug. Hij sprak ook oover het futurisme, en gaf in een paar teekeningen op zeer duidelijke wijze aan hoe men er toe komt. Men wil een super-expressie geeven, het ontoereikende van een stilstaand beeld aanvullen, door verdubbeling en herhaling...’.

(50) Frans van Cauwelaert (1880-1961), broer van August, advocaat, journalist, politicus en hoogleraar; Vlaamsgezind democraat en een tijdlang burgemeester van Antwerpen; tijdens W.O. I in Den Haag secretaris van het Officieel Belgisch Comité voor Nederland. Dagboek III, p. 1435, 8 mei 1915.

(51) René de Clercq (zie noot 25). Dagboek III, p. 1442, 17 juni 1915. Van Eeden had al met werk van De Clercq kennis gemaakt in 1910 toen hij met zijn zoon Paul een declamatorium van ‘Terwe’ op muziek van Hubert Cuypers bijwoonde: ‘De muziek was te hoog en te fijn voor dat boerengevalletje. Daardoor ontstond een comisch contrast. Het beviel mij niet. Maar 't publiek was geheel bekoord’ (Dagboek II, p. 1086, 8 april 1910).
In 1913 signaleerde hij - zoals reeds vermeld - De Clercq met Streuvels onder de toehoorders van zijn Gentse voordracht. De Clercq vestigde zich ca. 1918 te Blaricum en als directeur van het ‘Algemeen Kunstverbond voor Beide Vlaanderens’ opende hij aan de Prinsenstraat te Bussum, op 20 maart 1919, de kunsthandel De Blauwvoet.

[p. 340]

prenttekenaar Georges van Raemdonck die zijn portret en enkele karikaturen zal maken⁽⁵²⁾; de actrice Magda Janssens, ‘De beste die ik in langen tijd zag’⁽⁵³⁾; Van der Velde, dramaturg bij Verkade, ‘een Vlaming uit Gent’ met ‘zeer goede inzichten’ die hij over 't Paleis van Circe spreekt⁽⁵⁴⁾; de acteur Hubert Laroche, ‘een leuk, rustig man, en voortreffelijk artiest’ die de rol van Cousaert in De Heks van Haarlem zal spelen⁽⁵⁵⁾ en de schilder Alfons Blomme, ‘Een sympathiek en grappig type, uit Roeselaere’⁽⁵⁶⁾. Ook met de al langer in Nederland verblijvende Cyriel Buysse kwam Van Eeden tijdens de oorlog

(52) Georges van Raemdonck (1888-1966), kunstschilder, spotprenttekenaar socialist; verbleef tijdens W.O.I. te Halsteren en tekende voor De Amsterdammer en De Notenkraker. Dagboek III, p. 1463, 9 oktober 1915: ‘Gisteren teekende Van Raemsdonck me en ik schrok toen ik zag hoe hij het demonische weer gegeeven had’. Dit portret is niet vermeld bij Kalff, Psychologie van den tachtiger, p. 532-533, Iconografie. Wél daar vermeld zijn de spotprenten: ‘De Nederlandsche Tolstoj’ uit De Amsterdammer van 16 juni of juli 1917 (o.m. afgebeeld in Dagboek III, tegenover p. 1623) en ‘De kleine Johannes’ uit De Amsterdammer van 3 april 1920.

(53) Magda Janssens (1884-1973), actrice verbonden aan de KVS Antwerpen tot zij in 1914 naar Nederland vluchtte; werkte van 1915 tot 1925 onder Royaards. Dagboek III, p. 1482, 16 januari 1916.

(54) Het gaat hier niet om de voor zijn toneelactiviteiten zeer bekende Anton van de Velde - die was overigens Antwerpenaar - maar vermoedelijk om de vrijwel vergeten Josephus Vandervelden (Gent 1884-Bloemendaal 1966) gehuwd met de Nederlandse actrice en schrijfster Ellen Russe (ps. van Lilian Geraldine Vijgh); hij schreef naast novellen en gedichten ook heel wat op de bijbel en heiligenlegenden geïnspireerde toneelstukken. Dagboek III, p. 1514, 14 juni 1916.

(55) Hubert J.M. La Roche (1864-1928), toneelspeler die al in 1902-1908 in Nederland verbleef toen hij L. Bouwmeester bij de K.V.N.T. opvolgde. Vanaf 1924 was hij in Antwerpen terug. La Roche werd door Jan Musch bij Van Eeden geïntroduceerd (Dagboek III, p. 1519, 17 juli 1916). Zie ook: Dagboek III, p. 1705, 26 september 1918; p. 1707, 2 oktober 1918 en p. 1716, 16 november 1918.

(56) Alfons Blomme (1889-1979), schilder en graveur van landschappen en figuren; ontving de Prijs van Rome in 1920; kreeg zijn eigen museum. Dagboek III, p. 1576, 25 maart 1917.

[p. 341]

in persoonlijk contact⁽⁵⁷⁾. Al deze kennismakingen waren nagenoeg eenmalig of bleven oppervlakkig.

Het contact met de wat bizarre figuur Valentijn van Uytvanck daarentegen was heel wat intenser. De tekenaar en schilder Valentijn Edgar van Uytvanck (1896-1950) brak als anti-militarist zijn studies aan de Antwerpse Academie in 1914 af en week, om militaire dienst te ontlopen, naar Nederland uit⁽⁵⁸⁾. Vermoedelijk door zijn bewondering geleid, zocht hij contact met Van Eeden⁽⁵⁹⁾. Wanneer hij precies op Walden arriveerde en in welke omstandigheden, is niet heel duidelijk. Zeker is dat hij op 4 augustus 1916 bij Van Eedens moeder - toen 83 jaar oud - logeerde⁽⁶⁰⁾ en in de familiale kring werd opgenomen⁽⁶¹⁾, wat toch wel wat verwonderlijk is. Na een amoureuze affaire met de verpleegster Hendrika Obbes⁽⁶²⁾, die Van Eedens zoon Paul had ver-

(57) Vgl. Dagboek III, p. 1645-1646, 25 januari 1918: ‘Met Top Naef en Cyriel Buysse beoordeelden wij de prijsvraag voor novellen.... Ik bezocht ook Cyriel Buysse en zijn gezin, in het deftige huis in de Laan van Meerdervoort. Hij is getrouwd met een rijke Haarlemsche, Nellie Dyserink, later mevrouw Tromp. Er was een volwassen dochter, Mary Tromp’. Deze dagboeknotitie roept m.i. het vermoeden op dat dit de eerste echte kennismaking betrof.

(58) Valentijn Edgar van Uytvanck (1896-1950), tekenaar en schilder. Zie over hem: Ward Ruyslinck, ‘Valentijn Van Uytvanck, tekenaar zonder vaderland’ in: Idem, Open beeldboek. Verzamelde opstellen over plastische kunsten, Antwerpen, Manteau, 1983, p. 111-167 en oorspronkelijk als afzonderlijke, geïllustreerde monografie in 1977 verschenen.

(59) Ruyslinck, Van Uytvanck, p. 117 en 126.

(60) Dagboek III, p. 1523, 4 augustus 1916: ‘Voorts is hier een jonge Belg, Valentijn van Uitvank, met lang haar en nogal veel inbeelding, schilder, die bij mijn moeder logeert’. Vgl. ook Ruyslinck, Van Uytvanck, p. 124-127. Het daar gedane verslag van Mevrouw Dams, door Ruyslinck nog als niet geheel zeker beschouwd, wordt door deze en volgende dagboekpassages bevestigd.

(61) Zo is Valentijn van Uytvanck achtereenvolgens aanwezig op een familiaal boottochtje (Dagboek III, p. 1524-1525, 7 augustus 1916), op een muziekmiddag (Dagboek III, p. 1531, 6 september 1916) en op een sinterklaasviering (Dagboek III, p. 1553, 6 december 1916).

(62) Dagboek III, p. 1586, 12 mei 1917: ‘Zusje Obbes... wacht een kind van Valentijn. Het heeft veel onrust en verdriet gegeeven. Vooral omdat de jongen met een dochtertje van Tine (= Tine Gobius, een nicht van Van Eedens echtgenote Truida Everts) zich verloofd heeft. Maar een huwelijk... werd door geen van beiden gewenscht’. Het kind werd in juli 1917 op De Lelie te Walden geboren (Dagboek III, p. 1600, 7 juli 1917 en aantekening hierover op p. LIX) en werd Ivo genoemd (Dagboek IV, p. 1759, 24 mei 1919).

[p. 342]

pleegd en op dat moment de verzorgster van Mevrouw van Eeden-van Warmelo was, verliet hij Walden en dook in 1919 in Amsterdam op⁽⁶³⁾. Van Eeden hield er een door Van Uytvanck geschilderd portret en het model voor een personage in een toneelstuk aan over⁽⁶⁴⁾.

Een tweede meer intense relatie, ditmaal van blijvende aard, begon bij een bezoek aan de in Amersfoort geïnterneerde Belgische soldaten⁽⁶⁵⁾. Van Eeden ontmoette daar - opnieuw?⁽⁶⁶⁾ - Magda Peeters: ‘zij was mij sympatiek, de roodblonde Vlaamsche, met duitsch en Amerikaansch bloed’ en maakte eveneens kennis met haar verloofde, de kunstschilder en glazenier Eugeen Yoors⁽⁶⁷⁾. Het bleef niet bij deze kennismaking want zowel tijdens⁽⁶⁸⁾ als na de oor-

(63) Daar leerde hij Alide Doorman - een jonge Nederlandse pianiste - kennen, waarmee hij op 27 december 1922 in het huwelijk trad. Ook deze relatie bleek echter al snel een vergissing te zijn. Ruyslinck, Van Uytvanck, p. 129.

(64) Dit portret - aan Ruyslinck niet bekend - vinden we vermeld bij Kalff, Psychologie van den tachtiger, p. 532, Iconografie, waar het ca. 1916 wordt gedateerd.
Van Uytvanck stond model voor het personage Victor Godfried de Puyt in het geplande, maar nooit uitgewerkte, blijspel Moeder en Zoon. Vgl. Dagboek IV, p. 1814-1815, 14 januari 1920: ‘Ik dacht gisteren weer aan dat nieuwe stuk. De hoofdfiguur is de futurist, de dwaas die de uiterste verfijning en een nieuwe schoonheidsexpressie zoekt. Precieus, verwaand, egoist. Een combinatie van Edgar Valentijn van Uytvank en Breithaupt (= de pacifistische journalist die tijdens de eerste wereldoorlog uit het Duitse leger deserteerde en waarmee Van Eeden eveneens persoonlijk contact had). Uiterlijk als Valentijn. Machteloos en kwasigeniaal’.

