Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1989

[p. 275]

Een Reynaertdrukje in de winkel van H. Verdussen in 1635⁽¹⁾
door Rik Van Daele

‘... hebben Nederlandse boek- en literatuurhistorici nog te weinig gebruik gemaakt van de mogelijkheden die boedelbeschrijvingen bieden.’⁽²⁾

In Dokumentaal 17 (1988) kondigt H. Menke een bibliografie aan van de Reynaertdrukken tot in de late negentiende eeuw. Bij wijze van voorproef worden zestig drukken kort opgesomd (plaats en jaar van uitgave en drukker)⁽³⁾. Voor dit overzicht kon Menke zich o.a. baseren op de lijsten uit Naar de letter 5⁽⁴⁾ en op de Bibliografie van Reinaertvolksboeken⁽⁵⁾. Het is verheugend te vernemen dat heel wat nieuwe edities zullen worden beschreven.

De chronologie van de Zuidnederlandse Reynaertvolksboeken vertoont een ‘zwart gat’. Na de tweede Plantijnuitgave van 1566 is de eerstvolgende, met zekerheid te lokaliseren druk, een werkje van Hieronymus Verdussen van rond 1700⁽⁶⁾. Over wat in de tussenperiode van bijna 140 jaar verscheen, is bitter weinig bekend. Het schamele beschikbare materiaal, een Brugse lijst van verboden boeken uit 1612 waarop de Reynaert voorkomt en een approbatie van een Reynaertdruk uit 1631,

(1) Met dank aan N. de Paepe, K. Porteman, A. van Elslander en J. Deschamps voor hun waardevolle opmerkingen.

(2) B. van Selm, Een menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht, 1987, p. 101.

(3) H. Menke, Een nieuwe bibliografie van Reinaert de vos, in: Dokumentaal 17 (1988), p. 87-90.

(4) Reinaert de vos. Tentoonstellingscatalogus. Instituut De Vooys, 1972, p. 24-28.

(5) E. Verzandvoort en P. Wackers, Bibliografie van Reinaertvolksboeken, in: Dokumentaal 12 (1983), p. 7-21.

(6) Zie Reynaert den Vos oft Der Dieren Oordeel. Facsimile van het rond 1700 in de drukkerij van Hieronymus Verdussen vervaardigde volksboek. Verzorgd en van een inleiding voorzien door Drs. Erwin Verzandvoort en Dr. Paul Wackers. Antwerpen/Apeldoorn, 1988.

[p. 276]

werd besproken door L. Willems in diverse publikaties⁽⁷⁾. Men heeft veelal -hoewel hypothetisch- het bestaan van twee vroeg-zeventiende-eeuwse drukken (van 1614 en 1631) aangenomen. Menke vermeldt ook een Verdussendruk van 1631⁽⁸⁾: ‘zoekgeraakte druk, vastgesteld uit oudere vermelding’, waarschijnlijk in navolging van Verzandvoort en Wackers, die zeer sceptisch zijn m.b.t. het bestaan ervan⁽⁹⁾.

Sinds kort is nieuw bewijsmateriaal opgedoken en mag men aannemen dat inderdaad vroeg-zeventiende-eeuwse Reynaertdrukken van de persen kwamen. Dank zij E. Duvergers publikatie van de inboedelbeschrijving van het sterfhuis van de Antwerpse boekdrukker en -verkoper Hieronymus Verdussen (†1635)⁽¹⁰⁾, kan men opmaken dat Verdussen in zijn boekhandel in 1635 een Reynaertdrukje had liggen. Vanzelfsprekend is de gepubliceerde ‘magazijncatalogus’ op meer vlakken interessant. Hoewel het accent in deze bijdrage op de Reynaertdrukjes ligt, worden toch een aantal andere bevindingen die door de publikatie van Antwerpse kunstinventarissen aan het licht kwamen, vanuit literairhistorisch perspectief gesignaleerd. Het gaat eerder om signaleren dan interpreteren. Een grondigere studie zou kunnen leiden tot een aantal conclusies m.b.t. de literaire gewoontes van boekhandelaars en drukkers te Antwerpen in de eerste decennia van de zeventiende eeuw⁽¹¹⁾. In zijn

(7) Vooral in L. Willems, Reinaerdiana VI. De datums der beide volksboeken van Reinaert de Vos, in: TNTL 30 (1911), p. 204-16, m.n. p. 209 e.v.; en: Reinaerdiana IV. Het Reynaert-volksboek van 1614, in: VMKVA (1922), p. 1195-99.

(8) H. Menke, a.w., p. 89, nummer 30 (verklaring p. 90).

(9) E. Verzandvoort en P. Wackers, a.w., p. 18, noot 10: ‘Petit (1910, 161) citeert uit Naamlijst van Toneelspelen van Dr. Leempoel 1772, p. 64 de volgende titelbeschrijving: Reinaert de Vos, of der Dieren Oordeel, speelwijs &c. Antwerpen, H. Verdussen. 1631. Het is niet uit te maken of het hier om een toneelbewerking gaat of om een foutief opgenomen beschrijving van een volksboek, nog afgezien van de vraag op basis waarvan de datering tot stand is gekomen.’.

(10) E. Duverger, Antwerpse kunstinventarissen uit de zeventiende eeuw. (Fontes Historiae Artis Neerlandicae, I). Brussel, Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Vol. 3: 1627-1635 (doc. 870). Tot nu toe verschenen van deze reeks de volumes I,1: 1600-1617 (1984); I,2: 1618-1626 (1985) en I,3: 1627-1635 (1987).

