Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1988

[p. 313]

Een meertalig Brugs vastenavondspel uit de zestiende eeuw
door G. Tournoy en H. Wittouck

I. Inleidende beschouwingen

Sinds vele decennia berust in het Brugse Stadsarchief een klein, vuil en vrij moeilijk leesbaar handschriftje, dat bij de recente inventarisatie door drs N. Geirnaert het nr. 31 toebedeeld kreeg⁽¹⁾. Het bevat twee anonieme toneelstukken die door dezelfde hand gekopieerd zijn: een Latijns-Nederlands-Frans vastenavondspel en een Nederlandstalig rederijkersspel. Naar het oblong formaat te oordelen zou het wel eens als regieboekje kunnen bedoeld en/of gebruikt zijn. Beide spelen bleven tot nog toe vrijwel volledig onbekend. De enige vermelding in de literatuur betreft het eerste stuk en dateert van meer dan vijftig jaar geleden: J. Vanderheyden had van Prof. L. Scharpé een - niet altijd even betrouwbaar - afschrift in bruikleen gekregen, waaruit hij enkele passages citeerde in zijn door de Kon. Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde bekroonde doctorale dissertatie. Erbij noteerde hij dat het volgens hem ‘een soort tafelspel moet geweest zijn en misschien wel van het einde van de XV^e eeuw’⁽²⁾.

Externe en interne criteria, als daar zijn het laat-gotische cursiefschrift, de watermerken, het voorkomen van de term nugigerulus en vooral de zinspeling op Erasmus' Laus Stultitiae in de proloog van het eerste stuk, laten nu toe het ontstaan van het stuk na 1511 en waarschijnlijk tussen 1540 en 1550 te situeren.

Hoewel het tweede stuk nog aan een nader onderzoek moet worden onderworpen - en dit gebeurt momenteel door drs. D. Geirnaert -

(1) N. Geirnaert, Inventaris van de handschriften in het Stadsarchief te Brugge, Brugse Geschiedbronnen uitgegeven door het Gemeentebestuur van Brugge, XIV (Brugge, 1984), p. 12. Onze hartelijke dank gaat hier uit naar drs A. Dewitte, die ons in 1985 dit handschriftje signaleerde.

(2) J. Vanderheyden, Het Thema en de uitbeelding van den dood in de Poëzie der Late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden (Ledeberg/Gent, 1930), pp. 234-36.

[p. 314]

kunnen toch al een aantal gegevens als vaststaand worden beschouwd. Zowel in het eerste als in het tweede stuk is het Middelnederlandse dialect het Westvlaams. Enkele taalkundige eigenaardigheden zouden kunnen te wijten zijn aan de rudimentaire scholing van de kopiist of aan de invloed van een onderliggend, meer oostelijk te situeren dialect⁽³⁾.

In een notedop komt de inhoud van het Middelnederlandse spel hierop neer. Drie personages, allegorieën voor jeugd, volwassenheid en hoge leeftijd, komen ‘mynheere’ symbolische geschenken aanbieden. Eerst stellen zij zich echter voor aan het publiek en vertellen welke ‘argoesche questen’ (f. 11^v) ze ondernomen hebben op zoek naar hun geschenk. “Beghint der ioncheijt” biedt een meitak aan uit het Aards Paradijs, “Middel des levens” een lelie uit Galilea en “Dende der Autheijt” een olijftak van de Olijfberg.

Ondanks het Vlaamse dialect laten twee passages vermoeden dat het stuk uit Brabant afkomstig zou kunnen zijn. Wanneer “Beghint der ioncheijt” zegt waar hij zijn geschenk gehaald heeft, protesteert “Middel des levens” (f. 14^r):

‘Hy en quaem noijt een mille, / buten mijnne bekenne, / buten Brabant. Wat wili clappen?’.

Op overtuigende manier noemen enkele verzen op het einde uitdrukkelijk de Antwerpse rederijkerskamer ‘De Goudbloem’ en haar motto (f. 15^v):

‘Lof triumfalike meij, in duchde groijenden’,

en even later:

‘Lof Gaudblomme, inder duchde bleijnech’.

Over de ‘Goudbloem’ is weinig bekend⁽⁴⁾. In Antwerpen, waar de humanistische vorming van de Latijnse school pas vanaf 1531 aantoonbaar is⁽⁵⁾, waren er drie rederijkerskamers. De ‘Violieren’ recruteerde vooral kunstenaars, de ‘Olijftak’ gewone stervelingen. Van de ‘Goud-

(3) Wij danken hierbij de professoren J. Goossens en R. Lievens voor hun daadwerkelijke hulp bij het dialectonderzoek, en J. IJsewijn en D. Sacré voor hun doordachte suggesties bij de Latijnse tekst en vertaling.

(4) A.A. Keersmaekers, Geschiedenis van de Antwerpse rederijkerskamers in de jaren 1585-1635 (Aalst, 1952), pp. 7-8; F. Puts, ‘Geschiedenis van de Goudbloem’, Jaarboek van de Koninklijke Soevereine Hoofdkamer van Retorica ‘De Fonteine’ te Gent, 23-24 (1973-74), 5-34.

(5) M.A. Nauwelaerts, ‘Het Humanisme in de Nederlanden’, Wetenschappelijke Tijdingen, 33 (1974), kol. 43.

[p. 315]

bloem’ maakten hogere ambtenaren en aristocraten van de stad deel uit. Ondanks haar aanzienlijke greep op de Antwerpse elite en haar bijdrage tot de verspreiding van de nieuwe religieuze ideeën, was deze kamer op literair vlak heel wat minder verdienstelijk dan de ‘Violieren’. Slechts één enkel stuk uit hun repertoire is bewaard gebleven: een spel van zinne, dat in 1561 opgevoerd werd⁽⁶⁾. Vermeldenswaard is dat Cornelis van Ghistele (1510/11 - 1573) ooit factor van deze kamer is geweest. Zijn oeuvre heeft een uniek cultuurhistorische betekenis. Omstreeks 1555 zette hij Terentius' blijspelen en Vergilius' Aeneis in zijn moedertaal om, en met een vertaling van Erasmus' Lingua (1525) speelde hij in op de erasmofiele traditie te Antwerpen⁽⁷⁾.

Een rederijker maakt doorgaans op het einde van zijn stuk enkel voor zijn eigen kamer reclame. Betekent dit dat wij hier te doen hebben met een Antwerps rederijkersspel? En is de Vlaamse transcriptie dan zo nauwkeurig, dat we in het eindprodukt geen spoor meer vinden van de Brabantse legger? Wij hebben nochtans de indruk dat de teksten vrij vluchtig overgeschreven zijn. Fundamenteel probleem bij het oplossen van het vraagstuk blijft natuurlijk, dat wij niet het minste vermoeden hebben van de band en de afstand tussen de autograaf en deze kopie. Het is niet uit te sluiten dat wij hier te doen hebben met een klein verzamelhandschrift - er is trouwens nog plaats voor één of twee andere toneelstukjes -, zodat de oorsprong van het Nederlandstalige rederijkersspel niet noodzakelijk iets zegt over de oorsprong van het drietalig vastenavondspel, dat wij nu van naderbij zullen bekijken.

(6) W. Hummelen, Repertorium van het rederijkersdrama 1500 - ca. 1620 (Assen, 1968), p. 170 (nr. 306).

(7) M. Vinck-Van Caekenberghe, ‘Ghistele, Cornelis van’, in Nationaal Biografisch Woordenboek, IX (Brussel, 1981), kol. 276-87; Id., ‘Trilingua. Drie Nederlandse vertalingen van Erasmus' Lingua uit de 16e eeuw’, in Opstellen voor A. van Elslander = Jaarboek ‘De Fonteine’ 1980-81 (Gent, 1981), pp. 69-94; G. Degroote, ‘Erasmofilie te Antwerpen in de eerste helft van de zestiende eeuw’, in Commémoration Nationale d'Erasme. Actes - Nationale Erasmus-Herdenking. Handelingen (Bruxelles - Brussel, 1970), pp. 31-51.

Vastenavondspel- en traditie

Het vastenavondspel is een typisch burgerlijke creatie voor theater uit de late middeleeuwen⁽⁸⁾. Aanvankelijk schreven vaak anoniem gebleven

(8) E. Catholy, Das Fastnachtspiel des Spätmittelalters. Gestalt und Funktion (Tübingen, 1961).

[p. 316]

individuen primitieve monologen en dialogen, die in thematisch opzicht nauw aansloten bij de volkse gebruiken en waarvan de opvoering in de feestelijkheden op vastenavond ingekaderd werd. Pas in de zestiende eeuw bereikten de auteurs het peil van volwaardig toneel met literaire kwaliteiten. Intussen was de band met de vastenavondgebruiken al erg vervaagd en vanaf 1550 werd de moraliserende, didactisch geïnspireerde boodschap primordiaal. Op het einde van de zestiende eeuw gleed het genrebegrip geruisloos over in andere toneelvormen, zoals het blij- en zangspel.