(65) Dagboek III, p. 1412, 29 november 1914. Van Eeden had blijkbaar interesse voor de problematiek van de vluchtoorden en interneringskampen, want toen een revolte in kamp Zeist op 3 december 1914 door het harde optreden van de kampautoriteiten in een bloedbad uitliep, schreef hij hierover als hoofdredacteur van De Amsterdammer en veroordeelde dit optreden als ‘een schending van het gastrecht’ (geciteerd in: H.W. von der Dunk, Vluchten voor de groote oorlog, p. 50).

(66) Volgens het register op het Dagboek - dat overigens niet erg volledig en daardoor ook weinig betrouwbaar mag genoemd worden - kende Van Eeden Magda Peeters al minstens vanaf 1909 (Dagboek II, p. 957 v.)

(67) Eugeen Yoors (1879-1975), kunstschilder, glazenier, met werken waarin een religieus gericht symbolisme overweegt; huwde Magda Peeters (Antwerpen 1892 - Berchem 1989), schrijfster van een dichtbundel: Avondbloesems.

(68) Zo ontmoette Van Eeden Magda Peeters tijdens een lezing over vrouwenkiesrecht in maart 1915 te Amsterdam (Dagboek III, p. 1426, 16 maart 1915) en bezocht hij het pas getrouwde stel op ‘Elisabeth's dorp’ - een gezinsdorp in de omgeving van Amersfoort - (Dagboek III, p. 1686, 9 juli 1918).

[p. 343]

log⁽⁶⁹⁾ was er herhaaldelijk wederzijds contact, vermoedelijk omdat deze vriendschap wel aan de behoefte naar geestelijke uitwisseling kon voldoen.

Op zondag 11 mei 1919 bijvoorbeeld was het echtpaar Yoors bij Van Eeden op bezoek en

Zij vertelden mij van Felix Timmermans en zijn Pallieter. In België heeft hij geen honderd leezers, zeggen ze. De Belgen leezen niet. Wonderbaar dat sterk stuk taal, ontlooken op een zoo ongecultiveerden boodem, en 't meest gewaardeerd in Holland, een vreemd land, met zoo andere menschen⁽⁷⁰⁾.

Na het beëindigen van de eerste wereldoorlog, bij de hernieuwing van het rechtstreekse contact met Vlaanderen, mocht Van Eeden overigens ervaren dat hij op deze ‘zoo ongecultiveerden boodem’ stilaan een publiek figuur was geworden⁽⁷¹⁾. Dit zou in de volgende jaren, zo mogelijk, nog toenemen, ondermeer door weer enkele Vlaamse lezingen. Op 4 december 1919 hield hij te Antwerpen, bij de anarchistische en Tolstoiaanse Clarté-groep of Vlaamsche Humanistische Vereeniging, een voordracht met lichtbeelden over o.a. het ‘Godshuis in de Lichtstad’⁽⁷²⁾. Van Eeden die bij Magda en Eugeen Yoors logeerde, was zeer tevreden:

(69) Bvb. Dagboek IV, p. 1952, 20 oktober 1921: ‘Bezocht Magda Peeters,..., nu logeert ze hier op Walden’. Zie ook verder.

(70) Dagboek IV, p. 1756, 13 mei 1919. Zie ook 11 mei 1919: ‘Ik lees Pallieter, met genoegen’ en Dagboek IV, p. 1807, 6 december 1919: ‘Ik wou het land van Pallieter zien’. Luidens José de Ceulaer, Felix Timmermans, Nijmegen, Gottmer/Brugge, Orion, (Grote ontmoetingen), p. 25 maakte Timmermans rond deze tijd met Van Eeden kennis. Uit de bijdrage van Timmermans aan het Liber amicorum Dr. Frederik van Eeden aangeboden ter gelegenheid van zijn zeventigsten verjaardag 3 april 1930, Amsterdam, Maatschappij tot verspreiding van Goede en goedkoope lectuur (Wereldbibliotheek), 1930, p. 199-200, blijkt echter dat hij Van Eeden op dat moment nog niet persoonlijk kende.

(71) Dagboek IV, p. 1785-1786, 10 september 1919: ‘In België aan het eerste grensstation sprak de man aan 't loket mij aan met mijn naam’.

(72) Dagboek IV, p. 1806-1807, 6 december 1919. De architect Jaap London (1872-1953) had de vele tekeningen bij Van Eedens tekst - later in Frederik van Eeden, Het Godshuis in de lichtstad, Amsterdam, Versluys, 1921 opgenomen - ontworpen.
De Clarté-groep, met zijn anarchiserende, Tolstoiaanse opvattingen, ontstond in antimilitaristische milieus tijdens de eerste wereldoorlog te Parijs. Na de oorlog breidde de groep zich naar het buitenland uit in deels anarchistische, deels communistische, deels pacifistische kringen. In België bestond er naast de Antwerpse afdeling waar Van Eeden nu te gast was - met hun blad De Nieuwe Wereldorde en overwegend communistisch van inslag - ook een Brusselse groep - waar het tijdschrift Opstanding. Orgaan van de Vlaamsche Clarté-groepen (1920-1921) verscheen.
Beide groepen oefenden enige invloed uit op het Vlaamse artistieke leven rond tijdschriften als Ruimte (1920-1921) en later De Ploeg (1921-1925), Ter Waarheid (1921-1924) en de nieuwe reeks van Vlaamsche Arbeid (1919-1930) waarbij een figuur als de dichter, essayist en criticus Victor J. Brunclair (1899-1944), tevens secretaris van de Antwerpse Clarté-afdeling, een niet onbelangrijke rol speelde. (Zie hiervoor: het lemma ‘Clarté-groep’ in J. Deleu e.a. (red.), Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Tielt/Utrecht, Lannoo, 1973, deel 1, p. 296 en M. Rutten en J. Weisgerber (red.), Van Arm Vlaanderen tot De voorstad groeit. De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon (1888-1946), Antwerpen, Standaard, 1985, p. 275 en volgende).
Overigens kon Van Eeden ook in de meer esthetisch gerichte modernistische kringen op enige belangstelling rekenen. Dit blijkt bvb. uit Het Overzicht (1921-1925), tijdschrift gewijd aan literatuur, beeldende kunsten, politiek en filosofie, opgericht door F. Berckelaers - beter bekend als Michel Seuphor - en Geert Pijnenburg. Deze laatste werd bij het schrijven van zijn artikel over ‘Liefde en geslachtsleven’ (onder het pseudoniem Geert Grub, verschenen in Het Overzicht, 1 juli 1921, p. 15-17) duidelijk geïnspireerd door Van Eedens ‘signifistiese gepeinzen van Goed en Kwaad’ die in De Amsterdammer onder de titel Het Roode Lampje verschenen.

[p. 344]

De voordracht in Antwerpen slaagde zeer⁽⁷³⁾. Er was ongewoone belangstelling, een reusachtige zaal, geheel vol, minstens 2000 menschen. Ik deed mijn best en ik geloof dat het wel goed was. Het debat gaat mij altijd het beste af, en de toelichtingen van de lichtbeelden het slechst. Als ik feiten, maten en cijfers moet opgeeven dan ga ik zoo wat kletsen, dan zeg ik maar wat. Als ze mij aanvallen dan eerst voel ik mijn innerlijke weerstandskracht. Dan sta ik nooit verleegen. Ik was op mijn gemak en werd al vroolijker, in 't debat. Toch was ik oover mijzelven niet zeer voldaan. Ik heb wel beeter gesprooken. Maar men vond het prachtig. Wij praatten nog na met den Voorzitter, Frensen⁽⁷⁴⁾, een bolsjewistisch type, lang achterwaarts gekamd haar en volle baard. Zijn demagogisch talent kwam duidelijk uit. Hij kreeg geestdriftiger toejuiching dan ik. Een jonger

(73) Van Eeden kon dan ook in zijn Dromenboek op zaterdag 6 december 1919 noteren: ‘Denzelfden nacht - na mijn rede in Antwerpen - droomde ik heel aangenaam en mooi’. (Frederik van Eeden, Dromenboek. Naar de handschriften uitgegeven en ingeleid door Dick Schlüter m.m.v. Reiny Jobse, Amsterdam, Bert Bakker, 1979, p. 440).

(74) Leo H. Frenssen, Antwerps communist, een tijd lang adept van de ‘wereldstad’-gedachte, later gemeenteraadslid en zelfs volksvertegenwoordiger. Over deze merkwaardige figuur zie: Ger Schmook, Stap voor stap langs kronkelwegen, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1976, p. 181 v.

[p. 345]

bestuurslid, de Muynck⁽⁷⁵⁾, leek mij schrander en sympathiek.
Ik logeerde bij Magda Joors en Eugène Joors in het nog al sombere huis. De stad toonde nog de spooren van de beschieting voor vijf jaar. Wij hadden naar Lier willen gaan, maar misten den trein. Ik wou het land van Pallieter zien, en de verwoeste stad. Toen zagen wij de kathedraal. Een heerlijk gebouw. Hoeveel mooyer bouwden toch de Zuid-Neederlanders! In Noord-Neederland zijn bijna geen mooye kerken en geen mooye gebouwen.
De Vlamingen klaagden oover het flauwe geestes-leeven. Ze waren ten achter bij ons, zeiden ze. Maar er was dan toch enorme belangstelling, en vroomer dan de Noordelijken zijn ze toch altijd geweest.

In 1920 is Van Eeden - met Hjalmar Wijk op doorreis naar Parijs en verder naar Zwitserland - even te Brussel⁽⁷⁶⁾, vermoedelijk zonder daar enig contact te hebben.

In januari 1921 wordt Van Eeden opnieuw gevraagd om in Vlaanderen te komen spreken. Hoewel hij eerst niet veel zin heeft⁽⁷⁷⁾, besluit hij toch te gaan:

Vanmorgen een brief uit Antwerpen, die mijn voorstel aanneemt. Ik vond het zeer onplezierig, maar had niet de innerlijke stem die zegt: niet doen! Inteegendeel, het is: ‘wel doen!’ Ondanks den teegenzin. (...) Ik moet oover Kerk en Communisme spreeken. Daarvoor ben ik de aangeweezen persoon en is België het aangeweezen land. Ik wil ook mijn stem verheffen teegen die arme geplaagde Flaminganten die vervolgd en opgeslooten worden, hoewel er geen enkele werkelijk verraad heeft gepleegd⁽⁷⁸⁾.