(11) Ook een identificatie van de verschillende edities is hier noodzakelijk. Werk in deze zin werd reeds verricht door V.A. dela Montagne, Schoolboeken te Antwerpen in de 17e eeuw, in: Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen 5 (1907), p. 1-35. Verder bruikbaar is o.a. Muller/De Vries/Scheepers, Populaire prozaschrijvers der XVIIe en XVIIIe eeuw. Fotomechanische herdruk van de magazijncatalogi van de firma's Frederik Muller & Cie (1893) en R.W.P. de Vries (1907) en de veilingcatalogi van de collectie J.F.M. Scheepers (1947 en 1949)... Met een inleiding door Dr. P.J. Buijnsters. Utrecht, 1981.

[p. 277]

proefschrift wijst B. van Selm -zij het met enige reserve- op het nut van boedelbeschrijvingen voor de boek- en literairhistorici⁽¹²⁾. In tegenstelling tot de kunsthistorici zijn nog relatief weinig literairhistorici er echt voor gewonnen om boedelbeschrijvingen in het onderzoek te betrekken. (Gelukkig zijn er uitzonderingen⁽¹³⁾ en dank zij werken als dat van Van Selm zal hierin vlug verandering komen). Een aantal onder hen zijn er weinig of niet mee vertrouwd en weer anderen vinden -terecht-dat de overgeleverde lijsten niet steeds een representatief beeld geven van bepaalde (privé)collecties, omdat boekjes van ‘weinig belang’ zelden of niet werden opgenomen.

Een goudmijn aan materiaal betreffende boedelbeschrijvingen vindt de literairhistoricus in de bovenvermelde (nog onvoltooide) reeks Antwerpse kunstinventarissen uit de zeventiende eeuw, waarin de samensteller veel aandacht heeft besteed aan enkele interessante boekencollecties. Ze werden vooral verzameld uit het Antwerpse Stadsarchief (o.a. notarisprotocollen en staten van goederen van weeskamers) en het O.C.M.W.-archief. Per decennium wordt één boedelbeschrijving in extenso beschreven⁽¹⁴⁾. Belangrijke boekencollecties worden -voor zover ze terug te vinden zijn- steeds vermeld. Voorbeelden hiervan zijn de opsomming van de Leesboecken van notaris Jan I Nicolai († 15.10.1626), die naast een aantal religieuze en geschiedkundige drukjes o.a. een Historie van den Riddere Galmien Hoochduyts bezit⁽¹⁵⁾, de in-

(12) B. van Selm, a.w., p. 242 e.v. Terzelfdertijd merkt hij op dat boedelbeschrijvingen ‘zelden of nooit registraties van grote boekencollecties’ bevatten en daarom voor het onderzoek van de verschillende soorten bibliotheken niet bruikbaarder zijn dan veilingcatalogi (p. 102).

(13) Bijvoorbeeld L. van den Branden, De Antwerpse boekverkoper-drukker Severijn Gymnicus ± 1529-1567, in: Liber Alumnorum Prof. Dr. E. Rombauts. Leuven, 1968, p. 145-59; en andere in het notenapparaat van dit artikel vermelde bijdragen.

(14) E. Duverger, Antwerpse kunstinventarissen, Vol. I, 1, p. X-XIII. De boedelbeschrijving van Verdussen is één van dergelijke beschrijvingen in extenso. Duverger verzekert de gebruiker van zijn boek dat raadpleging van het oorspronkelijke handschrift overbodig wordt.

(15) Idem, Vol. I, 2, p. 490-94 (doc. 584), m.n. p. 493. Dit werkje komt in 1621 voor op een lijst van verboden boekjes in de Antwerpse scholen. Zie: E. Poffé, De gilde der Antwerpsche schoolmeesters van bij haar ontstaan tot hare afschaffing. Antwerpen, 1895, p. 62. Zie ook: B. van Selm, a.w., p. 243 en L. Debaene, De Nederlandse volksboeken. Ontstaan en geschiedenis van de Nederlandse prozaromans, gedrukt tussen 1475 en 1540. Antwerpen, 1951, p. 217.

[p. 278]

drukwekkende bibliotheekinventaris van geneesheer Jean Ferreux (opgemaakt op 3.8.1620)⁽¹⁶⁾, de beperkte inventaris van het sterfhuis van boekdrukker en -verkoper Pauwels I Stroobant, opgemaakt te Antwerpen op 20 en 23 februari 1621⁽¹⁷⁾ en de staat van goederen van zijn collega Jan van Keerberghen uit 1606⁽¹⁸⁾.

Veruit de interessantste boedelbeschrijving voor de boek- en de literairhistoricus is die van de Antwerpse drukker en boekverkoper Hieronymus Verdussen. Niet alleen Verdussens magazijnfonds, maar ook zijn drukkerij en volledige inboedel worden beschreven⁽¹⁹⁾. De notaris die de lijst opmaakte, heeft voor het nageslacht een boeiend document bewaard. Dikwijls heeft hij het exacte aantal aanwezige boeken tot op het laatste exemplaar laten natellen (bijv. zo liggen er op de zolder 610 Naervolgingen Christi in-12^o, 760 Cluchtboecken en 1037 Hortulus in-8^o(20)). We krijgen een momentopname van Verdussens collectie en zien hoe (gebonden of in riemen⁽²¹⁾ en waar (winkel, gangen, kamers en zolders) bepaalde boeken opgestapeld lagen en in welke hoeveelheden ze leverbaar waren. Men krijgt zo een kijk op werk en winkel van een Antwerps drukker-boekverkoper. Wellicht geeft een nauwkeurige analyse van de lijsten ons een beeld van de rangschikking van de boeken. Het lijkt niet onmogelijk dat de boeken rek na rek beschreven werden, hoewel een classificatie aan de hand van winkelboeken niet uit te sluiten is. Blijkbaar lagen de drukjes eerst per taal (zo zou er ook bij Verdussen, zoals bij Van Keerberghen, sprake kunnen zijn van een ‘Latijnse kamer’). Men kan verder ook nagaan hoe het fonds van Verdussen was samengesteld (wetenschappelijke werken, schoolboeken etc.) en welke de verhouding was tussen de door hem gedrukte werken en de andere. Toch is dit laatste verschil niet altijd duidelijk op te maken. Van Selm wijst erop dat zelfs de presentatie van een omvangrijk aantal exemplaren van een werk, niet volstaat om zomaar te besluiten dat een boek-

(16) E. Duverger, Antwerpse kunstinventarissen, Vol. I, 2, p. 109-33 (doc. 354).