Het is bekend dat vastenavond in heel West-Europa een unieke gelegenheid bood om toneel op te voeren. Nergens is de traditie zo sterk geweest en heeft zij zoveel materiële overblijfselen nagelaten als in Duitsland. Daarom is ook de secundaire literatuur, waarop men kan steunen bij de studie van een dergelijk toneelstuk, voornamelijk gebaseerd op Duitse produkties. H. Kindermann⁽⁹⁾ geeft heel puik de zin van dit genre weer, net zoals Pieter Breughel de Oudere de Strijd tussen Vastenavond en Vasten (Wenen, Kunsthistorisches Museum) in 1559 situeerde tussen kerk en herberg, waar een in de kerkelijke kalender geïncorporeerd feest in de meest uitzinnige dans-, feest- en braspartij ontaardt. Het spel werd de uitlaatklep voor de bipolaire beklemming, waarin de burger zich gevangen voelde. In volledig besef van zijn eigen onvolkomenheid en ongeborgenheid viert de mens de teugel aan zijn overweldigende ‘Daseinslust’. Hij bezint zich op vastenavond over het fantastische van deze wereld en het geheimzinnige van het bovenmaanse, in een poging om op aarde vaste orde en structuur binnen de stad te creëren.

In de Nederlanden namen rederijkers, schoolkinderen en narrengezelschappen het toneelspel tijdens carnaval voor hun rekening⁽¹⁰⁾. Deze stukken droegen een sterk geïmproviseerd en lokaal karakter. Gezien hun intrinsieke waarde leenden zij zich nauwelijks tot transport in handschrift of druk. De literaire sporen zijn dan ook schaars. J. Worp schreef zelfs: ‘Van de tallooze vastenavondspelen, die er in de Neder-

(9) H. Kindermann, Theatergeschichte Europas, I (Salzburg, 1966²), p. 431.

(10) D. Coigneau, ‘Rederijkersliteratuur’, in M. Spies (ed.), Historische letterkunde. Facetten van de vakbeoefening (Groningen, 1984), pp. 35, 41; J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland, I (Groningen, 1904; herdruk Rotterdam, 1970), pp. 52, 194-95; D.T. Enklaar, Varende Luyden. Studiën over middeleeuwse groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden (Assen, 1956²), pp. 52-98.

[p. 317]

landen zijn vertoond, is ons geen enkel overgebleven’, en even verder: ‘bij ons te lande is niets van het genre overgebleven’. Naderhand komt Worp enigszins op zijn uitspraak terug, wanneer hij stelt: ‘Er is maar één enkel stukje uit de 16^e eeuw, dat vastenavondspel genoemd wordt, en dat is eene vertaling naar het Duitsch’⁽¹¹⁾. Later onderzoek heeft in de Lage Landen acht Nederlandstalige toneelstukken opgespoord, die het etiket ‘vastenavondspel’ verdienen⁽¹²⁾. Daarnaast mag het Latijnse vastenavondspel Bassarus (1540) niet onvermeld blijven, dat voor schooldoeleinden geschreven werd door Georgius Macropedius (1486-1558), rector van de Latijnse school te Utrecht⁽¹³⁾.

(11) Worp, Geschiedenis van het drama, I, 53, 95, 154.

(12) H. Pleij, Het gilde van de Blauwe Schuit. Literatuur, Volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen (Amsterdam, 1983²), pp. 64-5; Hummelen, Repertorium, p. 340; A.P. Van Gilst, Vastenavond en Carnaval. De Geschiedenis van een volksfeest (Veenendaal, 1974), pp. 183-7.

(13) R.C. Engelberts, Georgius Macropedius. Bassarus. Tekst met inleiding en vertaling (Tilburg, 1968).

Synthese van het spel

De auteur van dit toneelstuk heeft op een originele manier de themata van de zotheid van de mens, de verleiding van de vrouw en de vrees voor de dood binnen een christelijke ideologie verenigd.

De proloog houdt zich alvast aan de normen die in het Duitse vastenavondspel gelden. Erg levendig looft de heraut zijn publiek. Herhaaldelijk vraagt hij om aandacht en stilte. Een duidelijke zinspeling op de Lof der Zotheid van Erasmus geeft aan dat het stuk het midden zal houden tussen ernst en vrolijkheid.

Het thema van een wedstrijd, die om een vrouw op touw gezet wordt, heeft de auteur zeker niet zelf bedacht. Zo vestigt W. Creizenach⁽¹⁴⁾ onze aandacht op een vroeg vastenavondspel uit Neurenberg, waarin een dame met een appel in de hand de rol van Venus speelt. De ‘nar’ die dansend de gekste sprongen maakt, krijgt de appel.

Tijdens de somptueuze carnavalspelen te Rome in 1520 en 1521 werd een gelijkaardig stuk opgevoerd⁽¹⁵⁾. Met de hulp van zijn moeder Ve-

(14) W. Creizenach, Geschichte des neueren Dramas, I (Halle a.d. Saale, 1911²), pp. 410-15.

(15) Kindermann, Theatergeschichte Europas, II (Salzburg, 1951), p. 29.

[p. 318]

nus doet Amor het hoofd van acht eremieten op hol slaan voor een vrouw. Zij dansen voor haar een zwaarddans en vallen één voor één af. Ook hier moesten de pretendenten met een dans, van oudsher een cultisch element tijdens carnavalvieringen, proberen een aardige meid voor zich te winnen.

Op het eerste gezicht lijkt het toneelgezelschap erg heterogeen. Toch is dit niet zo. De nar is op vastenavond een vertrouwd personage. Dank zij de zotheidsliteratuur, die omstreeks 1500 erg in trek was⁽¹⁶⁾, had hij een compleet profiel en een dankbare hoofdrol gekregen. Das Narrenschiff (1494) van Sebastian Brant, dat aan de hand van een oud carnavalsmotief de onvolkomenheid van de laat-middeleeuwse mens tekent, en de luchthartige en billijke spot in Erasmus' Moriae Encomium (1511) bewijzen dit. Met zijn rommelige, macaronische verzen en zijn grove, onhandige opmerkingen maakt de zot bij de kokette jonge dame, die helemaal niet op haar tong gevallen is, geen schijn van kans. Zijn wilde fantasie en een reeks hopeloze misverstanden (vv. 33-41) doen hem snel de das om. Alleen al omwille van zijn taal kan het publiek hem niet ernstig opvatten. Hiermee is ook de meertaligheid in dit toneelstuk gedeeltelijk verklaard. Onvervalste minnaars spreken uitsluitend Latijn in drieregelige versjes en houden zich aan het vertrouwde vocabularium van de minnelyriek: de zoetheid en de folteringen van de liefde, het vurig verlangen en de tranende oogjes, alle ingrediënten zijn aanwezig.

Naast de jonge dame verschijnen twee goed bekende personages uit de middeleeuwse minnelyriek. Eerst kweelt de ‘vrijer’ - zoals in het gedicht Amoureuse Groetenisse van de Brugse rederijker Anthonis de Roovere (1435/50-1482)⁽¹⁷⁾ - een minnelied voor zijn geliefde. Hij kent de knepen van het vak en het is voor hem een koud kunstje om het meisje in te palmen. Maar dan glipt de verfoeilijke ‘nider’ binnen, die hem met bittere opmerkingen en een hooghartige houding poogt de loef af te steken. Hij staat beslist een trapje lager op de maatschappelijke ladder en beseft dat zijn enige kans erin bestaat zijn literaire kwaliteiten ten volle uit te buiten (vv. 108-9). In een vurige liefdesverkla-

(16) Zie o.a.J. Lefèbvre, Les fols et la folie. Etudes sur les genres du comique et la création littéraire en Allemagne pendant la Renaissance (Paris, 1968); Folie et déraison à la Renaissance (Brussel, 1976).

(17) J.J. Mak (ed.), De gedichten van Anthonis de Roovere. Naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken uitgegeven (Zwolle, 1955), pp. 393, 294-99 voor de aangehaalde gedichten.

[p. 319]

ring wijst de nijdas, waarschijnlijk terecht, op de ware gedaante van de vrijer. Niet alleen is hij veel te oud voor een jong, fris ding als zij (vv. 106-7 en 139-41) en vallen zijn ware karakter en temperament ronduit tegen (vv. 114-5 en 127-8), maar bovendien kijken rijke minnaars (v. 133) al vlug naar nieuwe veroveringen uit (v. 118). Het meisje, dat met enkele nuffige Franse versjes haar entree gemaakt had (vv. 33 en 37) gaat echter op het uiterlijk voorkomen van de mannen af en heeft geen boodschap aan de les van de nijdas. Zij is inderdaad gevallen voor de volle beurs (v. 133), de prachtige kledij (vv. 228-9), de luxueuze woning (v. 125) en het charmante uiterlijk van de vrijer.

Tot overmaat van ramp komt nog een vierde concurrent roet in het eten strooien. In de Moor herkent de middeleeuwer wellicht de duivel, die de vrouw, sinds de zondeval zijn speeltuig bij uitstek, met zijn magische charmes weet te betoveren⁽¹⁸⁾. Spijtig dat hij niet zo knap is als zijn rivalen (vv. 168-9).