Van deze laatste intentie vinden we echter geen spoor in de gepubliceerde tekst van zijn lezing voor de Conferentie van Vlaamsche advocaten - waarvoor hij in 1910 ook al had gesproken - die hij op 29 januari 1921 te Antwerpen hield⁽⁷⁹⁾. René Victor evalueerde de lezing wel zeer positief:

(75) Vermoedelijk Gust de Muynck (eigenl. August Ferdinand, Antwerpen 1897-1986), studeerde economische wetenschappen aan de VUB; werd leraar aan de Arbeidershogeschool te Brussel; later verbonden aan de Belgische Radio Omroep, en de E.G. Publiceerde over Churchill en H. de Man.

(76) Dagboek IV, p. 1858, woensdag 4 augustus 1920.

(77) Dagboek IV, p. 1893, 14 januari 1921: ‘Ik zal weer naar Antwerpen moeten gaan’.

(78) Dagboek IV, p. 1893, 19 januari 1921. Zie ook Dagboek IV, p. 1894, 22 januari 1921: ‘Ik werk aan de Antwerpsche leezing’.

(79) Gedeeltelijk gepubliceerd in Vlaamsche Arbeid, jg. 11, 1921, p. 65-71 en als afzonderlijke brochure uitgegeven: Frederik van Eeden, Kerk en communisme. Reede gehouden te Antwerpen, 29 januari 1921 voor de conferentie van Vlaamsche advocaten, Amsterdam, W. Versluys, 1921, 31 p.

[p. 346]

Wanneer het bestuur van de Conferentie er niet in geslaagd was de gebruikelijke feestelijkheden in te richten ter gelegenheid van het 35-jarig jubileum, had men beslist toch een zekere plechtigheid te organiseren door het uitnodigen van een vooraanstaand buitenlands spreker. De voordracht, enkele jaren te voren gehouden door de grote letterkundige en sociale wijsgeer Frederik Van Eeden, had zulke goede herinnering nagelaten dat men er toe besloot hem andermaal uit te nodigen voor het houden van een spreekbeurt in de assisenzaal. Frederik van Eeden aanvaardde en zou handelen over ‘Kerk en communisme’.
De rede was een aandoenlijke open biecht van deze zo bewonderde dichter en denker. Wanneer heel het leven van Frederik Van Eeden bepaald is geweest door een diepe liefde tot zijn evenmens en hij steeds een sterke neiging getoond heeft voor het mysticisme, was hij vroeger toch nooit bij een georganiseerde kerk aangesloten geweest. Daarin was nu sedert enkele tijd verandering gekomen. Frederik Van Eeden had zich bekeerd en zich met volle overtuiging in de schoot der katholieke kerk laten opnemen.
Het spreekt vanzelf dat deze man, die zich in heel zijn loopbaan zo ingespannen had voor het tot stand brengen van gelukkiger verhoudingen in het gemeenschapsleven, voor het scheppen van een ‘blijde wereld’, met de grootste belangstelling de russische omwenteling van 1917 had gevolgd. Wat was nu gewichtiger, de revolutionaire poging strekkende tot gelijkheid onder de mensen, of het apostolaat van de kerk, gesteund op liefde en zelfverloochening. Kerk of communisme? Bij dit dilemma had Frederik Van Eeden zijn keus gedaan en hij kwam ze voor het publiek van de Vlaamse Conferentie in alle eenvoud en in alle ootmoedigheid verantwoorden. De grote oprechtheid der publieke biecht van deze mens, die zoveel schoonheid had geschapen en gedurende heel zijn leven zozeer met geestelijke problemen geworsteld had, om eindelijk de rust te vinden in een kinderlijk geloof, schokte fel het gemoed van de aanwezigen, die met religieuse aandacht de voordracht volgden⁽⁸⁰⁾.

Een uitgebreid verslag hiervan is ook in Van Eedens dagboek terug te vinden⁽⁸¹⁾:

Ik werd ontvangen door J. Muls aan 't station en toen in het huis van de Groodt⁽⁸²⁾, een medicus, patholoog anatoom, de vrouw een Vlaamsche van Fransche afkomst, Juliette Adant⁽⁸³⁾. Zware Rubensvrouw, net

(80) René Victor, Schets, p. 269-270.

(81) Dagboek IV, p. 1895-1896, 31 januari 1921.

(82) Petrus Henricus Arthur De Groodt (1883-1952), histoloog en anatoompatholoog, later hoogleraar aan de RU Gent; richtte met zijn echtgenote in 1928 de Vlaamse Wetenschappelijke Stichting op en was eveneens stichter en voorzitter van het Vlaamsch Fonds voor Wetenschappen (1929).

(83) Juliette Adant (Antwerpen 22.8.1892-8.7.1964), dichteres; op 11 juli 1911 gehuwd met P.H.A. De Groodt. (Over haar o.m. G. Schmook, Stap voor stap, p. 600-602). Van Eeden zou nog geregeld met haar contact hebben (vgl. o.m. Dagboek IV, p. 1936, 18 augustus 1921) en werd blijkbaar sterk door haar persoonlijkheid geboeid (Dagboek IV, p. 1937, 19 augustus 1921: ‘Gister lang met Juliette gepraat en een zeer gunstigen indruk gekreegen. Ik schaamde mij oover mijn wantrouwen. Ze is een lieve, hoog-beschaafde, verstandige vrouw, een goede moeder...’ en Dagboek IV, p. 1968, 1 januari 1922, waar hij bij een terugblik op het voorbije jaar de ontmoeting met Juliette Adant speciaal memoreert. Zie ook verder.).

[p. 347]

als Magda Peeters, maar boovendien zeer intellektueel en kunst-lievend, ze leerde zichzelve Bengali en Hebreeuwsch, en kon Tagore leezen in 't oorspronkelijk. Ze heeft vijf kinderen, waarvan de oudste 8 jaar. Ze was vol van Tagore, die bij haar gelogeerd had.
Gister aten wij bij haar (30 Jan.) en kwam zij aan tafel in Indisch kostuum. Des middags, op een schoonen voorjaarsdag, waren we naar Mortsel gegaan en daar zag ik het teekenwerk van Servaes⁽⁸⁴⁾, waaroover groot conflict heerscht tusschen katholieken en kunstenaars. Ik vond het, zooals ik wel dacht, ook leelijk en 't ontroerde mij niet. Het was te zien in een kapelletje bij het Karmelieten Klooster. Ik knielde voor het roode lampje. Toen gingen we naar Cante-Croy⁽⁸⁵⁾, het kasteel dat de Groodt gekocht heeft en herstellen gaat. Een zeer romantisch plekje bekend uit de geschiedenis, wooning van cardinaal Granvelle. Een oud verwaarloosd gebouw, in een gracht rondom, ooveral fraaye, stemmingsvolle aspecten. Ik noemde mijn gastvrouw: de Rani van Cantecroy.
De leezing was goed. Ik trof in 't hart geloof ik, en voelde voldaan. 's Avonds een fuif, waar veel gegeeten/gedronken en gespeecht werd. Het was me of ik weer in Amerika was. Ik hield ook een kleine tafel-reede, en vond den juisten toon. Het duurde tot twaalf uur en de Vlaamsche advocaten waren zeer tierig.
Het trof mij dat het Vlaamsche element stellig veel sterker was dan het Fransch-Belgische. Niet alleen in aantal. De Fransche heeren die er waren, poogden Vlaamsch te spreeken, hetgeen zeer slecht ging.
Ik sliep goed en voelde vrij rustig. Ik logeerde in hetzelfde rare huisje dat Joors decoreerde met Jozef Muls. Veel trappen/ een smal en hoog huis.
Ik kon niet in de Kerk, die was digt, maar ik zag de Schelde en 't museum, en in Mortsel het kapelletje.

(84) Albert Servaes (1883-1966), expressionistisch schilder en tekenaar van godsdienstige onderwerpen, landschappen en mystieke taferelen. Zijn befaamde Kruisweg uit 1919, die zich oorspronkelijk in de Karmelietenkerk te Luithagen bij Mortsel bevond, werd daaruit verwijderd na een kerkelijke veroordeling op 30 maart 1921.

(85) Vgl. over dit historisch gebouw, gelegen aan de Krijgsbaan te Mortsel, de monografie van L.A.G. Frans De Groodt, Cantecroy, burcht en heerlijkheid bij Antwerpen.

[p. 348]

Gister avond diner bij de Groodt, met een medicus, Peterman⁽⁸⁶⁾ en zijn vrouw, een Lodewijk Antrop⁽⁸⁷⁾, leeraar aan 't conservatorium, en Frank den Bulk⁽⁸⁸⁾, een jonge musicus (‘muziekant’ zeggen ze hier) die ons prachtige muziek liet hooren, van Russen (Musorgski) Spanjaarden (Turino) en van Chopin en Grieg.
Ik zelf las gedichten, en deed het nog al goed.
Ik kreeg ook bezoek van de strijdende flaminganten Floris Couteele⁽⁸⁹⁾ die in Leuven studeert een schrandere flinke jonge man, met politiek besef. Marnix Gijsen⁽⁹⁰⁾. En dan de dochter Valerie Braakensiek. Valerie Kries⁽⁹¹⁾, die ook zeer Vlaamsch voelt. En Herman Vos⁽⁹²⁾, die twee jaar als activist gevangen zat. Tot mijn genoegen hoorde ik dat juist de Katholieken het meest revolutionair zijn. Dat klopt met mijn bedoelingen. Het land is hier geheel katholiek, maar verslapt in het geloof. Ik zag aan tafel maar één dame zich bekruissen.

Op maandag vertrok hij, na een auto-ritje, naar Leuven waar hij dezelfde lezing uitsprak⁽⁹³⁾:

Maandag deed ik een auto-rit met Juliette de Groodt, en zag de diergaarde, terwijl zij mij raadpleegde omtrent haar moeyelijkheeden. Haar huuwelijk een ‘mariage arrangé’/ de man een materialist. Ik kon nog al stellig spreeken.