(17) E. Duverger, a.w., Vol. I, 2, p. 148-52 (doc. 367).

(18) E. Duverger, a.w., I, 1, p. 128-42 (doc. 68). Ook deze inventaris, door J.v.K. zelf opgemaakt, wellicht aan de hand van een aantal winkelboeken, verdient aparte aandacht en is bijzonder interessant voor de boekhistoricus.

(19) E. Duverger, Antwerpse kunstinventarissen, Vol. I, 3, p. 449-91 (doc. 870).

(20) Idem, Vol. I, 3, p. 469.

(21) B. van Selm merkt op dat vele gebonden boeken tweedehands waren. Over de bewaring van boeken in de 16e-17e-eeuwse boekhandel, zie a.w., p. 186.

[p. 279]

verkoper een werkje zelf drukte⁽²²⁾. Hij kon het verkrijgen door ruil, door opkoping tijdens een veiling, verwerving na een faillissement of stopzetting, overlijden van een collega, depotvorming, etc. Een werkje kon ook door meerdere drukkers gedrukt worden.

Men moet zich hoeden voor té voor de hand liggende en voorbarige interpretaties en conclusies. Veelal zijn de door de notaris of zijn klerken genoteerde titels te vaag en onvolledig, waardoor men geen zekerheid krijgt over de bedoelde edities. Verder is onze kennis omtrent zeventiende-eeuwse drukken beperkt en zijn er weinig catalogi beschikbaar⁽²³⁾. Een aantal keren moet de interpretator van de lijsten zich tevreden stellen met vage opsommingen als Eenen bundel n^o 1 inhoudende vyfthien cleyn boexkens in-16 of N^o 98 een bundel diversche cleyn historikens⁽²⁴⁾. Een exacte reconstructie van het volledige magazijnfonds is onmogelijk. Ook precieze gegevens betreffende de identificatie van de drukjes, hun aantal en hun ligging zijn niet steeds achterhaalbaar. Meestal is echter wel een summiere beschrijving van de aanwezige titels overgeleverd (soms één of meer woorden uit de titel, soms met de auteur erbij). Het geheel geeft toch een uniek inzicht in het boekenaanbod in een Antwerpse winkel anno 1635. Voor een goed begrijpen van Verdussens bedrijvigheid zijn eerst een aantal biografische gegevens noodzakelijk.

Hieronymus, zoon van Jacob Verdussen, werd omstreeks 1553 te Antwerpen geboren⁽²⁵⁾. Het drukkersambacht leerde hij bij Hendrik Wouters. In 1585-86 werd hij meester-boekverkoper in de Sint-Lucasgilde⁽²⁶⁾. Op 9 mei 1589 ontving hij een octrooi om te moeghen

(22) B. van Selm, a.w., p. 3-4.

(23) Veelal voldoen de weinige beschikbare niet, zo bijv. de STCN, waar de in België gedrukte boeken niet eens vermeld worden.

(24) E. Duverger, a.w., I, 3, resp. p. 458 en p. 468.

(25) Gegevens werden vooral ontleend aan A. Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. (Nationaal centrum voor de archeologie en de geschiedenis van het boek, III). Nieuwkoop, 1975, p. 233-34 en vergeleken met F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen. Antwerpen, 1891, p. 102-103; en H.L.V. de Groote, Een en ander over de Verdussens, in: De Gulden Passer 25 (1947), p. 257-79. Zie ook Verdussens biografie in: Nationaal Biografisch Woordenboek, 12. Brussel, 1987, kol. 776-78.

(26) Zie ook B. van Selm, a.w., p. 277 (17), waar een exemplaar van Piere de Province wordt beschreven: ‘Uit het jaar 1588 is een andere editie in het Nederlands en het Frans bewaard gebleven met het impressum “Men vintse te coope. Thantwerpen by Jeronimus Verdussen (...) 1588...”’.

[p. 280]

drucken binnen der stadt van Antwerpen alderhande medailien, belden, figueren, boecken ende andere dinghen⁽²⁷⁾. Over zijn drukkersactiviteit schreef A. Rouzet: ‘Il imprima, de 1591 à 1635, au minimum une cinquantaine d'ouvrages, notamment des livres liturgiques en néerlandais, parfois avec musique notée, quelques textes espagnols, des ouvrages historiques, des récits d'actualités’⁽²⁸⁾. Dat Verdussen echter meer drukte, zal blijken uit de verdere gegevens. Vanaf 1616 tot aan zijn dood drukte hij In den Rooden Leeu in de Corte (of Rechte) Cammerstrate te Antwerpen. Na zijn dood (27.9.1635) neemt zijn zoon Hieroymus (II) de zaak over.