Voorlopig slaagt niemand in zijn opzet. Pas na een algemene repetitie gaat het levenslustige meisje in op de uitnodiging van de vrijer, danst met hem en deelt geschenkjes uit. De praatzieke vrijer en de naïeve zot zijn met hun cadeau in de wolken, de nijdas en de Moor niet. Hun optreden is beperkt gebleven en heeft een weloverwogen functie. Allebei varen zij heftig uit tegen de vrouwelijke sekse en waarschuwen het publiek voor haar wulpsheid.

Wanneer het meisje alle mannen naar haar hand gezet heeft, maakt de Dood een einde aan de aardse vreugde en de hoofse gratie. Ook in het gedicht Van der Mollenfeeste van Anthonis de Roovere danst de jeugd zich het hart uit het lijf, tot plots een redeloos monster hun pret bederft en zijn slachtoffers willekeurig als prille bloemknoppen neermaait. Alhoewel het ritme van de ‘versus adonii’ (cf. infra) in deze passage nog geen argument is om te stellen dat de Dood aan het dansen gaat, toch is het dodendansthema hier aan de orde. De afrekening met de Dood is een cruciaal moment. Niets is voor een christen erger dan onverhoeds te sterven. Hij moet zich voldoende op een gelukzaliger leven kunnen voorbereiden. Wanneer lichaam en ziel gescheiden worden, blijkt hoe groot het kwaad is, dat in de vluchtige genoegens van het ondermaanse schuilt. De vrouw en de minnaar vragen nog wat uitstel om

(18) L. de Bruyn, Woman and the Devil in Sixteenth-century Literature (Tisbury, 1979), pp. 95-97.

[p. 320]

hun testament te maken. Door liefdadigheid hopen ze een plaats in de hemel te winnen. Maar samen met de nar ontspringen zij de dans niet.

De epiloog sluit bij dit laatste tafereel aan. Tussen de capriolen van de liefde en de verschrikking van de dood waarschuwt de auteur voor de ijdelheid van dit leven. Vooraleer op conventionele wijze af te sluiten wordt de vrees voor de gruwelijke boeman nog eens extra aangewakkerd.

Dit thema, waarop de Kerk in de vijftiende eeuw gretig inspeelde, was inderdaad zo geliefd, dat het van Coventry tot Neurenberg, van Lübeck tot Ferrara vrij vlug in literatuur en beeldende kunst verwerkt werd⁽¹⁹⁾. Dodendansen werden op gewijde muren gegraveerd of geschilderd en als tableau vivant voor een publiek gemimeerd. Voor een dramatische opvoering op de planken kan men enkel voor Brugge tastbaar bewijs aanvoeren⁽²⁰⁾.

De rederijkers gaven in de moraliteit, waar de allegorie welig tierde, de Dood gestalte. Naar het voorbeeld van Elckerlijc werd hij in onze contreien een volwaardig personage in de actie, waarbij men de komische kleur van dit griezelig beginsel graag aandikte⁽²¹⁾. Dit is bijv. het geval in een aantal luimige stukken van Cornelis Everaert, Brugs ambachtsman en rederijker (1485-1556), waarin de draak gestoken wordt met de handel en wandel van Jan Modaal.

In het Esbatement van Scamel Ghemeente ende Trybulacie (1528) schalt plots de doodshoorn tussen kleinmenselijke dromen en echtelijk gekibbel. De nietige wroeters staan versteld, wanneer de Dood aankondigt (vv. 251-252)⁽²²⁾:

‘... ende jc comme hu haelen

om rekenynghe te ghevene van dat ghy sculdich zyt.’

(19) Zie o.m. Vanderheyden, Het thema en de uitbeelding van den dood; P. Ariès, L'homme devant la mort (Parijs, 1977); J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen (Groningen, 1975¹³).

(20) Een goed uitgangspunt voor de studie van dit thema vormt D.T. Enklaar, De dodendans. Een cultuurhistorische studie (Amsterdam, 1950);J. Vanderheyden biedt een status quaestionis van de research in ‘Een dodendansspel van Eusebius Candidus (J. Placentius?) 1532’, Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, N.R. (1958), 43-115 (p. 54).

(21) W. Creizenach, Geschichte des neueren Dramas, II/2 (Halle a.d. Saale, 1923²), p. 423.

(22) Zie J.W. Muller - L. Scharpé, Spelen van Cornelis Everaert. Met inleiding en aanteekeningen uitgegeven (Leiden, 1898), pp. 133-44 en 475-86 voor de aangehaalde toneelstukjes.

[p. 321]

Het dodendansthema is in Tspel van Joncheyt ende Redene aan de orde. Hier komen wij al dichter in de buurt van ons stuk. Een jonge flierefluiter wordt door ‘Zinnelicke Ghenouchte’ niets vermoedend van de ene naar de andere dans verleid, tot hij puffend en onder het zweet pardoes op de grond valt. De verleidelijke vrouw ontfutselt hem zijn rijke beurs en gaat er dan grinnikend in een laatste dansnummer vandoor.

Het is onze overtuiging dat vooral het succes van de figuur van de Dood in het zestiende-eeuwse spel van zinne hem toeliet ook tijdens het vastenavondgebeuren op te treden. Dat bewijzen enkele Duitstalige stukken⁽²³⁾. Omstreeks 1484 schreef Nicolaus Mercatoris te Lübeck Ein Vastelavendes Spil van dem Dode unde van dem Levende. Tot de Sterzinger Spiele van regisseur Vigil Raber behoort Rex Mortis (1510). Van Pamphilius Gengenbach uit Basel zijn Die zehn Alter dyser Welt (1515) en Die Todtenfresser (1521) bekend. Hans Sachs schreef te Neurenberg Der Dot Mann (1554) en Der Dot im Stock (1555). Ook het Latijnse schooltheater was voor de moralisatie van het Elckerlijc-toneel vatbaar. Op naam van Eusebius Candidus staat het dodendansspel Plausus Mortis, dat in 1532 te Antwerpen gedrukt werd. Uit Maastricht kwam de Homulus (1536) van Christianus Ischyrius. Te Utrecht vervaardigde Georgius Macropedius zijn Hecastus (1538) en in de Euripus (1549) behandelde Levinus Brechtanus te Leuven het vraagstuk van bekoring en zondeval, waarin de Dood ijzig koud iedereen oproept om samen met hem ‘choream ducere novissimam’.

Het is duidelijk dat ons spel, geschreven na 1511 omwille van de allusie op Erasmus' meesterwerk, kadert in een reeks drama's, waarin de figuur van de Dood een belangrijke rol speelt. Dit gebeurde eerst in het volkstoneel, later ook in het Latijnse schooltoneel. Daar kwam het tegemoet aan de educatieve en morele redenen om nieuw toneel te scheppen. Nochtans ligt een band met een Latijns vastenavondspel als de Bassarus (1540) van G. Macropedius niet voor de hand.

(23) T. Habel, ‘Der Tod im Fastnachtspiel. Beobachtungen zum Verhältnis von Stoff und Medium’, in Studien zur Thematik des Todes im 16. Jahrhundert. Herausgegeben von P.R. Blum, Wolfenbütteler Forschungen, 22 (Wolfenbüttel, 1983), pp. 63-95. De datering van deze spelen is vrij onzeker. Wetenschappelijke publikaties vertonen op dit punt nogal wat divergenties.

Compositie, taal en stijl

Dit spel telt amper 318 verzen. Het wordt ingeleid door een proloog en afgesloten door een epiloog. Van een indeling in bedrijven is geen

[p. 322]

sprake. Naar Duitse maatstaven is dit niet vreemd. Ondanks het grote aandeel van het Latijn, sluit het formeel eerder bij de rederijkerscomposities dan bij het Latijnse schooldrama aan.

Hier volgt een voorstel tot structurering van het stuk.

I	Prologus				(rr. I-XVI)
II	Corpus
	A.	Verschijning van de nar
		1.	Inleidende woorden		(vv. 1-10)
		2.	Voorspel van nar en marot		(vv. 11-28)
	B.	Werving van de vrouw
		1.	Nar		(vv. 29-57)
		2.	Minnaar		(vv. 58-100)
		3.	Nijdas		(vv. 101-148)
		4.	Moor		(vv. 149-174)
C.	Reactie van de vrouw
		1.	De minnaar is de uitverkorene		(vv. 175-191)
		2.	Geschenken voor de deelnemers
			a.	Minnaar	(vv. 192-200)
			b.	Nijdas	(vv. 201-238)
			c.	Moor	(vv. 239-261)
			d.	Nar	(vv. 262-267)
		3.	‘Vos omnes invito’		(vv. 268-275)
	D.	Komst van de Dood			(vv. 276-318)
III	Epilogus				(vv. 319-338)

Zoals in Duitse equivalenten zijn ‘Reihenspiel’ en ‘Handlungsspiel’ met elkaar verweven⁽²⁴⁾. De aard van het verhaal, de uitschrijving van een wedstrijd, geeft aanleiding tot revuetoneel. In verschillende toneeltjes wagen alle pretendenten om beurt hun kans om met woord en daad de vrouw het hof te maken. Niettemin worden de acteurs met elkaar geconfronteerd. Zo smelten alle tafereeltjes samen tot een eenakter, die een climax bereikt, wanneer de dame na de prijsuitreiking alle mannen voor zich wenst en de Dood te voorschijn springt. Die zorgt ervoor dat een luchtig spel een psychologisch zwaar geladen eind krijgt.