(86) Edgar Peetermans, Antwerps huisarts (o.m. van Paul van Ostaijen).

(87) Lodewijk Ontrop (1875-1941), componist, criticus, essayist en dichter; debuteerde in Van Nu en Straks, medewerker aan Vlaamsche Arbeid en Dietsche Warande en Belfort; leraar aan het Conservatorium van Antwerpen.

(88) Niet geïdentificeerd.

(89) Floris Couteele (1897-1931), jurist en essayist, vriend en later vijand van Marnix Gijsen; redactie-secretaris van Vlaamsche Arbeid. Zie over hem uitvoerig: Wilfried Vandaele, Floris Couteele 1897-1931 een profiel, Gent, Cultureel Documentatiecentrum, 1983, (Gentse bijdragen tot de literatuurstudie, VI).

(90) Marnix Gijsen, pseudoniem van Jan-Albert Goris (1899-1984), diplomaat en letterkundige; medewerker aan o.m. Ruimte, Vlaamsche Arbeid, lid van de redactie van Het Vlaamsche Land (1923-1924) en later ook medewerker aan Dietsche Warande en Belfort.

(91) Valerie Kries-Braakensiek was de zus van de tekenaar en schilder Henri Braakensiek.

(92) Herman Vos (1889-1952), journalist en politicus; was tijdens de eerste wereldoorlog bij het Antwerpse stadsbestuur een collega van Paul van Ostaijen; werd om zijn activisme tot gevangenisstraf veroordeeld; was later hoofdredacteur van De Ploeg (zie verder) en bevriend met Pieter Geyl. Trad later toe tot de Belgische Werklieden Partij en werd zelfs minister.

(93) Dagboek IV, p. 1897, 3 februari 1921.

[p. 349]

Om 5 uur ging ik naar Leuven. De indruk was treffend. De ruïnen nog ooveral, somber en woest en daartusschen nieuwe gebouwen en een caroussel, leelijk, pleister bouwwerk.
De voordracht slaagde zeer, - ik vertrouwde geheel op heilige hulp, en die bleef niet uit. Ik sprak ook meer in Katholieke geest dan ooit. Ik pleitte eigenlijk vóór het katholicisme, aan deeze katholieke universiteit. De geestdrift was groot en weldadig.
Wij kwam(en) 's avonds nog bijeen bij prof. Noyons⁽⁹⁴⁾, daar was ook professor Rutgers⁽⁹⁵⁾ en Carnoi⁽⁹⁶⁾, den Waal, die vóór de Vlaamsche zaak is. Ieder had oorlogs ellende ondervonden, en alles was nog vol herinnering aan vreesselijke gebeurtenissen.
Ik sliep heerlijk en reisde Dinsdag terug oover Aerschot en Lier, het land van Pallieter. Het trok mij aan, het was heerlijk weer, en de Nethe - maar een klein stroompje - lokte als tot zwemmen. Ik lunchte nog bij de Rani, en ging om 4 uur uit Antwerpen,...

Van Eeden was, zoals na vroegere Vlaamse lezingtoernees, opnieuw zeer tevreden: ‘Met veel voldoening denk ik aan mijn vlaamsche tocht. Ik schreef erover in de Groene⁽⁹⁷⁾, en zal ook de reede uitgeeven als brochure’⁽⁹⁸⁾. Al verzuchtte hij enkele dagen later: ‘Uit Vlaanderen hoor ik niets. Het waren goede dagen, maar alweer verstorven’⁽⁹⁹⁾.

In dezelfde periode leest Van Eeden ‘Het Rijk der Stilte. (De kunst en de oorlog)’ van Jozef Muls, dat hij een ‘aardig interessant boekje’ vindt⁽¹⁰⁰⁾ en de Cel-brieven van Wies Moens: ‘Dat is weer frisch en goed werk, waarin leeven en waarheid zit. Zoo iets geeft Noord-

(94) Luidens een brief van Couteele (gepubliceerd in Vandaele, Couteele, p. 46) was deze bijeenkomst een receptie.
Prof. Adriaan Karel Marie Noyons (1879-1942), prof. fysiologie eerst te Leuven, later in Utrecht.

(95) Niet verder geïdentificeerd.

(96) prof. Albert Joseph Carnoy (1878-1961) taalkundige, hoogleraar aan de Leuvense universiteit, lid van de Kon. Vlaamse Academie. Van 1927-1929 minister van binnenlandse zaken en volksgezondheid. Ondanks zijn Franstalige opvoeding en afstamming koesterde hij levenslang een warme sympathie voor de Vlaamse Beweging.

(97) M.n. ‘Rechtloos Vlaanderen’ in De Amsterdammer, 12 februari 1921. Vgl. Dagboek IV, p. 1900, 16 februari 1921.

(98) Dagboek IV, p. 1898, 7 februari 1921.

(99) Dagboek IV, p. 1899, 10 februari 1921.

(100) Dagboek IV, p. 1898, 7 februari 1921. Het boek verscheen in Nederland, m.n. bij de Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur te Amsterdam in 1920.

[p. 350]

Nederland maar zelden’⁽¹⁰¹⁾. In de St. Paulus-abdij van Oosterhout, waar hij sinds het begin van 1920 geregeld komt, maakt hij kennis met nog een Vlaming, de filoloog Willem de Vreese, toen bibliothecaris in Rotterdam⁽¹⁰²⁾.

Na zijn doop, op 18 februari 1922 in de Sint-Paulusabdij te Oosterhout, wordt Van Eeden opnieuw gevraagd naar Vlaanderen te komen om te spreken over zijn overgang tot de katholieke kerk. En hoewel hij ook deze keer weinig zin heeft, gaat hij toch en houdt tot zijn tevredenheid de gevraagde lezing in Antwerpen en Leuven⁽¹⁰³⁾.

Het werd een nieuwe triomftocht⁽¹⁰⁴⁾:

Gisteren kwam ik uit Vlaanderen terug na een voorspoedige reis. Ik was zeer gezeegend op dien tocht. Alles slaagde voortreffelijk. De twee voordrachten waren stampvol en de meenigte was uitbundig in geestdrift en dankbetoon. Ik sprak in 't geheel niet mooi. Ik maakte fouten in de verzen. Ik sprak zittende. Maar het was oprecht en werd als zoodanig begreepen. Mijn stem was goed en ze verstonden me. Couteele zei dat nooit een voordracht zoo vol was geweest. Josef Muls zei dat er drie Nederlanders in België gewaardeerd worden: Heyermans, Fabricius en Van Eeden.
Ik logeerde bij de de Groodt's in Antwerpen. Dit was ook een der zeegeningen van deeze reis, dat mijn komst bij Juliette zeer noodig was, en dat ik mijn taak daarin heel waardig en rein heb uitgevoerd. Nu word ik toch waarlijk een beeter mensch. Ze leefde in doodzonde en ooverspel, en de sofismen die daarbij noodig zijn om te kunnen volhouden, kende ik

(101) Dagboek IV, p. 1902-1903, 2 maart 1921.
Wies Moens (1898-1982), letterkundige en Vlaams-nationalist; studeerde na zijn humaniora Germaanse filologie aan de vernederlandste universiteit te Gent (1916-1918) waar hij Willem de Vreese, Antoon Jacob en Lodewijk Dosfel tot professoren en Lode Craeybeckx en Gaston Burssens tot medestudenten had; activist, werd daarvoor na de oorlog tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld en schreef toen zijn Cel-brieven (in boekvorm gepubliceerd bij De Sikkel, Antwerpen en Em. Querido, Amsterdam in 1920); was medewerker aan tijdschriften als Ruimte, Ter Waarheid en Vlaamsche Arbeid. (In dit laatste tijdschrift besprak hij: ‘Rabindranath Tagore. Huis en Waereld. (Vertaald door Frederik van Eeden. Amsterdam. - W. Versluys.)’ in Vlaamsche Arbeid jg. 12, nr. 2, p. 53-57).

(102) Dagboek IV, p. 1947, 23 september 1921.
Willem Lodewijk de Vreese (1869-1938), vooraanstaand taalgeleerde; hoogleraar aan de Gentse universiteit die zijn ambt aan de door de Duitse bezetter heropende en vernederlandste universiteit bleef uitoefenen; week in november 1918 met zijn gezin naar Nederland uit en werd er directeur van de Rotterdamse Gemeentebibliotheek.

(103) Dagboek IV, p. 1986, 5 maart 1922: ‘Ik heb weinig zin in de tocht naar Antwerpen. Ik zal bij Juliette de Groodt logeeren’.

(104) Dagboek IV, p. 1988-1990, 10 maart 1922.

[p. 351]

alle bij ervaring. Een wijze en beminnelijke pater komt er gereegeld aan huis. Ik heb haar gezegd allereerst bij dien man te biecht te gaan. En zij beloofde mij dat.
Zondag 12 maart gingen we, Muls en ik naar de mis van 12 uur, en ik had er de Communie, daar was ik recht blij om.
Om 12 uur kwam Magda Joors, die binnen 14 dagen haar kindje verwacht.
Om drie uur gingen we naar Cantecroy, bij mooi lente-weer. In het kasteeltje was alles nog in wanorde en rommel. Maar het geheel, met den vesting-muur er om heen, was zeer mooi en schilderachtig. Aan het souper kwamen de heer en mevr. Peterman die ik kende van verleeden jaar, de heer en mevr. Sherwood (Amerikanen), Dr. Driesch⁽¹⁰⁵⁾, een medicus uit St Nikolaas, een geestig prater. Pater Janssen⁽¹⁰⁶⁾ en Camille Huismans⁽¹⁰⁷⁾, de socialist. Deeze laatste een buitengewoon man, een ‘brilliant causeur’ vol ‘leute’ en zeer welspreekend. Natuurlijk antagonist van den pater. Ik had er plezier in ze tot elkaar te brengen.
In Leuven stond ik een moment verlamd omdat ik het adres van mijn gastheer niet vinden kon. ‘Ik kan niet reizen’ riep ik uit. Maar ik vond het huis gauw genoeg. Een mooi en weelderig huis, veel mooye kunstwerken, in ivoor, in olieverf, oude vroome schilderijen. Hollanders, maar roomsche. Ik ging met mijn gastvrouw naar het lof, in de jammerlijk geschonden kerk.
De leezing was zeer vol en de ontvangst zeer geestdriftig. Ik was dankbaar dit gedaan te hebben.
Bij Noyons was prof. Zwaardemaker⁽¹⁰⁸⁾, de physioloog. Een oude kennis van me.