Over de drukkersactiviteiten van de stamvader van het drukkersgeslacht Verdussen zijn we slecht ingelicht. Een overzicht van de door hem gedrukte werken bestaat niet en wie dat poogt te reconstrueren, moet diverse bibliografieën raadplegen. De Belgica Typographica⁽²⁹⁾ geeft een aanzet (het betreft hier alleen de edities aanwezig in de K.B.-Brussel) tot een beeld van Verdussens produktie tussen 1591 en 1600. Verder komen o.a. de Bibliotheca Belgica⁽³⁰⁾, de STC of Dutch Books⁽³¹⁾ en de Bibliotheca Catholica Neerlandica Impressa⁽³²⁾ in aanmerking. De laatste drie geven ook werken na 1600. Zo vermeldt de BCNI ruim 130 titels (ook herdrukken) die Verdussen drukte tussen 1600 en 1635. Meteen bevat de BCNI een beeld van Verdussens fonds van religieuze boeken.

Er bestaat wat betreft de genealogie van de Verdussens een probleem: Hieronymus (I, of de Oude) gaf zijn oudste zoon ook de naam Hieronymus (II, of de Jonge, geboren op 5.4.1583)⁽³³⁾. M.a.w. over welke

(27) L. le Clercq, Les catalogues des Verdussen, imprimeurs-libraires et bibliophiles, in: De Gulden Passer 10 (1932), p. 137-258, m.n. p. 138.

(28) A. Rouzet (in 1975), a.w., p. 233.

(29) E. Cockx-Indestege en G. Glorieux, Belgica typographica 1541-1600 (...). (Nationaal centrum voor de archeologie en de geschiedenis van het boek, II). Nieuwkoop, 1968. Zie voor Verdussen: Vol. I. VI. B. Index topographicus, p. 545-46 en 607; en Vol. II. Fasciculus 5, p. 398.

(30) Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Fondée par F. van der Haeghen. Rééd. M.-Th. Lenger. Bruxelles, 1964-75. 7 vol. Zie vooral de Index des imprimeurs, vol. VI, p. 471-72.

(31) Short-Title Catalogue of Books Printed in the Netherlands and Belgium and of Dutch and Flemish Books Printed in Other Countries from 1470 to 1600, Now in the British Museum. London, 1965.

(32) BCNI. 1500-1727. Den Haag, 1954. Is niet steeds even correct en wat de titelbeschrijving betreft erg beknopt.

(33) F. Olthoff, a.w., p. 103. En H.L.V. de Groote, a.w., p. 260.

[p. 281]

(H.) Verdussen het in een impressum van een boekje of een (bibliotheek- of veiling-)catalogus gaat, is niet steeds even duidelijk. Van Hieronymus II weten we dat hij op 14 mei 1618 een vennootschap stichtte met Jan (II) van Keerberghen om gedurende een periode van zes jaar samen religieuze boeken te drukken⁽³⁴⁾ en dat hij meester in de Sint-Lucasgilde werd in 1635-36⁽³⁵⁾. In tegenstelling tot het Plantijn-Moretusarchief is het Verdussenarchief versnipperd en zijn er weinig documenten overgeleverd⁽³⁶⁾. Wellicht is het daaraan te wijten dat over deze Antwerpse drukkersfamilie nog zo weinig gegevens bijeengebracht zijn. Over de samenwerking tussen de vader en de zoons Verdussen weet men alleen dat er een vorm van coöperatie was tussen de Hieronymussen sr. en jr. sinds 1623⁽³⁷⁾.

De inventaris van het sterfhuis van Hieronymus I Verdussen werd tussen de sterfdag en 3 oktober 1635 opgemaakt door notaris H. Duys ‘op verzoek en ten overstaan van Gaspard Estricx, priester en plebaan van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen en executeur-testamentair, evenals op verzoek van de kinderen van de overledene (...). Allen willen voorlopig de erfenis niet aanvaarden.’⁽³⁸⁾. Wellicht is de oorzaak van deze weigering de omvangrijke schuldenlast van H. Verdussen⁽³⁹⁾.

Een kleine wandeling door de woning in de Cammerstraat op 27 september 1635 leert heel wat. Slechts enkele literairhistorische feiten krijgen hier de aandacht. Meer dan eens zullen we een druk ontmoeten waarvan we de populariteit omstreeks 1635 anders inschatten. Voorzichtigheid is hier echter geboden. Een grote oplage kan zowel wijzen op een grote populariteit of een recente druk, als op een slechte verkoop. Meteen zullen we ook de fondslijst van H. Verdussen juister en vollediger kunnen schetsen.

In de groote Neercamer vinden we waarschijnlijk Verdussens eigen hand- (en presentie?-)bibliotheek. Het betreft vooral door Verdussen gedrukte

(34) Zie E. Duverger, a.w., Vol. I, 2, p. 16-18.

(35) H.L.V. de Groote, a.w., p. 260.

(36) Zie de inleiding van het facsimile noot 4, p. 28: ‘Er is, zeker in vergelijking met de Plantijn-Moretussen, erg weinig over de Verdussens te vinden en als men iets vindt, is niet meteen duidelijk over welke Hieronymus het betreffende archiefstuk handelt’. Ongeveer dezelfde bemerking in L. le Clercq, a.w., p. 137.

(37) H.L.V. de Groote, a.w., p. 265.

(38) E. Duverger, a.w., Vol. I, 3, p. 449.

(39) E. Duverger, p. 487 e.v.