Bij een onderzoek van versvorm, ritme en accentuatie moeten wij goed beseffen dat hier verzen uit drie talen gecombineerd werden. Vanuit welk theoretisch kader moeten we deze verzen bekijken? We kunnen de tekst ongetwijfeld zien als een geheel van heffingsverzen. Bijna 70% van alle verzen tellen vier heffingen. De regelmaat waarmee be-

(24) W. Bauer, ‘Mittelalterliche weltliche Spiele (Fastnachspiel)’, in Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte, IV (Berlijn, 1979³), pp. 100-5.

[p. 323]

klemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen elkaar opvolgen, is overwegend trocheïsch. Naar de normen van de Latijnse prosodie en metriek komen zeker meer trocheeën dan jamben voor, maar dat betekent niet dat de trochee ook de basis voor een volwaardige versmaat zou zijn.

Tussen de verzen 58 en 275 verschijnen nagenoeg ononderbroken terzetten. Vóór vers 58 is van deze groepering niets te merken. Het is geen toeval dat het grootste deel van de Middelnederlandse verzen zich hier concentreert en dat de nar dit tafereel domineert. Deze figuur springt niet alleen sociaal, maar ook zuiver literair-technisch uit de band. Na vers 58 komt hij enkel nog met telkens één, twee of drie verzen tussen om, vaak met het grappige effect van het rijm, rake klappen uit te delen.

Na vers 275 slaat de stemming om. De Dood verschijnt. Van terzetten kan geen sprake meer zijn. In de verzen 276-279, 293-299, 301-309 en 315-318 introduceert de Dood ‘versus adonii’ (), die dank zij hun ritmische kwaliteiten⁽²⁵⁾ de macabere sfeer onderlijnen. Stichische ‘adonii’ kwamen sporadisch reeds op het eind van de klassieke oudheid voor, zoals bij Boëthius (cons. 5, carm. 7) en Martianus Capella (2, 125 (vers.)). In de middeleeuwen sprong men er zuinig mee om, en dan nog uitsluitend in wereldlijke poëzie⁽²⁶⁾. Deze snel rollende versmaat viel dan weer meer in de smaak van Neolatijnse auteurs. Cornelius Musius, een humanist uit Delft (1500-1572), vertaalde de bijbelse psalm 127 deels in dergelijke versjes⁽²⁷⁾. Een nog interessanter aanknopingspunt is het gedicht In vicissitudinem rerum instabilemque Fortunam uit de bundel Silvae⁽²⁸⁾ van de heerlijke, Haagse dichter Janus Secundus (1511-1536). De rusteloosheid van het menselijke leven wordt er op een prachtige en efficiënte manier door de adoneïsche verzen gesuggereerd⁽²⁹⁾. Het is best mogelijk dat dit ook de bedoeling van de auteur van dit vastenavondspel geweest is.

(25) P. Klopsch, Einführung in die mittellateinische Verslehre (Darmstadt, 1972), pp. 36, 38, 93.

(26) J. Szövérffy, Weltliche Dichtungen des lateinischen Mittelalters. Ein Handbuch. I. Von den Anfängen bis zum Ende der Karolingerzeit (Berlijn, 1970), pp. 338, 702.

(27) P. Noordeloos, Cornelis Musius [Mr. Cornelis Muys] pater van Sint Agatha te Delft. Humanist/Priester Martelaar (Utrecht-Antwerpen, 1955), pp. 292-3.

(28) Joannes Secundus. Opera. Facsimile of the edition Utrecht 1541 (Nieuwkoop, 1969), gedicht 5.

(29) G. Schoolfield, Janus Secundus (Boston, 1980), pp. 133-4.

[p. 324]

Naar klassieke normen treden er in deze versjes enkele onregelmatigheden op. De eindvocaal in ‘ăgĕ’ (v. 293) wordt niet verlengd voor de dubbele medeklinker van ‘stulte’. Dit fenomeen, waarbij de s prosodisch niet wordt geteld (sigmatisme), komt slechts éénmaal voor in gans Vergilius' oeuvre, terwijl men het in de middeleeuwen wel vaker aantreft⁽³⁰⁾. De vorm ‘făcētĭīs’ (v. 302) past niet in het metrum. In ‘mōrĭō’ (v. 303) wordt de lange eindvocaal verkort. Ook dit procédé is reeds in de Romeinse keizertijd bekend en zet zich in de middeleeuwen verder door⁽³¹⁾. In de nominatiefvorm ‘ănĭmăquĕ’ (v. 306) treedt verlenging op voor de labiovelaar en ‘sēpărārĕ’ (v. 309) past evenmin in het vers.

Op grond van het Middelnederlandse heffingsvers ontwikkelde de auteur min of meer een naar Latijnse en Nederlandse normen trocheïsch versritme, dat tussen de verzen 58 en 275 verbonden werd met het terzet en een aab-eindrijm. De eerste twee verzen tellen vaak acht lettergrepen, het derde zeven. Als we alle elementen samennemen, lijkt de basis wel de ‘Stabat mater-strofe’ te zijn geweest, die in de hymnenpoëzie erg geliefd was en waarvan J. Szövérffy zegt⁽³²⁾: ‘Die meisten Versikel bestehen aus drei Zeilen, die trochäischen Charakter haben, aber rhythmisch gebaut sind (aab und 887)’.

Het is kenschetsend voor het matige niveau van dit toneelstuk hoezeer de auteur zijn ideaal heeft moeten prijsgeven. De grote lijnen zijn er telkens, maar enkel de rede van de nijdas tot de vrouw (vv. 111-134) voldoet volkomen aan de basiseis. Deze tirade bestaat uit twee strofen van twaalf verzen: ‘acceptavero’ (v. 122) rijmt met ‘superavero’ (v. 134). Elke strofe telt vier terzetten met rijmschema ‘aab’. Om te voldoen aan het vereiste lettergrepenaantal heeft de dichter hier en daar een onregelmatigheid moeten toelaten: in de verzen 112, 117 en 118 treedt hiatus op, in vers 122 elisie en in de verzen 113 en 121 synaeresis.

(30) D. Norberg, Introduction à l'étude de la versification médiévale (Uppsala, 1958), p. 8.

(31) Ibid., p. 9.

(32) J. Szövérffy, Die Annalen der lateinischen Hymnendichtung. Ein Handbuch. II. Die lateinischen Hymnen vom Ende des 11. Jahrhunderts bis zum Ausgang des Mittelalters (Berlijn, 1965), pp. 101, 287-90; maar ook Klopsch, Einführung, p. 56; Norberg, Introduction, pp. 117, 173.

[p. 325]

Klassieke auteurs zijn de auteur bekend: hij neemt wendingen over uit Vergilius' Aeneis, Ovidius' Metamorphoses en Persius' Satyrae; een tragedie van Seneca en de blijspelen van Plautus en Terentius zijn voor hem evenmin onbekend terrein. Ook met contemporaine schrijvers als D. Erasmus, wellicht ook met Christianus Ischyrius en/of Georgius Macropedius⁽³³⁾ is hij vertrouwd.

Zijn woordenschat kent geen brede registers. Vaak komen uitdrukkingen en stereotiepe zinswendingen terug. Net zo min als bij Plautus en Terentius, ontbreekt het hier aan imperatieve noties. De tekst wordt met

(33) Zie de commentaar bij de vv. 253-55.

[p. 326]

de gebruikelijke verwensingen, aanroepingen, interjecties en diminutiva gelardeerd. De imperatief futurum 2^e pers. enk. vervangt hier - bij Plautus niet! - zonder meer het praesens. Vaak uit metrische overwegingen, omdat vormen op ‘-ero’ op het verseind makkelijker hanteerbaar zijn, gebruikt de auteur, zoals ook Plautus, het futurum exactum graag voor het simplex. Met deze kenmerken ligt dit spel reeds in de lijn van het Latijnse schooltoneel⁽³⁴⁾.

Stijlbloemen zijn dun gezaaid. Herhaling en parallellie, vaak door anafoor gesteund, zijn verworven recht. Ook buiten de terzetten komt eindrijm af en toe voor. Soms is het rijm een bindmiddel tussen de replieken. We verwijzen hier naar de verzen 33-41, waar de misverstanden op een grappige wijze door het rijm gesuggereerd worden. Binnenrijm is vrij frequent en in de verzen 126-127, 132-133, 142-143, 175-176 en 244-245 treedt zowel midden- als eindrijm op. Zoals alliteratie behoorde dit klankenspel tot de kneepjes waarop de rederijkers prat gingen. Af en toe bepaalt het rijm bij gebrek aan versbeheersing zelfs de woordvorm. Dat blijkt uit de verzen 20, 37, 42⁽³⁵⁾.