Marnix Gijsen, die blijkbaar zowel één van deze lezingen als de Clartélezing van 1919 bijwoonde, commentarieerde als volgt:

Het was bij Muls dat ik kennis maakte met Frederik van Eeden. De eerste maal was hij in zijn Lichtstadperiode, hij sprak van uit deze beminnelijke utopie en had geen oog voor wat ik hem in Antwerpen toonde. De tweede

(105) Dr. Albert van Driessche (1885-1961), geneesheer en letterkundige; schreef volksboeken onder het pseudoniem Berto van Kalderkerke en werkte o.m. aan Dietsche Warande en Belfort mee.

(106) Pater Emiel Janssen s.j. (1897-1984), jezuiet, leraar in verschillende colleges; literair criticus en medewerker aan verschillende tijdschriften; zou heel wat over Van Eeden publiceren (zie daarvoor verder).

(107) Camille Huysmans (1871-1968), journalist en vooraanstaand socialistisch politicus; met L. Franck en F. van Cauwelaert een van de drie ‘kraaiende hanen’ die aan de strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit een bijzondere impuls gaven; burgemeester van Antwerpen. In het AMVC te Antwerpen is briefwisseling van Van Eeden aan hem - uit 1896! - bewaard.

(108) Prof. H. Zwaardemaker (1857-1930), fysioloog, hoogleraar te Utrecht.

[p. 352]

maal, was hij rooms geworden en las hij zijn mooi gedicht ‘Mijn handen’ voor. Hij klonk toen oud en nederig franciskaans. Het was of de wereld weer voor hem opengegaan was en hij toonde interesse voor alles⁽¹⁰⁹⁾.

(109) Marnix Gijsen, De leerjaren van Jan-Albert Goris, Antwerpen, Manteau, 1975, p. 61-62. In het Van Eeden-nummer van Hooger Leven, jg. 2, 1928, nr. 37, 9 september, p. 1157 schreef hij onder de titel ‘Eeregroet in de stoet’, zijn herinneringen hieraan, eveneens op een serene manier, neer:
‘Tussen de potsierlijke schermen van een burgerkamer op het toneel, zit een oud man aan tafel en leest verzen voor. Hij ziet er van verre uit als een ambtenaar op pensioen, als een treffelijk burger die gaarne in de late oktoberzon met trage pasjes door een sierlijk bronzen stadspark kuiert. Hij slaat de ogen op en het wordt gans anders. Hij leest een vers over die oude vermagerde handen die hem door het leven hebben geleid. Waarom is hij nu plots lijk de oude Seneca in die schandalig kleine badkuip, zoals Rubens hem heeft geschilderd? Waarom stort hij opeens over ons uit al de radeloze miserie van ouderdom en jarenlange weemoed? Is hij de man die onze jeugd wiegde met:

Geluw, geluw, geluw zijn
mijn liefs zachte haren....

Is hij de revolutionair die naast het woord ook de schone daad heeft willen bedrijven en “Walden” stichtte? Sancta stultitia! Waar zijn de oude mannen, op het verhoog of in deze zaal vol voorzichtige politieke en sociale misnoegden?
Frederik van Eeden, al schrijft een pedante ploert een oordeel over uw leven terwijl ge zelf dit levenslicht nog draagt en, laat ons hopen, geniet, het kan zijn kleine ziel niet baten: gij staat hoger. Hij heeft al uw boeken gelezen, en alles weet de man, maar gij hebt ze geschreven en geleefd. Hij zegt met een gewichtige stem: Leerling Van Eeden, ge hebt stommiteiten gedaan, en hij weet niet dat de grootste stommiteit van alle is er geen te doen. We moeten u niet vieren. We vieren u elke dag. We hebben allen, jongeren en ouderen, uw werk in ons opgenomen. Een vers van u op het beslissende moment in onze memorie ontwricht al wat tegen u gezegd zou worden. We weten het al lang: enkel de dichters hebben het bij het rechte eind in dit leven, altijd. Zij zijn als schijnwerpers die onverwachts en grillig nu deze, dan gene zijde van deze wereld bestralen. Zij tonen ons telkens een deel van de waarheid met opzettelijke eenzijdigheid. Er is geen deel van 's mensen hart en geest dat uw straal niet heeft beroerd. Wees van ons, kleine mensen, gezegend, zoals gij van Gods genade overvloedig werd overstelpt.’
(Opgenomen in Marnix Gijsen, Verzameld Werk 5, Amsterdam, Meulenhoff/'s Gravenhage, Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1977, p. 727-728: ‘Eregroet aan Frederik van Eeden’).
In 1934 zou hij in De Boekenkast, Nieuwe reeks, jg. 1, nr. 10, 1 januari 1934, p. 153-160 nog iets schrijven over Van Eedens De geestelijke verovering der wereld in de ‘Kroniek’ die hij voor dat Antwerpse ‘Nieuwsblad voor het Nederlandsche Boek in Vlaanderen’ geregeld schreef.

[p. 353]

Katholiek Vlaanderen haastte zich ondertussen om het boegbeeld der Tachtigers in Vlaanderen voor de eigen zaak op te eisen. Joris Eeckhout - die vroeger al over Van Eeden schreef⁽¹¹⁰⁾ - publiceerde een ‘Literair Profiel’ waarin hij Van Eeden ‘De sympathiekste figuur uit de Tachtiger-beweging’ noemde⁽¹¹¹⁾. Hoewel hij vond dat diens geestelijke ontwikkeling een zoektocht ‘langs verkeerde wegen’ was en hij Het Roode Lampje (1921) diende te veroordelen omdat het ‘wemelt van onjuistheden’ en ‘vergoord in zijn rationalistische aprioristiek’ zat, besloot hij toch zonder reserves: ‘Frederik-Paul van Eeden, er is groote vreugde in het Huis van onzen goeden Vader, omdat onze geliefde broeder uit de verre streek is weergekeerd’.

In februari 1940 zou J. Eeckhout deze visie op Van Eeden hernemen. In een uitvoerige en zeer kritische behandeling van Albert Verwey's boek over Van Eeden⁽¹¹²⁾ koos hij onvoorwaardelijk de kant van de laatste. Daarbij noemde hij De Broeders - een werk dat toch niet geheel conform met de katholieke geloofsleer kan genoemd worden⁽¹¹³⁾

(110) Joris Eeckhout (1887-1951), priester gewijd in 1910, redactielid van Jong Dietschland (1898-1914), daarna redactielid van Dietsche Warande en Belfort en Het Vlaamsche Land. Lid van de Kon. Vlaamse Academie. Besprak: ‘Frederik van Eeden. De kleine Johannes II en III deel’ in Vlaamsche Arbeid, jg. II, 1906, p. 24-26; ‘Frederik van Eeden: Studies. Vijfde reeks’ in Jong Dietschland, jg. 11, 1908, p. 58-60; ‘Frederik van Eeden: Het beloofde Land’ in Jong Dietschland, jg. 12, 1909, p. 256-257 en ‘Frederik van Eeden: Het Lied van Schijn en Wezen’ in Jong Dietschland, jg. 13, 1910, p. 187-188.

(111) ‘Frederik van Eeden’ in: Joris Eeckhout, Litteraire Profielen I, Brugge, Excelsior, 1925, p. 101-112, gedateerd: 1922.

(112) Joris Eeckhout, Litteraire profielen X, Antwerpen, Standaard-boekhandel, 1941, p. 5-23 naar aanleiding van Albert Verwey, Frederik van Eeden, Antwerpen, De Sikkel, 1939. Verweys afwijzing van het ‘roomsche’ element bij Van Eeden zal bij deze houding wel een rol gespeeld hebben.

(113) Van Eedens De Broeders (1894) kreeg in het voor katholieke bibliotheken richtinggevende kritisch-bibliografisch tijdschrift Boekengids (1923 tot heden) zelfs de notatie ‘I²’ voor ‘Boeken die door de Algemene Regelen der Kerkelijke Wet verboden zijn’. Jezus' leer en verborgen leeven, De nachtbruid en Uit Jezus' oopenbaar leeven kregen de notatie ‘II’ voor ‘Streng voorbehouden lectuur: Deze boeken mogen a. slechts bij uitzondering, b. om gegronde redenen, c. door welgevormde lezers worden gelezen’. Van de overige 40 vermelde titels werden dan nog eens 18 werken met het label ‘III’ gekwalificeerd tot ‘Voorbehouden lectuur: Boeken welke wegens bepaalde passages of grondgedachten niet voor alle volwassenen geschikt zijn, maar voor gevormde volwassenen, ook ontspanningshalve, in aanmerking kunnen komen’. Hieronder vielen o.m. Het Roode Lampje, Het godshuis in de lichtstad, Johannes Viator, De Kleine Johannes delen 2 en 3, Van de koele meren des doods en enkele toneelstukken, waaronder IJsbrand. Op een totaal van 44 werken waren bijgevolg slechts 24 titels zonder enige restrictie - en dit minstens tot in 1954 - toegelaten Vgl. Joris Baers en Paul Hardy (red.), Lectuur-Repertorium, Antwerpen, Algemeen Secretariaat voor Katholieke Boekerijen, 1954/2de definitieve, deel III S-Z, p. 2721-2723.

[p. 354]

- ‘een der machtigste scheppingen van onze Nederlandsche literatuur’ en verdedigde hij Van Eedens ‘fundamenteel levensoptimisme’. Hij kon dan ook Van Eeden onomwonden beschouwen als ‘van alle tachtigers den minst-Nieuw-Gidser, maar meest-begaafden’.

Karel Elebaers, een andere priester, behandelde in het tijdschrift Ons Geloof zowel Van Eedens Het Godshuis in de lichtstad (1921) als de redevoering Kerk en communisme (1921) en Het roode lampje. Signifische gepeinzen (1921)⁽¹¹⁴⁾. In 1920 had hij in hetzelfde tijdschrift al Jezus' leer en verborgen leeven (1919) besproken⁽¹¹⁵⁾ en in 1924 zou hij Uit Jezus' oopenbaar leeven (1922) behandelen⁽¹¹⁶⁾. Samengebracht in de bundel Proza van Vlaamsche Priesters⁽¹¹⁷⁾ hebben ook deze artikelen een zekere invloed kunnen uitoefenen.