[p. 282]

religieuze werken in de volkstaal⁽⁴⁰⁾, in vergulde en kalfsleren banden. Na een bezoek aan de Pletse en de Keucken stappen we de Winckel binnen, waar ruim 300 titels te vinden zijn, samen meer dan 3000 exemplaren. Dit is slechts een fractie van het totale magazijnfonds: alles samen bijna 80.000 boeken, meer dan 400 riemen en talrijke bundels en hopen, die in de vele kamers van het huis zijn samengepropt. Wat meteen opvalt is dat de boeken in de winkel per taal (Latijn versus volkstaal) worden gegroepeerd. Zowat alle genres komen aan bod: historiën (waaronder vele ridderverhalen), heiligenlevens, exempelen, kluchtboeken, dichtbundels, liedboeken, spiegels, almanakken, bijbels, sermoenen en voorts allerlei (andere) schoolboekjes (reken- en leesboekjes) etc. Zelfs kookboekjes worden verkocht. Opvallend groot is het aantal Nederlandstalige werken. De boekjes liggen wellicht deels volgens grootte, wat af te leiden is uit het feit dat diverse bundels van hetzelfde formaat na elkaar worden beschreven. Opmerkelijk is verder is de aanwezigheid van werk van een aantal Noordnederlandse auteurs in een Antwerpse boekhandel rond 1635, zoals I. Westerbaen (Minnedicht, uitg. van 1624 en 1635), D. Heinsius (Emblemata, uitgeg. vanaf 1601), G.A. Bredero (Spelen, uitg. 1617 en 1622), J. Cats (Twee Houwelycken, uitgave ervan in 1625) en meermaals vinden we notities als diversche Hollantsche Lietboecken en eenen bundel goet Hollants goet van diversche soorte⁽⁴¹⁾. Het aantal prozaromans (volksboeken) is opvallend groot. Wellicht moet in de opvallende belangstelling voor dit genre de belangrijkste verdienste van Verdussens humanistisch bezig zijn met boeken worden vermoed. Zowel in de winkel (verspreiding) als in de magazijnen (eventuele druk) liggen massale stapels volksboeken. Van een aantal van deze boeken werd geen enkel exemplaar overgeleverd⁽⁴²⁾. Enkele waren zelfs in het geheel niet gekend. Bij een vluch-

(40) Het zou ons zelfs niet verbazen dat de meeste (bijna alle?) in deze bibliotheek aanwezige werken door Verdussen zelf gedrukt werden. Zo bijvoorbeeld: Vier Lusthoven (o.a. door Verdussen in 1607, 1625 en 1635 gedrukt, zie BCNI resp. de nrs. 5265, 7522 en 8853); Negen Prieelen der Melodyën (1614 en 1630, BCNI nrs. 6090 en 8290); Een Woestyne des Heeren (1613, BCNI nr. 5855); Twee Leven van Sinte-Monica (1628, BCNI nr. 7983); E. Duverger, a.w., Vol. I, 3, p. 450-52.

(41) E. Duverger, a.w., Vol. I, 3, resp. p. 456 en p. 472.

(42) Ook Van Selm wijst op de waarde van (veiling)catalogi voor de retrospectieve bibliografie (p. 243).

[p. 283]

tige blik op de rekken zien we 25 Tobias print⁽⁴³⁾, 43 Vrouwe Peerlen, 7 Fortunatus, 4 Peeter van Provencin, 17 Julius Ceasar, 12 Destructie van Jerusalem François ende Duyts, 4 Margriete van Limborch⁽⁴⁴⁾, 6 Galio ende Kether, 9 Barla Josaphat, 2 Huyge van Bordeau, 11 Ridder Galmi, 9 Barlaymont groote letter, 1 Dolinde Mayence, 9 Seven Swaenen⁽⁴⁵⁾ etc. Meteen wordt duidelijk dat de studies van Van Heurck en Debaene⁽⁴⁶⁾ -hoewel de laatste slechts sporadisch uitweidt over de volksboeken na 1540- en de talrijke kleinere studies en inleidingen van facsimiles op vele punten kunnen worden aangevuld. De identificatie van al deze edities is echter moeilijk omdat vele volksboekjes niet gedateerd werden. Van een aantal ervan mogen we, als ze in grote oplage in de magazijnen te vinden zijn, suggereren dat ze door Verdussen gedrukt werden. Zo liggen er bij Verdussen o.a. 925 Hercules, 875 Jasons, 400 Destructie van Jeruzalem, Elf hoopen à 1/2 riem van Keyser Carel, 600 Vrouwepeerlen, 400 Julius Ceasar⁽⁴⁷⁾. Ook boeken waarvan een iets kleinere, maar toch nog aanzienlijke oplage aanwezig is, bijv. anderhalve riem én 175 Fortunatius in-4^o, en zelfs kleinere oplagen (de dertien (in het magazijn) en zes (in de winkel) exemplaren van Reynaert de Vos) zouden restanten kunnen zijn van een vroegere Verdussendruk. Verdussen drukte in 1610 trouwens een Fortunatus⁽⁴⁸⁾. De vraag is nu of hij dit werkje meermaals drukte, zoniet of de in de winkel aanwezige exemplaren specimens zijn van het drukje uit 1610 (wat we minder waarschijnlijk achten). We mogen alleszins aannemen dat hij

(43) ‘Print’ (gedrukt in gotische letter) staat in tegenstelling tot ‘schrift’ (civilitéletter). Dela Montagne, a.w., p. 19.

(44) Van Margriete zijn tot op heden geen drukken bekend tussen 1544 en 1710.

(45) E. Duverger, a.w., Vol. I, 3, p. 460-61. Zie ook Van Selm, die Galijn en Rytore en Ridder Galmi vernoemt (p. 243). Een aantal van deze drukken werden geïdentificeerd door Dela Montagne, a.w., p. 12 e.v. Bovenstaande opsomming is vrij willekeurig en is enkel bedoeld om de rijkdom van het door Duverger gevonden materiaal te illustreren.

(46) E.H. van Heurck, De Vlaamsche volksboeken. Brussel, 1944; en L. Debaene, De Nederlandse volksboeken. Antwerpen, 1951. Van Heurck vermeldt een druk van Huyge bij G. Lesteens in 1632 (p. 23) en één van Ceasar in 1619 bij Verdussen zelf (p. 88).