Humor, ironie en dubbelzinnigheid zijn zijn sterkste wapens. Maar het is ongetwijfeld de fijnste vondst geweest, de Dood op de maat van stichische ‘adonii’ te laten reciteren en de ‘ars poetica macaronica’ te hanteren om zo de nar met zijn sappig Vlaams en zijn niet erg kiese uitdrukkingen tegenover de andere minnaars te stellen. Ook in de Duitse vastenavondspelen worden personages soms door een bepaald stijlniveau of dialect scherper geprofileerd.

(34) Engelberts, Macropedius, p. 54.

(35) Zie de commentaar bij deze verzen.

Meertaligheid

Het gebruik van het Latijn heeft zowel voor het publiek als voor het auteurschap bepaalde consequenties. Zo stelt L. Forster⁽³⁶⁾: ‘A polyglot writing presupposes a polyglot audience’. Alhoewel de aanvang van de dialoog veel verzen in de volkstaal bevat, zoals dat volgens P. Zumthor⁽³⁷⁾ sinds de twaalfde eeuw in Latijnse toneeltjes vaker het geval

(36) L. Forster, The Poet's Tongues. Multilinguism in Literature (Londen, 1970), p. 13.

(37) P. Zumthor, ‘Un problème d'esthétique médiévale: l'utilisation poétique du bilinguisme’, Le Moyen Age, 66 (1960), 301-36 en 561-94. Spijtig genoeg duidt de auteur niet aan welke toneeltjes hij hiermee concreet bedoelt.

[p. 327]

was om de ‘illiterati’ meteen in de actie te laten delen, en ondanks het feit dat er in dit spel veel gedanst, gezongen en gemusiceerd wordt, mimiek en gebaren een belangrijke rol spelen en de intrige vrij eenvoudig is, menen wij dat men dit stuk zonder kennis van Latijn niet kan begrijpen.

De vermenging van Latijn met de moedertaal kan een gevolg van de opvoeding van de auteur zijn⁽³⁸⁾. Latijn was het enige vehikel voor wetenschap en filosofie; zonder Latijn was geen enkele intellectuele opleiding mogelijk. En zelfs nadat de volkstalen zich geleidelijk een plaats veroverd hadden, schreven en dichtten heel wat auteurs beter en gemakkelijker in de geleerdentaal dan in hun moedertaal.

Maar waarom dan Latijn met de volkstaal combineren, en niet uitsluitend Frans bij voorbeeld? Enkel omwille van het schrille contrast? Latijn is ongetwijfeld niet de taal, die wij op een volksfeest als carnaval verwacht hadden, ook al gingen de gebruikelijke spotsermoenen⁽³⁹⁾ en toneelstukken⁽⁴⁰⁾ op vastenavond zo nu en dan met brabbellatijn gepaard. Maar hier wordt er niet met de taal als zodanig gespot. We zijn ervan overtuigd dat de auteur met het gebruik van Latijn, met de adaptatie van een typisch Latijnse versvorm en versmaat, met zinspelingen op klassieke en contemporaine auteurs en met een slot op elegische disticha zijn stuk een internationaal en humanistisch karakter heeft willen geven.

(38) Zo zegt Hess voor het Duitstalige gebied: ‘Die Mischung von Deutsch und Latein hat ihre Voraussetzungen im zweisprachigen Leben der Schulen und Universitäten’. Cf. G. Hess, Deutsch-lateinische Narrenzunft. Studien zum Verhältnis von Volkssprache und Latinität in der satirischen Literatur des 16. Jahrhunderts (München, 1971), p. 188.

(39) Pleij, Het gilde, pp. 67-8; J. Eberle, Lateinische Nächte (Stuttgart, 1966), pp. 250-57.

(40) Hess, Deutsch-lateinische Narrenzunft, pp. 234-44.

Opvoeringsmodaliteiten

Bij toneel in het Latijn denkt men spontaan aan schoolopvoeringen. Met betrekking tot dit spel zou men hiertegen twee bezwaren kunnen aanvoeren: de literaire vorm van het stuk sluit dichter bij het volkstoneel aan, terwijl de vaak bedenkelijke moraal en de toneelrollen zelf niet bij schoolkinderen passen. Toch beklemtoont J. Worp⁽⁴¹⁾ dat zij op car-

(41) Worp, Geschiedenis, I, 53.

[p. 328]

naval toneel speelden voor prominente figuren uit de stad. Onder druk van de gemeenschap nam de clerus geen aanstoot aan dit van nature uit frivole toneel.

Het lijkt aannemelijk te veronderstellen dat een niet nader te noemen latinist in de eerste helft van de 16e eeuw aan een Vlaamse school een drietalig vastenavondspel bezorgde, dat de beste leerlingen voor een select publiek van vooraanstaande burgers uit de stad opvoerden. Vanwaar hij het haalde, laten wij in het midden. De ruwe literaire vorm waarin het Latijn gegoten werd, wijst misschien op het onmiskenbaar volkse karakter van het vastenavondspel en op het prille begin van Latijns schooltoneel. Het duidelijk Westvlaamse dialect en de vindplaats van het manuscript maken van het Brugse als thuishaven de beste keuze, temeer daar het vaststaat dat precies in die streek (Oudenburg, Gistel, Damme...) heel wat vastenavondspelen gesignaleerd zijn⁽⁴²⁾. Ofschoon deze streek geen eersterangsrol gespeeld heeft in het verbreiden van het humanisme, behoorde zij samen met Gent en Leuven tot de bakermat van het Latijnse schooltoneel in de Zuidelijke Nederlanden⁽⁴³⁾. Maar het kan natuurlijk niet helemaal uitgesloten worden dat een rondreizend toneelgezelschap of een lokale rederijkersclub voor de voorstelling ingestaan kan hebben. De uitspraak van de nar ‘summo conductus pretio’ (v. 3) kan zelfs als een argument ten voordele voor deze hypothese worden aangevoerd.

Voor de opvoering stricto sensu kan een brug tussen de twee toneelstukjes geslagen worden. Gaat het hier om twee tafelspelen?⁽⁴⁴⁾ Beide stukjes zijn niet langer dan 400 verzen en kunnen makkelijk als intermezzo tussen twee gangen van een maaltijd of tijdens een drinkgelag opgevoerd worden. In het vastenavondspel is er sprake van drank (v. 26). De nar lijkt wel een kroeg binnen te stappen. Gezien het grote aandeel van het Latijn speelt dit stuk ongetwijfeld voor enkele uitverkoren toehoorders. Zoals uit de regieaanduidingen blijkt, is de band

(42) Ibid., pp. 51-53.

(43) J. IJsewijn, ‘Theatrum Belgo-Latinum. Het Neolatijns toneel in de Nederlanden’, in Academiae Analecta. Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren, 43 (1981), 69-114; A. Dewitte, ‘Het humanisme te Brugge: een overtrokken begrip?’ in Handelingen Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 27 (1973), 5-26.

(44) P. Lammens-Pikhaus, ‘Het tafelspel bij de Rederijkers’, De nieuwe Taalgids, 69 (1976), 176-90.

[p. 329]

met het publiek erg levendig. Misschien wordt de gastheer in het Latijnse spel even aangesproken⁽⁴⁵⁾. In het Middelnederlandse spel krijgt hij in ieder geval geschenken aangeboden. Daar gaat het zeker en vast om een rijk en voornaam man, vermits er sprake is van een ‘edel heere’ (f. 13^r) en van een ‘heere, groet van moghen’ (f. 12^v).

Het aantal spelers is vrij beperkt. Veel speelruimte is niet vereist. Men heeft alleen maar behoefte aan een dansvloer, waar gezongen, gedanst en gemusiceerd kan worden. De intrige en de woordenwisseling blijven eenvoudig. De technische middelen zijn uiterst beperkt, en bestaan uit niet veel meer dan enkele losse decorstukken. Allegorische geschenken wijzen op affiniteiten met moraliteit en spel van zinne. In komische tafelspelen (zoals het eerste) treden vooral types aan, die sociaal of psychologisch een bepaalde functie vervullen of status hebben, in ernstige (zoals het tweede) vooral allegorische personages.

Tijdens de zestiende eeuw was het de gewoonte dat aanzienlijke burgers ter gelegenheid van allerlei festiviteiten hun gasten bij de maaltijd met dergelijke toneeltjes verrasten⁽⁴⁶⁾. Lokale rederijkerskamers stonden hiervoor in. De onderwerpen hingen met de gelegenheid (bruiloft, vastenavond,...) samen, beantwoordden aan de literaire smaak en traditie, en gingen hand in hand met de gangbare sociale normen en ideologie van de toenmalige burgerij.