Op 6 mei 1922 verschijnt er zelfs een speciaal Frederik van Eedennummer van Het Vlaamsche Land, een weekblad dat in 1919 door een groep Antwerpse katholieken werd opgericht⁽¹¹⁸⁾. Naast artikelen van de Nederlanders Poelhekke, Feber en Verhoeven vinden we in dit num-

(114) Karel Elebaers (Antwerpen 1880 - Laken 1961), priester gewijd in 1903, dr. in de klassieke filologie; publiceerde bijdragen in Dietsche Warande en Belfort, Vlaamsche Arbeid, Hooger Leven, Het Vlaamsche Land e.a.
‘Frederik van Eeden: Roomsch-Katholiek’ in Ons geloof, jg. 8, 1922, p. 289-300.

(115) Ons geloof, jg. 6, 1920, p. 206-215.

(116) Ons geloof, jg. 10, 1924, p. 302-311. In Ons geloof, jg. 12, 1926, zou hij ook nog ‘Geloofsjubel, naar aanleiding van Fred. van Eeden's: “Langs de Weg”’ publiceren.

(117) Proza van Vlaamsche Priesters gebundeld door Joris Eeckhout. II. Schouwend proza. Tweede deel, Brugge, Excelsior, 1927, p. 85-126.

(118) Het Vlaamsche Land (1919-1926) weekblad dat aanvankelijk verscheen onder de leiding van Alfons Jeurissen en Marnix Gijsen en later onder die van Gerard Walschap en Frans Delbeke. Onder de medewerkers tellen we heel wat bekenden van Van Eeden of namen die we met hem kunnen verbinden: F. van Cauwelaert, J. Muls, J. Persijn, Carnoy, K. Elebaers, D. Logeman-Van der Willigen, M. Sabbe, Streuvels, Timmermans, K. van den Oever, E. Yoors - medewerker voor beeldende kunsten -, Juliette de Groodt-Adant - medewerkster voor vrouwenleven -, J. Eeckhout - medewerker voor literatuur - en Dr. A. de Groodt - medewerker voor geneeskunde.
Vgl. o.m. Encyclopedie van de V.B., p. 1851.

[p. 355]

mer ook artikelen van J. Eeckhout en J. de Vocht terug. Ook Van Eeden zelf leverde een bijdrage: ‘Wat ik in de R.K. Kerk heb gevonden’ gedagtekend Walden, 17 april 1922⁽¹¹⁹⁾.

Uit 1922 dateert ook het contact tussen Van Eeden en J.O. de Gruyter⁽¹²⁰⁾: op de trein naar Utrecht ontmoette Van Eeden Herman Vos, redacteur van het Antwerpse Vlaams-nationale weekblad De Ploeg⁽¹²¹⁾. Die sprak hem ondermeer over De Gruyter die pas (nl. op 13 maart) tot directeur van de Antwerpse KNS werd benoemd⁽¹²²⁾. Van Eeden stuurde daarop twee van zijn toneelstukken - m.n. Isméa of de stervende vlinder (1923) en het ongepubliceerd gebleven ‘Muziekaal-dramatisch mysteriespel’ Kindren Gods - naar De Gruyter. Hoewel die heel wat belangstelling voor het Nederlandse toneelwerk had, en bijvoorbeeld wel enkele stukken van Heijermans liet opvoeren, kwam geen van beide stukken op het Antwerpse repertoire.

Na dit voor hem drukke jaar heeft Van Eeden blijkbaar behoefte aan wat rust. Zo gaan dan ook de plannen voor een lezing te Antwerpen en Leuven van ‘Mijn oovergang tot de kerk’, voor het eerst op 22 maart 1923 te Amsterdam gehouden, niet door⁽¹²³⁾.

(119) Vermoedelijk Jozef de Voght (Broechem 1877 - Meerhout 1956), priester en schrijver o.m. van toneel, mystiek-gestemde gedichten en prozaverhalen.
Ook later zou dit blad aandacht besteden aan Van Eeden o.m. door de opname van een artikel van de Nederlander Hermanus Hubertus Linnebank (1875-1927) - die in zijn werk veel bijdroeg tot de intellectuele toenadering tussen Noord en Zuid -: ‘Het jongste werk van Frederik van Eeden’ in Het Vlaamsche Land van 2 januari 1926.
Voor Van Eedens bijdrage zie ook Dagboek IV, p. 1995, 6 april 1922; p. 1997, 2e paaschdag 1922 en p. 1997, 18 april 1922.

(120) Zie hiervoor Dagboek IV, p. 1995, 8 april 1922 en p. 2002, 11 mei 1922.

(121) De Ploeg (1921-1925), Antwerps nationalistisch weekblad met een antimilitaristische en democratische strekking; zocht samenwerking met uitgeweken activisten; Herman Vos was de hoofdredacteur.

(122) Jan Oscar de Gruyter (1885-1929), bekend Vlaams acteur, regisseur en theaterdirecteur.

(123) Vgl. Kalff, Psychologie van de tachtiger, p. 439, waar hij stelt dat deze lezing ‘o.m. te Den Haag, Breda, Tilburg, Almelo, Antwerpen en Leuven herhaald of voorspiegeld’ werd.
In het Dagboek IV, p. 2130, 19 september 1923 lezen we: ‘Leezing in Vlaanderen afgezegd’.
De tekst van deze lezing werd gepubliceerd in F. van Eeden, Langs den Weg, verspreide opstellen, Roermond, J.J. Romen & zonen, 1925, p. 153-184.

[p. 356]

De belangstelling voor Van Eeden blijft in Vlaanderen echter onverminderd aanhouden. In het katholieke tijdschrift Dietsche Warande en Belfort duikt Van Eedens naam voor het eerst sedert lang opnieuw, en nu geregeld, op⁽¹²⁴⁾. In 1925 begint hij zelfs mee te werken en publiceert de gedichten ‘Loutering’⁽¹²⁵⁾, ‘De Riviera’⁽¹²⁶⁾, ‘Zonnige Morgen’⁽¹²⁷⁾, ‘Het Vrouwtje van Halberstadt’⁽¹²⁸⁾, ‘De Boeteling (maart 1926)’⁽¹²⁹⁾ en ‘Het Licht. Walden, 19 maart 1927’⁽¹³⁰⁾; het mysteriespel De Legende van Sancta Sura. Mysterie-spel in zes tafreelen samen met Jac. Weil⁽¹³¹⁾ en de essay's ‘Uit het dagboek van een bekeerling. Significa’⁽¹³²⁾ en ‘Karel van de Woestyne. Walden, 1 November 1927’⁽¹³³⁾.

Ook het liberaal georiënteerde tijdschrift De Vlaamse Gids - in 1905 door ondermeer Pol de Mont, Max Rooses en Paul Fredericq opgericht en in 1922, na de eerste wereldoorlog, heropgericht met in de redactie o.m. Maurits Basse, mr. L. Franck, Maurits Sabbe en Herman Teirlinck - kreeg opnieuw aandacht voor Van Eeden⁽¹³⁴⁾.

In 1926 verscheen verder een zeer goed gedocumenteerde studie over ‘Frederik Van Eeden als tooneelschrijver’ in het theatertijdschrift To-

(124) Dietsche Warande en Belfort, 1924, p. 1031-1032 nam uit De Maasbode Van Eedens verslag van zijn bezoek aan de stervende Herman Heijermans over.

(125) Dietsche Warande en Belfort, 1925, nr. 4, p. 289-290.

(126) Dietsche Warande en Belfort, 1925, nr. 8-9, p. 673-674, onder het kopje Jeugdverzen I.

(127) Dietsche Warande en Belfort, 1926, nr. 1, p. 87-88, onder het kopje Jeugd-verzen.

(128) Dietsche Warande en Belfort, 1926, nr. 3, p. 259 onder het kopje Jeugdverzen.

(129) Dietsche Warande en Belfort, 1926, nr. 5, p. 465.

(130) Dietsche Warande en Belfort, 1927, nr. 10, p. 679-680.

(131) 1e Tafreel in Dietsche Warande en Belfort, 1926, nr. 6, p. 542-559; 2e en 3e tafreel: 1926, nr. 7, p. 638-657; 4e tafreel: 1926, nr. 8-9, p. 741-757; 5e tafreel 1926, nr. 10-11, p. 896-911 en 6e tafreel: 1927, nr. 2, p. 97-108.

(132) Dietsche Warande en Belfort, 1927, nr. 10, p. 673-678; het artikel is 24 april 1927 gedateerd.

(133) Dietsche Warande en Belfort, 1928, nr. 2 (Karel van de Woestijnenummer), p. 109-112. Ook in de afzonderlijke uitgave van dit nummer.

(134) Franz de Backer (1891-1961), filoloog, dichter en romancier; professor aan de RU Gent; publiceerde in de rubriek ‘Hollandsche letteren’ zowel een recensie van het boek van H. Padberg (Vlaamsche Gids, jg. 14, 1925-1926, p. 467-468) als van dat van Kalff over Van Eeden (Vlaamsche Gids, jg. 16, 1927-1928, p. 323-324).

[p. 357]

neelgids⁽¹³⁵⁾ van de hand van Emiel Janssen s.j.⁽¹³⁶⁾. Hierin werd Van Eedens gehele, toen bekende, toneeloeuvre in verschillende afleveringen⁽¹³⁷⁾ uitvoerig behandeld en ontleed, en dit op een gedegen en vrij objectieve manier.

Janssen zou overigens later nog heel wat artikelen aan Van Eeden wijden⁽¹³⁸⁾.

Ook Karel van den Oever, die al vroeger aan Van Eeden aandacht had besteed, nam in 1926 - naar aanleiding van het verschijnen van Van Eedens bundel verzamelde opstellen Langs den Weg (1925) - de gelegenheid te baat om op zijn waardering voor hem terug te kijken:

Van Eeden heb ik steeds graag gelezen om zijn bevattelijke stijl en omdat hij altijd iets te zeggen heeft. Ook om zijn veel-zijdig aanraken van het leven. Meest vooral om zijn inwendige ethische kommer. Hij bleef daarbij grootelijks bezorgd om zijn even-mensch. God heeft hem dan ook (een andere reden is er voor ons, menschen, niet zichtbaar) begenadigd met het Katholiek Geloof en hij zal nu wel (met hoeveel bezinning weet ik niet) vol spijt achteraf staren op vroegere te-korten en op de levens-fouten zijner Nieuwe-Gids-collegas, aan wien hij niet geven kan wat hij zelf eindelijk ontving⁽¹³⁹⁾.