(47) Dit is niet in tegenspraak met de plaats (noot 19) waar we Van Selm citeerden. Deze grote oplagen wijzen erop dat Verdussen ze zelf drukte.

(48) L. Debaene, a.w., p. 216.

[p. 284]

een aantal boekjes drukte waarvan ons geen enkel exemplaar meer bekend is⁽⁴⁹⁾.

Verdussen mag, denken wij, beschouwd worden als één van de belangrijkste Antwerpse drukkers van prozaromans in de vroege zeventiende eeuw. Om hoeveel en welke drukken het precies gaat, is niet te achterhalen. Verder staat het ook niet vast of hij die werkjes alleen drukte of samen met andere boekhandelaren⁽⁵⁰⁾. Met zekerheid kunnen we aan Verdussen die drukjes toeschrijven, waarvan in het huis aan de Cammerstraat misdrukken⁽⁵¹⁾ te vinden zijn. Het betreft een vijftiental drukjes, waarvan de Letaniën Pater Gouda, Catharina van de Senen en 't Cabinet der Devotiën enkele Nederlandstalige voorbeelden zijn.

Op de groote Voorcamer boven den Winckel vindt men vooral boeken, matrijzen en illustratiemateriaal (o.a. voor het Schatboeck der Historiën, Thobias en de Apocalipsis, en dus ook aan drukker Verdussen toe te schrijven). Op den eersten Ganck liggen weer heel wat volksboeken, waarvan reeds enkele exemplaren in de winkel lagen en ook enkele werkjes die daar niet vermeld werden, o.a. 2 Riemen Jacque en één riem van de Verloren Sone en van Heer Frederick. Daarnaast liggen er ook heel wat religieuze werkjes. Een aantal daarvan zijn zeker door Verdussen gedrukt⁽⁵²⁾. Omdat hier heel wat drukjes staan die niet in de winkel werden beschreven, moeten we ons afvragen of de gang een verlengstuk van de winkel was⁽⁵³⁾, ofwel of het om onverkoopbare restanten ging. De tweede Voorcamer is a.h.w. een ‘Latijnse kamer’, waar ruim 30.000 exemplaren van klassieken liggen (Cicero, Horatius, Seneca, Vergilius, Ceasar...). Ook de ander tweede Bovencamer ligt vol

(49) Wellicht heeft dit ook te maken met het weinig systematisch onderzoek naar dergelijke werkjes. Zo zijn er bijvoorbeeld op een terrein waar reeds onderzoek is verricht, nl. de Reynaertstudie, na een systematisch onderzoek weer heel wat nieuwe edities aan het licht gekomen (zie noot 2).

(50) Een voorbeeld hiervan is Duverger, Vol. I, 2, p. 162-64: beschrijving van een overeenkomst tussen Pauwels Stroobant en Godgaf Verhulst om gedurende zes jaar om onder hun gemeenschappelijke namen boeken te drukken en te verkopen.

(51) ‘... het papier waarop het drukwerk verkeerd is uitgevallen, bedrukte vellen die niet zijn te gebruiken; vandaar ook: bedrukte vellen van onverkoopbare boekwerken die dan als pondpapier worden verkocht’ (WNT, 9, kol. 822). De notaris gebruikt hiervoor de term ‘defecten’ (papier dat onder het drukken bedorven, overdrukt, en dus defect was).

(52) Door een vergelijking met de BCNI. Zie noot 36.

(53) Natuurlijk is het mogelijk dat al deze boekjes vervat zitten in de in de winkel beschreven stapels.

[p. 285]

met vooral Latijnse en enkele Griekse geschriften. Wellicht gaat het hier om drukken die deels voor de export bestemd waren. Op de Franchyne Camer (eig. ‘perkamentkamer’) ligt papier opgestapeld en staan Een pleechpersse met eenen yseren boom daerin en Een groote ende een gemeyn persse. In de eigenlijke drukkerij staan nog eens drie persen en bakken en kastjes vol letters. Op de opperste zolder vindt men een aantal manden met ‘defecten’ en bakken met letters. Comptant gelt en rekenboecken met schulden en tegoeden bewaarde Verdussen in zijn slaapkamer. De lijst van de notaris wordt afgesloten met de opsomming van een aantal rekeningen, contracten (o.a. met pastoor Willem van der Elst van Bouchout, gedateerd 26 augustus 1622⁽⁵⁴⁾ en Copere figuren of platen. Door de aanwezigheid van die platen kunnen we nog een aantal drukken met zekerheid aan Verdussen toeschrijven (o.a. de Aeneidos van Vergilius).

Na deze rondgang kan men besluiten dat de activiteiten van Verdussen belangwekkend waren. Hij bezat in totaal minstens zes persen. Hiermee was een grote produktie verzekerd. Men mag aannemen dat in de jaren 1600-1630 de drukkerij van Verdussen in volle bloei was. Daarom moeten we veel meer drukken van Hieronymus Verdussen veronderstellen dan het aantal dat tot nu toe kon vastgesteld worden. We mogen veronderstellen dat een gemiddelde uitgave van een werk niet meer dan een paar maanden in beslag nam⁽⁵⁵⁾. Natuurlijk spelen hier factoren als de tekstlengte en de oplage een rol. Er is vastgesteld dat Plantijn drukte in oplagen van 1250 en 1500 exemplaren⁽⁵⁶⁾. Men kan onder voorbehoud dergelijke cijfers voor Verdussen aannemen, ook al moet men elk drukje afzonderlijk bekijken. Zo drukte Verdussen de Ethymologia⁽⁵⁷⁾ in een oplage van minstens 2500 exemplaren (2260 ex. op de tweede gang).

(54) Verdussen publiceerde in 1622 Van der Elsts Gheestelycke dichten, verscheyden persoonen ende staeten van menschen toegheschreven. Reeds in 1624 werd het werkje herdrukt.