Op vastenavond werd voor een uitgelezen vriendenkrans of vereniging eerst en vooral een frivool stukje opgevoerd, doch in een literair, geleerd en veredelend kleedje, de Latijnse taal. Zoals elke rederijker op het eind van zijn spel oog heeft voor religieus en ethisch geïnspireerde themata, zo stond de auteur hier erop, zijn vrienden voor de dood te waarschuwen. Een moraliserend, maar niettemin onderhoudend rederijkersspel in de volkstaal moest dan voor een evenwichtige toneelavond zorgen. De combinatie is in feite nog niet zo gek, en is historisch betuigd. Zo staat het vast dat de schoolbevolking van de Brugse Bogardenschool in de zestiende eeuw op Heilig-Bloeddag jaarlijks acteerde⁽⁴⁷⁾. Een fragment uit het werk van Zeger van Male, gouverneur van de school tussen 1550

(45) Het is echter ook mogelijk dat de nar hier tot zijn zotskolf spreekt.

(46) P. Lammens-Pikhaus, ‘Zestiende-eeuwse rederijkerstoneel aan de feestdis’, De Leiegouw, 28 (1986), 341-50.

(47) A. Dewitte, ‘Scholen en onderwijs te Brugge gedurende de Middeleeuwen’, Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis ‘Société d'Emulation’ te Brugge, 109 (1972), 145-217 (pp. 173-4).

[p. 330]

en 1554, informeert ons dat de regent met het oog op Heilig-Bloeddag in februari moest maken

‘een spel in Latyne. Ende oock moet ghy spreken een goedt rethorisien, omme ghecomponeert te hebbene in Vlaemsche een tafelspel met een morael [...] Dewelcke voorn. twee spelen, als 't Latynsche vooren ende 't Vlaemsche dernaer, zullen ghespeilt werden in den eersten voor mynheeren van Brugge [...] ende danne daernaer voor mynheeren van de Vryen’⁽⁴⁸⁾.

De stukken werden ter goedkeuring voorgelegd en pas daarna opgetekend. De hier voorkomende combinatie van een Latijns en een Nederlandstalig toneelstuk verdient als vergelijkingspunt onze bijzondere aandacht.

_* * _*

Dat een eenvoudige schoolmeester of een andere latinist in zijn vastenavondspel volkse rederijkersthema's heeft willen kruiden met Latijn en enkele geleerde franjes, mag ons niet verbazen. Het bewijst hoe nauw de eerste humanistisch gevormde schrijvers in de zestiende eeuw met hun volk verbonden waren. Overijverige neofieten klaagden over het onbetamelijke gedrag van diegenen die al te veel tijd verspilden in het gezelschap van rederijkers en doof bleven voor het nieuwe geluid dat van over de Alpen West-Europa binnengedrongen was. Gedreven door pedagogische motieven bedachten meer vooruitstrevende intelligentsia de schoolgaande jeugd met Latijns toneel. Maar zelfs zij waren willens nillens van het middeleeuwse erfgoed doordrenkt.

Dit merkwaardige spel is geschreven op een kruispunt in de tijd. Wie het leest, ademt de sfeer van twee werelden. De humanistische en intellectuele aard van het Latijnse toneel werpt zijn eigen licht op dit stuk, terwijl het middeleeuwse en volkse karakter van het rederijkerstoneel blijkt uit de themata, die diep in het Bourgondisch tijdvak geworteld zijn: de liefde voor de vrouw, de betovering van de dans en de ijdelheid van deze wereld ‘sub specie mortis’.

(48) A. Schouteet, Den Speghel Memoriael sprekende van 't Gouvernement van den Godshuuse ten Bogaerde Anno XV^cLV door Zeger van Male. Een beschrijving van de Bogardenschool te Brugge omstreeks 1555 door Zeger van Male. Naar het oorspronkelijke handschrift uitgegeven (Brugge, 1960), pp. 66-7.

[p. 331]

Ook al is dit toneelstuk geen hoogtepunt in de literatuur, toch verdient het omwille van verschillende redenen onze aandacht. In de Lage Landen hebben bitter weinig vastenavondspelen de tand des tijds overleefd. Dit drama vult niet alleen een leemte op, maar is omwille van de combinatie van meerdere talen ook nog een uniek stuk.

II. Edities, vertaling en commentaar

A. Beschrijving van het handschrift (Brugge, Stadsarchief, Hs. 31)

Papier; 24 ff. (1 XII); ca. 209 × 71 mm; twee beschreven gedeelten; 1 kolom; door zelfde kopiist in laat-gotisch cursiefschrift uitgevoerd; 1ste helft van de 16de eeuw. Geen afgemeten bladspiegel (I: ca. 189 × 62 mm.; II: ca. 189 × 67 mm.) en evenmin liniëring (I: 31 à 37 rr.; II: 47 à 55 rr.). Foliëring in de rechterbovenhoek d.m.v. Arabische cijfers met zwart potlood, tot en met f. 16^r met purper overgedaan. Op f. 2^r is bovenaan links plaats opengelaten voor een lombarde (5 rr. hoog). Op ff. 1, 4, 13, 16 en 19 fragmenten van sterk op elkaar lijkende kannetjes. Volgens Briquet 12490-12495 zijn varianten genoteerd te Oudenburg in 1484, te Brugge in 1494, te Rijsel(?) in 1525 en te Antwerpen in 1549⁽⁴⁹⁾. G. Moutailler brengt dergelijke kannetjes steeds in noordelijke papierfabrieken thuis⁽⁵⁰⁾.

Band gevormd door een dubbelgevouwen, perkamenten folium; ca. 212 × 75 mm. (170 × 63 mm.), 36 rr., 2 koll. Boekblok met een bruin koord samengebonden. Buitenzijde erg bruin. Aan de ene lange zijde is het folium uit een handschrift gesneden, de andere loopt wat uit en vertoont in de verfomfaaide rand prickings. Welgevormde en beheerst uitgevoerde ‘littera gotica bastarda’. Aan de rechterbinnenkant is plaats voor twee lombarden voorzien. Afkomstig uit een niet nader te identificeren, 15^e-eeuws rapiarium of florilegium, met een passage uit het Bonum universale de apibus (2, 56-57) van Thomas Cantiprata-

(49) Ch.M. Briquet, Les filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier dès leur apparation vers 1282 jusqu'en 1600. A facsimile of the 1907 edition with supplementary material edited by A. Stevenson, 4 vols (Amsterdam, 1968), speciaal vol. 2 en 4.

(50) G. Moutailler, Memento des Filigranes ou Marques de Papiers des 13e en 14e siècle (Paris, 1906), passim.

[p. 332]

nus⁽⁵¹⁾ en een fragment uit de Dialogus Miraculorum (5, 36-37) van Caesarius Heisterbacensis⁽⁵²⁾. Op f. 1^r en f. 15^v zijn 20^e-eeuwse stempels van het Brugse Stadsarchief aangebracht.

F. 1^r:		twee aantekeningen: ‘Venite ex / Venite’ / (probatio pennae?) ‘Item ontfaen X / Cornelis Lambrecht^(53)’
F. 2^r-9^r:		Latijns-Nederlands-Frans vastenavondspel
	Inc.	Non possum satis mirari / quid plausibilis vester consessus / velit.
	Expl.	Et seve mortis plaudite vos memores / Finis.
F. 9^v-15^v:		Nederlands rederijkersspel
	Inc.	Beghint der ioncheijt: Heija wilder dan wilt wilt van manieren / Al waer mi elc haer ghespleten in vieren / die hoeft ooeghen ende lychaem moghen vercieren / duer gods bestieren in swerles erven /...
	Expl.	Dende: Dat ghij ten huuterste ende verijacht / sviants becorynghen comt ons / beneven als vrucht te nutten / int eewelic leven / Amen.

(51) Thomae Cantipratani [...] Bonum universale de apibus [...] opera Georgii Colvenerii [...] (Duaci, 1627), pp. 536-537, 541.

(52) Caesarii Heisterbacensis [...] Dialogus Miraculorum. Textum [...] accurate recognovit Josephus Strange, Volumen I (Coloniae-Bonnae-Bruxellis, 1851 = New Jersey, U.S.A., 1966), pp. 319-321.

(53) N. Geirnaert, Inventaris, p. 72, suggereerde voorzichtig dat op f. 1^r wel eens het bedrag zou kunnen staan dat betaald werd door Cornelis Lambrecht, de bezitter van het stuk. Cornelis Lambrecht is verder onbekend. In de indices op de Brugse buitenpoortersboeken wordt er melding gemaakt van het feit dat Jooris Lambrecht, zoon van een zekere ‘Cornelis’, op 23 februari 1555 Brugge verliet om in Koolkerke te gaan wonen. Cf. A. Schouteet, Indices op de buitenpoortersboeken van de stad Brugge 1548-1788, I (Brugge, 1965), p. 87.