(135) T(o)oneelgids (1910-1940), maandelijks theatertijdschrift, orgaan van de Algemeene Tooneelboekerij. Ontwikkelde zich tot de spreekbuis van het katholieke theaterrenouveau met internationale horizon.

(136) Zie noot 106. Pater Janssen had in 1922 samen met anderen met Van Eeden gesoupeerd.

(137) Toneelgids, jg. 12, 1926, nr. 5, p. 129-130; nr. 6, p. 165-173; nr. 7, p. 195-202; nr. 8-9, p. 233-239; nr. 10, p. 257-263; nr. 11, p. 297-303 en nr. 12, p. 338-346.
Is dit misschien het Vlaamse proefschrift over Van Eedens toneelwerk waaraan Kalff, Psychologie van den tachtiger, in de addenda tegenover pagina 542 refereert?

(138) Em. Janssen s.j., Diagnose. Gestalten en stilte. Verzamelde letterkundige opstellen, Brugge, De Kinkhoren, 1945, ‘Frederik van Eeden’, p. 125-152 bevat de opstellen ‘Het voortleven van Frederik van Eeden’ (maart 1935); ‘Van de koele meren des doods. 3e druk’ (juli 1935); ‘Albert Verwey en Frederik van Eeden’ (november 1939) en ‘Een tragedie van het recht. (Broeders 4e druk)’ (april 1940).
Het boek van Padberg over Van Eeden besprak hij in de rubriek ‘Leestafel’ van Toneelgids, jg. 12, 1926, nr. 4, p. 110-111.

(139) Karel van den Oever, ‘Over Frederik van Eeden en Eduard Brom’ in Roeping, 1926, p. 259, naar aanleiding van de publikatie van Van Eedens Langs den Weg.
Het Nederlands cultureel tijdschrift Roeping (1923-in 1962 herdoopt tot Raam) werd gesticht door H.W.E. Moller. Moller, die met een Vlaamse vrouw getrouwd was, nam spoedig Zuidnederlandse redacteuren in zijn tijdschrift op, o.m. Jozef Muls en Wies Moens.

[p. 358]

Van den Oever die zelf ‘De Hollandsche natie voor een Vlaamschen spiegel’ zette, prees Van Eeden ook als ‘Een der weinigen... die de phariseesche levenshouding van een deel der “hollandsche natie” begrijpt’ en er ook tegen reageerde.

Verder vond hij vooral het ‘hoofd-artiekel’ ‘Mijn Oovergang tot de Kerk’⁽¹⁴⁰⁾, waarin Van Eeden zijn critische bezwaren tegen het katholieke geloof samenbracht, interessant als onschatbare ‘handwijzer’ ‘Voor katholieke apologeten die de psyche van de niet-geloovige construeeren’.

Sympathie krijgt Van Eeden eveneens omwille van de negatieve houding tegenover zijn bekering, bij heel wat anders- of niet-gelovige Nederlanders sterk aanwezig:

Deze oprechte bekeerling geniet nu van zijn ‘uitwerping’: in vroegere kringen die hem vriendelijk gezind waren wordt hij uitgekreten als seniel omdat hij katholiek werd⁽¹⁴¹⁾.

Op letterkundig vlak echter verschilt Van den Oever met Van Eeden wel van opvatting. Diens schoonheidsaanvoeling in de geest van de Tachtigers met hun voorkeur voor de prosodische wet lijkt voor Van den Oever verouderd en belet ‘een evenwichtig uitzicht op tegenwoordige verzenschoonheid’ met de bevrijde klanken van het jonge ‘vers-libre’.

In dezelfde periode werd Van Eeden ook enkele malen door Gerard Walschap, als redacteur van het ‘Algemeen Weekblad’ Hooger Leven⁽¹⁴²⁾, benaderd. Zo vroeg Walschap hem om medewerking aan het

(140) De uitspraak ‘Destijds gaf hij ons hiervan een uiterst-geslaagde lezing te Antwerpen’ (Roeping, 1926, p. 260) verwijst vermoedelijk naar de gelijkaardige lezing van maart 1922 te Antwerpen, waar deze tekst, 22 maart 1923 gedateerd, dan echter niet kan gebracht zijn.

(141) Roeping, 1926, p. 260-261. Ook vroeger al had Van den Oever Van Eeden omwille van zijn ethisch standpunt verdedigd m.n. in twee ‘Aanteekeningen’ in Vlaamsche Arbeid, jg. 12, 1922, nr. 5, p. 203 en jg. 13, 1923, nr. 1, p. 40.

(142) Hooger Leven. Algemeen weekblad (1927-1938), verscheen in concurrentie met een nieuw Jong Dietschland (1927-1933), nadat het weekblad Het Vlaamsche Land om financiële redenen ten onder was gegaan. De redactie bestond uit: Pater Emiel (Paul Cornelis Ignatius) Valvekens, o. Praem (1897-1944), historicus; van 1922 tot 1927 redacteur van Averbode's Weekblad; speelde een belangrijke rol bij het ontstaan van de Pelgrim-beweging & Gerard Walschap (1898-1989), redactiesecretaris; bekend schrijver; was met zijn vriend Frans Delbeke (1890-1947) lid van de redactie van Het Vlaamsche Land nadat August van Cauwelaert zich in 1923 uit het weekblad had teruggetrokken; was van 1923 tot 1939 eveneens redacteur van Dietsche Warande en Belfort. Zijn eerste roman Waldo (1928) is verwant aan Van Eedens Kleine Johannes.

[p. 359]

blad en later nog eens speciaal om een bijdrage naar aanleiding van de publikatie van G. Kalff Frederik van Eeden, Psychologie van den tachtiger (1927) voor het Van Eeden-nummer dat in 1928 verscheen⁽¹⁴³⁾. Van Eeden weigerde echter beleefd. Wel was hij bereid het hem aangeboden ere-lidmaatschap van de kunstenaarskring De Pelgrim te accepteren⁽¹⁴⁴⁾.

Dit katholiek kunstenaarsgenootschap, dat van 1924 tot 1931 bestond, streefde in de lijn van het spiritueel en religieus renouveau en in het spoor van schrijvers en denkers als John Ruskin, William Morris, G.K. Chesterton, Léon Bloy e.a. naar een nieuwe gemeenschapskunst. Door de letterkundigen Felix Timmermans en Ernest Van der Hallen samen met de architect en kunstschilder Flor Van Reeth gesticht, bestond het verder uit: de letterkundigen Gerard Walschap, Frans Delbeke, Dirk Vansina, Anton van de Velde, Em. Valvekens o. Praem; de componist Renaat Veremans; de kunstschilder-glazenier Eugeen Yoors en de kunstschilders Herman Deckers, dom Gregorius De Wit O.S.B. en Jan van Puyenbroeck.

Naast Van Eeden waren ook de kunstschilder Juliaan de Vriendt en de letterkundigen Sigrid Undset, Johannes Jörgensen en Dr. H.W.E. Moller tot ere-Pelgrims benoemd⁽¹⁴⁵⁾.

Deze beweging van het katholieke réveil trad behalve met de uitgave van het tijdschrift De Pelgrim⁽¹⁴⁶⁾ ook met enkele tentoonstellingen

(143) Hooger Leven, jg. 2, 1928, nr. 37, 9 september 1928. In dit nummer verscheen o.m. Urbain van de Voordes artikel ‘Frederik van Eedens poëzie’, later opgenomen in zijn verzamelbundel Critiek en beschouwing, 2e bundel, Antwerpen, De Sikkel, Santpoort, Mees, 1931, p. 229-233, waarin hij een poging tot rehabilitatie van Van Eedens dichterschap waagde.
Urbain van de Voorde (1893-1966), letterkundige, ambtenaar bij het Ministerie van Kunsten en Wetenschappen vanaf 1925 (onder Huysmans) sympathisant van het activisme.
Hooger Leven besteedde ook hiervoor al aandacht aan Van Eeden o.m. in jg. 2, 1928, nr. 26, 20 juni 1928, p. 315: F. Richard, ‘Thoreau, Walden en Van Eeden’.

(144) Vgl. de brieven van Van Eeden aan G. Walschap d.d. 6 december 1926 en 10 november 1927. Beide brieven doken onlangs op in het Antwerpse antiquariaat De Librije. Graag dank ik hen voor de belangeloze bereidwilligheid waarmee ze me inzage hiervan verleenden.

(145) Vlaanderen, jg. 19, nr. 112, mei-juni 1970, speciaal nummer ‘De Pelgrimbeweging’. De belangrijkste namen ontmoetten we reeds elders.

(146) De Pelgrim (1929-1931), militant katholiek tijdschrift dat 2 jaargangen beleefde en waarvan in totaal 8 nummers van elk ca. 100 bladzijden verschenen. Het tijdschrift stond onder de redactie van:
Dirk Vansina (1894-1967), schilder, toneelschrijver en dichter; actief in de Frontbeweging; bracht na de eerste wereldoorlog Dietsche Warande en Belfort weer op dreef; Leonce Reypens (1884-1972), jezuiet, germanist; in 1924 medestichter van het Ruusbroec-genootschap.

[p. 360]

van moderne religieuze kunst naar buiten. Bij de eerste tentoonstelling op 10 september 1927 werd daarbij voor Van Eeden een ereplaats ingeruimd.

Ook in 1930, toen Van Eeden 70 jaar werd - een gebeurtenis die uiteraard ook in Vlaanderen niet onopgemerkt voorbij ging -, besteedden de Pelgrims hieraan de nodige aandacht: in hun tijdschrift publiceerden ze een ‘Huldiging Dr. Frederik van Eeden’; bij D. Vansina te Antwerpen werd een inschrijvingslijst geopend en men nam tenslotte ook het portret ‘Van Eeden als pelgrim’ door Eugeen Yoors als eerste plaat achteraan in hun tijdschrift op. Van Eeden was immers voor hen:

den man die zijn leven en zijn fortuin geofferd heeft om 'n betere en gelukkigere menschheid voor te bereiden. Wie gedaan heeft wat Van Eeden deed uit liefde tot zijn medemenschen - hij moge dan ook gedoold hebben in de middelen die hij meende te moeten aanwenden - heeft recht op onze vereering⁽¹⁴⁷⁾.