(55) M.b.t. de Plantijnse drukkerij meent L. Voet dat ‘an average edition, without illustrations or additional complications, the Plantinian press did not need more than a few months...’, in: L. Voet, The Golden Compasses. 2 Vol. Amsterdam, 1969-72. Vol. II, p. 305.

(56) M. Rooses, Plantijn en de Plantijnsche drukkerij. Antwerpen, 1892 (2e druk), p. 124-25.

(57) Het gaat hier om een werk van Verepaeus. Voor een verdere beschrijving, zie L. Voet, The Plantin Press (1555-1589). A Bibliography of the Works Printed and Published by Christoffer Plantijn at Antwerp and Leiden. Amsterdam, 1980-83, p. 2353 e.v.

[p. 286]

De belangrijkste verdienste van Hieronymus Verdussen blijft ondertussen het drukken van veel Nederlandstalig werk, waarvan de meeste drukjes gebruikt werden als schoolboekjes. De magazijncatalogus van Verdussen wijst o.i. op een continuïteit tussen de vroeg-zestiende-eeuwse volksboekjes en de latere achttiende-eeuwse. Verder blijkt eens te meer hoe veel van dit soort drukwerk verloren is gegaan⁽⁵⁸⁾.

Eén van de interessantste bevindingen bij het doorlopen van deze lijst is de ‘negatieve’ vondst (we bezitten er namelijk geen exemplaar van) van een Reynaertdruk in Verdussens winkel. In september 1635 liggen er ten minste zes exemplaren van Reynaert de Vos in de winkelruimte te koop en nog eens ten minste dertien op zolder⁽⁵⁹⁾. M.a.w. Reynaert werd verkocht en gelezen in Antwerpen in 1635. Meteen mogen we geloof hechten aan de door bibliograaf L. Petit opgenomen vermelding van een Reynaert uit 1631⁽⁶⁰⁾ en komt de beruchte approbatie van 1631 in een ander licht te staan. Definitief uitgemaakt dat het hier om een druk van 1631 gaat, is het evenwel nog steeds niet. Daarvoor staat de overlijdensdatum van M. van Eynatten, die op ‘15 Nov. 1631’ de approbatie tot het drukken van de Reynaert gaf nog in de weg, nl. 29 juni 1631⁽⁶¹⁾.

Vooraf willen we de vroeger aangebrachte gegevens m.b.t. de Reynaertvolksboeken op een rijtje zetten. In 1569-70 werd de Plantijndruk van het Reynaertverhaal, een tweetalig schoolboekje uit 1566, op de Index librorum prohibitorum geplaatst. Wellicht heeft Plantijn zich toen genoodzaakt gezien de nog niet verkochte voorraad van het boekje te verbranden⁽⁶²⁾. Ondertussen verschenen in het Noorden steeds nieuwe Reynaertuitgaven. Men heeft aangenomen dat Reynaert door zijn ‘verbanning’ een hele tijd van het Zuidnederlandse toneel verdwenen was.

(58) Vgl. H. Pleij, De bestudering der prozaromans na Debaenes standaardwerk (1951) en de Utrechtse Catalogus van 1608, in: Spektator 1 (1971-72), p. 28-42, m.n. p. 39-40.

(59) E. Duverger, a.w., Vol. I, 3, resp. p. 460 en p. 467. We weten immers niet of één of enkele van de vele opgesomde ‘bundels’ Reynaertjes bevatten. Wellicht lagen er toch geen grote stapels, want in dat geval had de notaris ze apart vermeld.

(60) Zie noot 8.

(61) Zie L. Willems, Reinaerdiana VI. De datums der beide volksboeken van Reinaert de Vos, p. 213.

(62) L. Willems in de inleiding van het door M. Sabbe en L. Willems uitgegeven facsimile van de Plantijndruk van 1566. Antwerpen, 1924, p. XXXII.

[p. 287]

Toch duikt steeds weer in de Reynaertstudie een vermeend drukje van 1614 op. L. Willems heeft duidelijk aangetoond dat deze notitie, die door verschillende bibliografen⁽⁶³⁾ opgenomen werd, teruggaat op de vermelding van het werkje in de Dictionnaire van Prosper Marchant uit 1758. Meestal hebben latere bibliografen deze vermelding van elkaar overgenomen, zonder te controleren welke uitgave bedoeld werd. Een bewijs voor een vroeg-zeventiende-eeuwse Reynaert is volgens L. Willems de vermelding van de Reynaert op een lijst van verboden boeken, uitgevaardigd door bisschop Rodoan van Brugge op 29 januari 1612⁽⁶⁴⁾. Op een soortgelijke lijst voor bisschop Malderus van Antwerpen uit 1618 en opgesteld door M. van Eynatten ontbreekt Reynaert de Vos echter⁽⁶⁵⁾. Dit doet Willems besluiten dat er tussen 1612 en 1618 een gecastigeerde uitgave van de Reynaert op de markt moet zijn gebracht die Van Eynattens goedkeuring had. Vandaar dat Willems zich afvraagt of de approbatie van 1631, die door Van Eynatten werd ondertekend, geen drukfout bevat (waarbij de laatste twee cijfers werden omgewisseld: 1631 wordt 1613). Van Eynatten stierf immers vijf maanden voor de dagtekening van de approbatie.