B. Ratio Edendi

Als basis voor de edities is het enig bekende afschrift gebruikt van deze tekst, dat zich te Brugge bevindt. Het kreeg daarom het sigel B. Eerst en vooral hebben wij een diplomatische uitgave en een fotografische reproduktie verzorgd. Daarna volgt de eigenlijke tekstkritische editie naast de vertaling van het vastenavondspel.

Aangezien de lezer in de diplomatische editie van de authentieke ortografie kan genieten, verkozen wij voor de tekstkritische uitgave een gemoderniseerde spelling, d.w.z. een spelling die aan onze gebruikelijke schrijfwijze van het Latijn beantwoordt en aan een grotere leesbaarheid tegemoet komt. Dit houdt in dat de middeleeuwse weergave van ae en

[p. 333]

oe als e, de gebruikelijke verwarring tussen t en d, tussen c, s en t en onnodige aspiraties ongedaan gemaakt werden. We zorgden ook nog voor de volgende aanpassingen: consequiturus (v. 227) werd consecuturus, autores (v. 251) auctores, en condempnarunt (v. 252) condemnarunt. Aan de Middelnederlandse verzen raakten we niet, omdat de regels voor spelling en ortografie daar veel minder stringent zijn.

Omdat de kopiist vermoedelijk in zijn haast nogal wat fouten maakte, woorden vergat, letters nodeloos verdubbelde, enkel schreef of wegliet en te kwistig of te karig met nasaalstrepen omsprong, drong een kritisch apparaat zich op. Hierin wordt melding gemaakt van de noodzakelijke tekstcorrecties, een rasuur (v. 8), toevoegingen boven de lijn (v. 54 en 172) en een inktvlek in vers 250, die op vers 226 doorgedrukt werd. Om het apparaat nuttig en bondig te houden, geven we hier aan waar de talrijke doorhalingen zich in deze tekst bevinden. Er werd geschrapt in de verzen 53, 65, 67, 80, 98, 99, 102, 105, 121, 122, 151, 155, 162, 172, 209, 244, 246, 247, 306, 310 en 338. In de diplomatische uitgave werden de doorstreepte letters of woorden en de plaatsen, die door een inktvlek onduidelijk geworden zijn, door haakjes in de vorm van kleine accolades omgeven.

De kopiist gebruikt enkele conventionele tekens, die zowel voor de Latijnse als voor de Nederlandse woorden bedoeld waren. In de diplomatische uitgave werden de afkortingen tussen ronde haakjes weergegeven, in de kritische editie voluit geschreven.

Hoofdletters en interpunctie werden aan de hedendaagse normen aangepast. Om het onderscheid te maken tussen proza en poëzie werd de proloog per regel in Romeinse cijfers genummerd, het eigenlijke stuk en de epiloog per vers in Arabische cijfers. Verzen 26, 28, 46, 170, 171 en 338 kreeg de kopiist niet op één lijn, wij wel. De verzen 68 en 69 staan in het handschrift op één regel; doch door een schuin streepje heeft de kopiist ze duidelijk van elkaar willen scheiden, terwijl ook het gedrongener schrift in v. 69 erop wijst dat dit vers wellicht oorspronkelijk vergeten werd, en pas naderhand kon toegevoegd worden; tenslotte bewijst het rijm dat we hier met twee zelfstandige verzen te doen hebben.

De vertaling heeft niet de minste literaire pretentie. Wij beseffen ten volle dat zij bepaalde eigenschappen van de originele tekst wegneemt, zoals bij voorbeeld het effect van de meertaligheid. Hopelijk draagt zij samen met de uitvoerige tekstnotities niettemin bij tot een beter begrip van het stuk.

[p. 334]

C. Tekstuitgaven en vertaling

1. Fotografische reproduktie en diplomatische uitgave

[p. 335]

 

on possum satis mirari

 

quid plausibilis v(este)r co(n)sessus

 

velit. ta(m) enim quotquod

 

adestis aures attendere vi/

 

deo ut no(n) pute(m) opŭs esse

 

prohemio quo a(n)i(m)os vestros mi(hi) co(n)ci//

 

liem, ora vestra noua quada(m) hilarita

 

te enitescere Jncipiut, qui aut(em)

 

fiat no(n) sat scio nisi forsita(n) spe/

 

ratis quippia(m) fabricij gravitate(m) dignu(m)

 

vos audituros, quod solo no(m)i(n)e quicq(ui)d

 

e(st) in a(n)i(m)o tristicie tollere potest et

 

mentes vestras noŭa quada(m) hilari

 

tatis specie exhilarare, veru(m) lupi

 

hiantes spe frustrati su(n)t, no(n)nihil

 

ioco dabitur vos attento a(n)i(m)o audite

 

et scite no(n) semp(er) fabricij grauita/

 

tem esse sectanda(m), Jocati su(n)t q(uando)q(ue)

 

s(an)ctissimi viri, du(m) enim plus equo

 

meditationi mens addicta, fit pleru(m)

 

q(ue) veluti fŭniculŭs nimiu(m) lesus ru(m)

 

patur, dandu(m) igit(ur) e(st) quippia(m) iocis

 

sed doctis et no(n) a(n)i(m)o o(mnin)o i(n)sulsis

 

quibus hic totus actus scatet vos

 

interim attento a(n)i(m)o diligenter advertite

 

 

 

Stultus exiens

 

ad populu(m)

 

 

 

O(mn)ia audivi que hic dixit

 

Cur spero cu(m) sodalibus

 

Su(m)mo co(n)ductus precio

 

hic subito perficere

 

Actu(m) plane lepidu(m)

 

Jocis et facesijs plenu(m)

 

paucis t(ame)n v(er)bis

 

mŭlta co(n)clude(n)te(m)

 

Ia(m) vos advertite

 

Ic sal ghae(n) begheu(n)ne

[p. 336]

[p. 337]

Stultŭs ca(n)tat	Mulier
	hei las heij las Jaij perdu mes solas
Quot su(n)t modo stulti	Stultus
Respo(n)det(ur)	wat seyse dwas? hic ego su(m)
	ten bat ghien drale
Certe valde mŭlti	want soe hebbic gheheete al my(n) daghe
stultŭs	Mulier
Mochte se alle dese caproe(n)	heij las heij las qui me co(n)fortras
Res /	stultus
	ad su(m) ad su(m) ziet hier den dwas
aldus draghe alsoe wij doe(n)	Mulier
stultus	tace tace ghij lourifas
	een cantkin caes plus co(n)veniret
plures noscere(n)tur
Dander my(n) heere hebbe se v(er)ghete(n)	stultŭs
se segghe(n) de duere heeft af ghebete(n)
Een caluer excusatie	wat seyse vellet mecu(m) dormiret
maer van staende werde wij moede	och marotkin dic quid firet
quid e(st) solus ego ni	d(at) ic se zoude koene behaghe
qua(m)mer nyeme(n)t in met mi	Ic ca(n) zy(n)ghe spri(n)ghe en(de) danse
ea(m) visere ubi mane(n)t?	duca(m) corea(m) an cana(m) lepide
Non facia(m) ic wille hier bliue	ic en mach oec n(iet) falle aldoe ic se bidde
Marotkin seght het es hier vastenave(n)t
Miru(m) si quis mihi potu(m) ghaue	dus wilic my(n) kele make(n) los
Dat(ur) ei potus et post potu(m)	et soluere guttura i(n) modulos
stultŭs dicit populo	que diale so(m)mes no(us) mors
Nu bemic verlicht ic wil ghae(n)	het voer ee(n) ma(n) zy(n) haudt
drave(n)	met zy(n)ne waghene
et sic spectare quid veniet	nv wilic ghae(n) da(n)se zo(n)d(er) drale
	ca(n) ic {se} vp ic sal wel nedere
Ide(m) lusori
	Stultus corisat et p(ost)
heus tu mince spilt hie ons wat	corea(m) mŭlieri loquit(ur)
up	Nu(m) quid no(n) bene factu(m)
Tu(n)c corisat p(ost) chorea(m)	Mulier
mŭlier exeu(n)ti loquit(ur)
	bellissime certe
Ecce diu expectatu(m)	Stultus
dus soeme de belle doe(n) clottere(n)
can ic se cloquer sine dubio erit mea	Mocht ic se hier mede behaghe
Sis salua sis grata diu expectata	Nu(m)q(uam) fore letior

[p. 338]

[p. 339]