Ook Dietsche Warande en Belfort besteedde in zijn maartnummer aandacht aan de 70-jarige en publiceerde naast een artikel van F.A. Brunklaus over ‘Dr. Frederik van Eeden en de Muziek’ ook een huldigingsartikel van G. Walschap - ‘Frederik Van Eeden zeventig jaar’ - waarin hij als ‘grootste der tachtigers’ werd verdedigd en geëerd⁽¹⁴⁸⁾.

(147) De Pelgrim, jg. 1, nr. 2, februari 1930, p. 99 voor de ‘Huldiging’ - waaruit dit citaat -. Het portret is terug te vinden tegenover p. 108.
De waardering was tussen Van Eeden en Yoors blijkbaar wederzijds, want toen E. Yoors voor zijn 50ste verjaardag werd gevierd, was Van Eeden ‘Erelid’ van het comité. Vgl. Eugeen Yoors, Antwerpen, Leeslust, 1930, p. 62.

(148) Het artikel van Brunklaus is terug te vinden in Dietsche Warande en Belfort, jg. 1930, p. 227-230; dat van Walschap, eveneens in het maartnummer, op p. 231-232.
Walschap nam het in dezelfde jaargang - onder zijn schuilnaam Pertinax - in de rubriek ‘Ringsteken’ ook al voor Van Eeden op (Dietsche Warande en Belfort, 1930, p. 77). Veel later heeft hij zich ook nog over Van Eedens bekering uitgelaten, m.n. in ‘Wat op 's herten grond leit’ in de rubriek ‘De laatste ronde’ (Dietsche Warande en Belfort, jg. CXXV, 1980, nr. 1, p. 62-63).

[p. 361]

Zelfs een volks en populair tijdschrift als Ons volk ontwaakt. Geïllustreerd weekblad liet zich niet onbetuigd en publiceerde een kort overzichtsartikel ‘Frederik Van Eeden, 70 jaar’⁽¹⁴⁹⁾.

Het hoeft dan ook geen verwondering te wekken dat, toen op 3 april 1930 aan Van Eeden - naar aanleiding van zijn 70ste verjaardag - een Liber Amicorum werd aangeboden⁽¹⁵⁰⁾, er in het comité ook enkele Vlamingen zetelden - m.n. Frans van Cauwelaert, Victor Servranckx, Felix Timmermans en August Vermeylen - zowel als onder de medewerkers - m.n. Jozef Muls, Magda Peeters en Felix Timmermans -. Op die van de schilder en beeldhouwer Victor Servranckx⁽¹⁵¹⁾ na, zijn dit namen die we bij een gelegenheid als deze wel konden verwachten. Toch moet ook Servranckx, die na 1927 in zijn non-figuratief werk evolueerde naar het schilderen van wilde visioenen waarbij hij zich met de raadselen van de stof en het heelal trachtte te vereenzelvigen in een stijl verwant met die van de door Van Eeden sterk bewonderde Utrechtse kunstschilder Janus de Winter⁽¹⁵²⁾, vermoedelijk hierdoor enige affiniteit met Van Eeden hebben gekregen.

Verdere erkenning kreeg Van Eeden ook toen aan de deelnemers van het 11e Vlaamsch Philologencongres, dat op 3 april 1932 te Gent doorging, de Vlaamse première van Van Eedens IJsbrand - door Het Nationaal Vlaams (Volks)Tooneel o.l.v. Staf Bruggen⁽¹⁵³⁾ in de Gentse KNS gespeeld - werd aangeboden.

(149) M.n. in jg. 14, 1930, nr. 15, 13 april, p. 226.
Ons volk ontwaakt. Geïllustreerd weekblad; opgericht in 1911, door o.a. Frans van Cauwelaert, als een der eerste Vlaamse geïllustreerde bladen; bedoeld als wegbereider voor De Standaard; de hoofdredactie berustte lange tijd bij Alfons Martens (1888-1960); vanaf 1932 werd de titel tot Ons Volk ingekort.

(150) Zie noot 70 voor de bibliografische gegevens.

(151) Victor Servranckx (1897-1965), non-figuratief schilder en beeldhouwer; medewerker aan Het Overzicht en met Alfred Ost en R. Moulaert plastisch medewerker bij het Vlaamsch Volkstoneel in het seizoen 1926-27.
Vgl. o.m. Eric Pil e.a., Victor Servranckx 1867-1965 en de abstracte kunst, Brussel, Museum voor Moderne Kunst, 1989, tentoonstellingscatalogus.

(152) Janus de Winter (1882-1951), was onder invloed van W. Kandinsky een van de eerste Nederlandse abstracten; vooral bekend om zijn werk uit 1916-1917. Uitvoerige informatie over zijn contacten met Van Eeden en H. Borel in Ine Gevers, Janus de Winter de schilder mysticus, Amsterdam, Meulenhoff/Landshoff, 1985, 172 p.

(153) Het Nationaal Vlaamsch Tooneel was een afsplitsing van de ‘Groep Bruggen’ uit de S.M. Het Vlaamsch Volkstooneel. Vgl. C. Godelaine, Het Vlaamsche Volkstooneel, Leuven, Davidsfonds, 1939, (Keurboek, 21), p. 89. De voorzitter van de regelingscommissie van het congres was toen August Vermeylen.

[p. 362]

Willem Putman noteerde hierover in zijn Tooneeldagboek 1928-1938: ‘De stijlrijke vertolking kon niet verhinderen dat het werk er vrij verouderd uit zag. In de uitbeelding van Staf Bruggen werd deze “IJsbrand” een soort Christus,..., te “verstandelijk” voor een volledig volksch succes’⁽¹⁵⁴⁾.

Toch moet dit Van Eeden, die zijn leven lang ijverde voor opvoering van zijn toneelwerk⁽¹⁵⁵⁾, veel plezier hebben gedaan, tenminste wanneer hij dit nog heeft kunnen beseffen. In de laatste jaren van zijn leven verzwakten immers zijn geestelijke vermogens en werd hij ook stilaan lichamelijk hulpbehoevend.

Magda Peeters bleef desondanks tot kort voor zijn dood als trouwe vriendin met hem in contact. Dat blijkt niet alleen uit haar bijdrage aan het Liber Amicorum, waaruit een zekere vertrouwelijkheid en een groot medevoelen straalt, maar ook uit het feit dat Van Eeden zijn dagboek, dat loopt van 6 september 1927 tot oktober 1929 en waarin o.m. over Felix Timmermans en Eugeen Yoors sprake is, aan haar ter bewaring gaf er het niet in de familie hield ‘Want het is beter dat ze het hier niet lezen’⁽¹⁵⁶⁾.

Als Van Eeden op 16 juni 1932 te Walden overlijdt is het opnieuw Walschap die ‘de grootste der tachtigers’ in Dietsche Warande en Belfort zijn ‘In Memoriam’ geeft en het nogmaals voor ‘den meest verguisden onder de nederlandsche dichters’ opneemt⁽¹⁵⁷⁾.

Het is echter Jozef Muls die - in het Liber Amicorum⁽¹⁵⁸⁾ - m.i. het best verwoordde wat Van Eeden voor zeer veel Vlaamse literatoren en intellectuelen heeft betekend:

(154) Willem Putman, Tooneeldagboek 1928-1938, Antwerpen, Globus, z.j., p. 106. Zie ook Jaak van Schoor, Een huis voor Vlaanderen. Honderd jaar beroepstoneel te Gent, Gent, 1971, p. 171.

(155) Vgl. Mario Baeck, Omtrent de sociale ideeëndrama's van Frederik van Eeden, Gent, Cultureel Documentatiecentrum, 1982, (Gentse bijdragen tot de literatuurstudie, II), p. 40.

(156) Zie het Liber Amicorum, p. 112 enerzijds en anderzijds de Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, deel XXX, 1976, p. 31: ‘Het laatste dagboek van Frederik van Eeden’ door Marc Galle en het interview met hem in het weekblad Spectator van 29 mei 1982, p. 7-8.

(157) Dietsche Warande en Belfort, 1932, p. 547-548.

(158) In Liber Amicorum, p. 102-103.

[p. 363]

Waarlijk ik vraag mij af wat ik met mijne jeugd zou gedaan hebben indien Van Eeden, denkend en schrijvend in zijn werkkamer te Bussum, van ver en ongeweten, niet onze Mentor ware geweest⁽¹⁵⁹⁾.
Onze-Lieve-Vrouw-Waver, juli 1989.

(159) Het realiteitsgehalte van deze bewering van Jozef Muls is moeilijk na te gaan: de invloed van Van Eeden op de Vlaamse intelligentsia uitgeoefend, kan onmogelijk gemeten worden. Toch beschikken we over een goede aanduiding hiervoor, hoe beperkt die ook moge zijn. Wanneer we namelijk - aan de hand van Rob. Roemans, Bibliographie van de moderne Vlaamsche Literatuur 1893-1930, Kortrijk, Steenlandt, 1930-1934, 10 afleveringen, 1000 p. - het aantal vermeldingen van artikelen over de Tachtigers en hun tijdgenoten door Vlamingen in Vlaamse tijdschriften gepubliceerd nagaan, dan kunnen we constateren dat Van Eeden daar 24 vermeldingen kreeg, tegenover 18 voor Verwey, 16 voor H. Heijermans, 14 voor Kloos en H. Roland Holst; 13 voor Couperus, 9 voor H. Swarth, 8 voor Is. Querido, 7 voor Gorter en Van Deyssel, 6 voor J. van Looy, 2 voor Borel, Netscher en Prins en slechts 1 voor Paap en Van der Goes.
Al zijn deze 24 kritische bijdragen over (werk van) Van Eeden slechts in 7 van de 61 opgenomen tijdschriften terug te vinden - met 8 artikelen in Dietsche Warande en Belfort, 6 in De Vlaamsche Gids, 4 in Jong Dietschland, 3 in Vlaamsche Arbeid en telkens 1 in Vlaanderen, Nieuw Leven en De Boomgaard - toch kan men m.i. stellen dat Van Eeden van alle Tachtigers wellicht op de ruimste belangstelling in Vlaanderen kon bogen, en wellicht daardoor ook vrij invloedrijk moet geweest zijn.