Wat mogen we hieruit nu besluiten? Vooreerst dat het Reynaertverhaal vóór 1612 in Brugge (als schoolboek) bekend was en gebruikt werd. Verder is uit de boedelbeschrijving en de vroegere vermeldingen voorzichtig op te maken dat de approbatie van 1631 wél juist zou kunnen zijn. Dit sluit echter een druk van 1614 niet uit. De redenering van Willems -een Antwerpse Reynaertdruk tussen 1612 en 1618- wordt problematisch wanneer we de vos ineens niet terugvinden in Van Eynattens groot reglement van 1621, waarin hij o.a. een categorie opneemt van

(63) O.a. door J.Ch. Brunet, Manuel du Libraire, (ed. 1922): ‘Nous n'avons pas eu l'occasion de vérifier si la traduction en prose flamande ou hollandaise du Renard, imprimé (...) à Anvers, en 1614, in-4, est la même que celle que donnent les éditions de 1479 et 1485’. Wellicht steunen de vermeldingen van Dela Montagne, a.w., p. 28 nr. 75 en A.-C. de Schrevel, Statuts de la gilde des libraires, imprimeurs, maîtres et maîtresses d'école à Bruges. 29 Janvier 1612, in: Annales de la Société d'Emulation pour l'étude de l'histoire et des antiquités de la Flandre, Vol. 52 (1903), p. 135-302, m.n. p. 280, op dezelfde bron.

(64) L. Willems, De datums, p. 214. Zie ook L. Debaene, a.w., p. 323 e.v.. Eigenlijk vergist Willems zich hier ten dele, want het gaat eigenlijk om een ‘voorloopige bewerking der gehomologeerde Keure, art. 27, Boecken verboden ende toegelaten in de scholen’. Deze lijst dateert dus van vóór 29 januari 1612. Reynaert de Vos verschijnt er als nummer 17.

(65) L. Willems, Reinaerdiana IV. Het Reynaert-volksboek, a.w., p. 1198.

[p. 288]

vroeger verboden, maar dan toegelaten, gecastigeerde uitgaven⁽⁶⁶⁾. O.i. verwijst de datum van ‘15 Nov. 1631’ naar het jaar (1631) waarin het werkje gedrukt werd. Later hebben een aantal andere drukkers deze approbatie gewoon overgenomen, terwijl in 1661 een andere drukker ‘15 Nov.’ liet staan, maar 1631 wijzigde tot het jaar van de nieuwe uitgave. Deze nieuwe datum van ‘15 Nov. 1661’ werd op zijn beurt eeuwenlang overgenomen door latere Reynaertdrukkers.

In 1642 vinden we Reynaert de Vos terug in een Taxatie oft priisen vande ghemeyne school-boecken⁽⁶⁷⁾. Wellicht is het daar beschreven boekje het drukje uit Verdussens winkel. Volgens een mededeling moet het boekje vier stuivers kosten en beslaat het 9. en 10. bladers; het formaat is quarto. Terecht merkt L. Willems op dat deze opgave niet strookt met de nu bekende drukken van 64 pagina's in 8^o en hij besluit: ‘9 à 10 bladen zal dus het cijfer zijn van de volksuitgaven van vóór 1642’⁽⁶⁸⁾.

Het zou echter verkeerd zijn de indruk te wekken dat deze fondscatalogus alleen op het vlak van de Reynaertvolksboekentraditie nieuw materiaal biedt. Bij wijze van uitsmijter nog iets betreffende Mariken van Nieumeghen. Van dit werkje zijn tot op heden vier verschillende oude, Nederlandstalige drukjes bekend, allen vóór 1621, het jaar waarin het werkje in Antwerpen op een lijst van verboden boeken verscheen: een in 1514 bij W. Vorsterman en drie vroeg zeventiende-eeuwse, resp. te Utrecht (in 1608) en te Antwerpen (bij Pauwels Stroobant in 1615 en een kort nadien). Van latere datum zijn geen drukken van Mariken overgeleverd, wat misschien een gevolg kan zijn van een kerkelijk drukverbod⁽⁶⁹⁾. Op Van Eynatttens lijst van verboden boeken voor de gilde der Antwerpse schoolmeesters van 1618 komt Mariken nog niet voor. Drie jaar later, op 16 april 1621 op een nieuwe lijst, komt het boekje wel voor. Het werkje mag ‘in de scholen niet gelezen, ja zelfs in de winkels niet verkocht worden’⁽⁷⁰⁾. Mariken wordt samen met o.a. Parthoples, Floris ende Blancefleur, Sandryn ende Lancelot, Malegys, Het bagynken van Parys, Ulenspieghel en Robrecht den Duyvel als

(66) L. Willems, De datums p. 214, en Dela Montagne, a.w.

(67) Uitgegeven door Dela Montagne, Schoolboeken te Antwerpen, p. 9-12.

(68) L. Willems, De datums, a.w., p. 215.

(69) Zie de inleiding op de tekstuitgave van D. Coigneau, Mariken van Nieumeghen. (Nijhoffs Nederlandse klassieken). 's-Gravenhage, 1982, p. 14-15.

(70) E. Poffé, a.w., p. 61.

[p. 289]

een verboden boek gebrandmerkt. Uit de gegevens die D. Coigneau⁽⁷¹⁾ verstrekt, menen we te mogen afleiden dat het ontbreken van latere drukjes van Mariken (we moeten wachten tot een tweetal laatachttiende-eeuwse drukjes waarin de tekst als lied verschijnt) verband houdt met de kerkelijke censuur. De (waarschijnlijk reeds geapprobeerde) Malegys echter, ligt in 1635 in 5 exemplaren in de winkel en er liggen er nog eens 521 op zolder. Men vindt ook 29 Beghynken van Parys in de winkel. Mariken van Nieumeghen ligt (wellicht) niet in de winkel. Maar op zolder liggen er nog liefst zeshonderd exemplaren. De vraag of Verdussen dit werkje na 1621 drukte, kan en mag gesteld worden. Er is dus nog werk aan de winkel.

(71) D. Coigneau, a.w., p. 14.