Mulier simŭlat se	Quare vt fiat properabo
recedere dicens	ludentiq(ue) i(n)timabo
	ludat carme(n) optimu(m)
Vbi vbi nu(n)c suaviu(m) meu(m)
Telo quitorsit corculu(m)	ad lusore(m)
du(m) quisq(ue) gaudet maceror
	heŭs tu curaru(m) domitor
Amans exiens	quo nec tuba ditior
	je vo(us) e(n) prie ung amuriche
oh dij boni quid co(m)misi
Tela nati veneris	Ide(m) mŭlieri p(ost) chorea(m)
me foderu(n)t misere
Och pote(n)s Rha(m)mnusia	Quicquid feci precor modo
sat torsiti ja(m) vocata	quale sit hoc no(n) spectato
Fac p(re)sens amasia	veru(m) gratis accipe
Eccu(m) me si{c} hec amare
velit nolo recusare / sed affari / leni / ter	Stultŭs
Salve victura p(er)he(n)niter	Certe lusit lepide
Mulier ama(n)ti	Mulier
Expectatus diu venisti	nihil mihi magis gratu(m)
hos qui osellos diluisti	e(st) a quoqua(m) vnq(uam) datu(m)
tua(m) ob absentia(m)	scito formosissime
Stultus	Amans
heij wast dat wast dat	dij beatior beato {equide(m)}
ic en can ic en can	{qi} Equide(m) qui nactus fato
	meu(m) perpetuu(m) solame(n)
Mŭlier	Inŭidus subintrans
	populo loquitŭt
sed hic circu(m)duc chorea(m)
qua solata fac vt fia(m)	Nactus e(st) credo grauame(n)
passi doloris i(m)memor	blanditur ludit et {que(m) ridet}
	que(m) elusit ridet misere / {misere}
Amans
	Stultŭs
heus incassu(m) quid dep(re)caris
Jube passibus {Ju} no(n) raris	Kere tace tace
dicto prius fecero
quid e(st) ne spes ad o(m)ne bonu(m)	Inuidus popŭlo
quo no(n) potest magis donu(m)
A beatis tribui	No(n)ne i(n)ique co(m)paratu(m) {h}
	hanc etate integra(m)
	vult hic fedidissim(us)

[p. 340]

[p. 341]

factis volo co(m)placere	Quid ia(m) refers o Jntacta
verba quide(m) lepida	Et vt decet no(n) i(n)fecta
huic aufera(m) spero duca(m)	Ab hoc fedidissimo
Ide(m) mŭlieri	Mŭlier
Oh tu male fortunata	Multa dicis parvi pe(n)do
Huic fere vxorata	Nihil queris i(m)petra(n)do
Statim nŭbas iŭniori	Firmiŭ(m) hoc polliceor
Hic e(st) ne(m)pe vir austerus
Qua(m)q(uam) visu sit sincerŭs	Inuidŭs popŭlo
Et no(n) minŭs i(m)probŭs
Qui te male acceptabit	Primu(m) iter arduu(m)
Aliasq(ue) adamabit	crebro pulsata facilior
Te relicta venere	solet esse mŭlier
Q(uod)si mecu(m) co(m)morari
Tu {v} no(n) velis i(n)ficiari	Stultŭs
Te sta{s}tim acceptaŭero
leta viues et quieta	Ja bis vel ter
Nullis modis co(n)turbata
Jn superbis edibŭs	Ethiops subintra(n)s
plura possem polliceri	populo
frustra na(m) tuo severi
vultus herant pectori	Quid hic i(n)ers circu(m)ŭagor
Et si lubet hec te(n)tare	Et cu(m) gaudente maceror
leniterq(ue) chorisare	Ibo nu(n)c {celeor} celerior
vis ta(m) dignŭs iudicer	Et cu(m) reliquis i(n)quira(m)
hosq(ue) leues amatores	visa e(st) mihi turgida
Quos vidisti ditiores	No(n) me spernet garrŭla
spero superauero
	Ide(m) mŭlieri
Stultŭs
	Ego {s} tibi sat decori
haer vp hier vp nv ghaet he(m) toe	dediteq(ue) molliciej
	Multu(m) salutis i(m)precor
Inuidŭs lusori	hisq(ue) tibi co(m)placere
	Cupiens celerrime
heus tu i(n) arte bonis	vno cursu propero
Musica(m) qua(m) appellam(us)
Je vous en prie vng amŭrisse	Ide(m) lusori
Ide(m) mulieri p(ost) chorea(m)	Cur ne mora chytarede
	Qui{s} sis sector melpomenis
	Je vo(us) en prie vng ameurisse
	Ide(m) mŭlieri post
	choream

[p. 342]

[p. 343]

Sint he res ia(m) gratis capte
Qua(m)vis arte min(us) recte	Ama(n)s mŭlieri p(ost)
facte su(n)t pro viribŭs	chorea(m)
Mŭlier	Deprecor te no(n) i(n)experta
	vtina(m) efflagitare(m)
Tuu(m) gratu(m) tuaq(ue) grata	Mecu(m) decorea(m)
Et si dissimilis formula
Qua(m) in nŭllo a te cupere(m)	Mŭlier
Stultŭs
	Lŭbens facia(m) et parata
Asin(us) stramina(m) mauult qua(m)	Subire tua queuis ma(n)data
aŭru(m)	Repulsa(m) certe no(n) patieris
Ergo suscipiet me et relinqŭet
mauru(m)	Amans cu(m) mŭliere
	chorisat / Mulier
Ethiops	amanti p(ost) chorea(m)
Nulla fides haut valde {parve} parva	Tu tuaq(ue) placuistis
habe(n)da e(st) in p(er)fida na(m) mŭtatur	da(n)do cor ama(n) ti datis ex pignorib(us) istis
vt ve(n)to vertu(n)t(ur) linthea	velim tu co(n)spicias
	que licet vilia
Mŭlier	Fronte t(ame)n no(n) subducta
	Suscipe queso
Ja(m) adsitis vos vocati
Remeabitis dotati	Amans
Quare vt quisq(ue) superet
hic vt cepistis ia(m) dŭcetis	Me pre ceteris electu(m)
Nŭlla lege vt doletis	Sat habeo collectu(m)
gijru(m) plane lepidu(m)	Quare spe viue(n)du(m) e(st)
Amans	Stultŭs
Och dy boni qŭis hoc neget	Certe dabis paru(m) credo
Inuidus	Mulier i(n)uido
Quis iussus mox no(n) properet
	da(n)do vile(m) herba(m) Tibi tuoq(ue) no(n) ineptu(m)
Ethiops	velim tu hoc no(n) male raptu(m)
	Tibi vt hoc no(n) male quadret
Quis talia demens abnŭat
Stultŭs	Inŭidŭs
Wats dat wats dat
volght al nae my(n)ne staep
Tuc o(m)nes una chori sant

[p. 344]

[p. 345]

Inŭidŭs	Heŭs sine me lugere
	mea(m) sorte(m) rogo ca(n)dide
Que o mulier celesta
Neq(ue) te neq(ue) tua dona	Ide(m) popŭlo
Certe magni facio
	Quisquis no(n) admonitŭs
Ide(m) populo	Me i(n)specto citius
	linque mŭlierculas
Och male miser miserandus	Q(uod) ia(m) vel feditior
qua(m) truculenter hic su(m) amissŭs	Haru(m) venenis traditŭs
Cora(m) o(mn)i populo	Redibis vel insanior
Och quid restat faciu(n) du(m)
An abeu(n)du(m) an mane(n)du(m)	Mulier ethiopi
Penitŭs su(m) nescius
hec que quoda(m) no(n) nisi mea	Nec minime te abire
No(n) hu(n)c no(n) illu(m) sed me solu(m)	Sina(m) cu(m) ad te venire dando crepu(n)dia
	Tu no(n) recusaveris
liquit ia(m) miserrimu(m)
	Ethiops
Stultŭs
	Restat m(ihi) gratificari
O bene factu(m)	No(n) acceptu(m) placide
Inŭidŭs popŭlo	Mulier
Quid redibo ia(m) ama(n)tiu(m)	Reddidisti satis chorea(m)
Si philosophis crede(n)du(m) e(st)	belle duxisti et me tua(m)
varia occuru(n)t mentibŭs	Arte tua co(m)parasti
muta(n)t ictu(m) mŭta(n)t factu(m)
Eijciu(n)t reŭocant	{Stust} Stultus
Se(m)perq(ue) parendu(m)
Et si eiectus properabo	Ghij hebts se haud se vaste
Ethiops i(n)uido	Ethiops popŭlo
Quid deliras quid i(n)sanis	Qua(m)vis ei nu(n)c su(m) addictus
Quid hac mulier{e} vagaris	Nu(n)c sensus iste cras alius
Quesitu(m) nu(m)qua(m) co(n)sequiturŭs	Quare tu {li(n)} li(n)quere
	Ne(m)pe docti et autores
Est hic alius amictus	Vere co(n)dempnaru(n)t
prisca veste sat formosus	Jnquit e(n)im ma(n)tuanŭs
his i(m)plevit corculu(m)	(Cui equ(m) e(st)) credamŭs
	Mulier nŭgigerula
Inuidus ethiopi

[p. 346]

[p. 347]

Foret quoq(ue) ninŭs lo(n)gu(m)
Nec ornatu(m) nec politu(m)	Seua mors differ donec
Rece(n)sere o(mn)ia	Testame(n)tu(m) co(n)damŭs
Qure libet subticere	Et cetera ad tantu(m) iter
Na(m) i(n)cassu(m) e(st) docere	Necessaria preparamus
Quod pleriq(ue) nouerint
	Mors
Mulier stulto
	Cur no(n) preparastis cu(m) vos
da(n)do pomu(m) Stolido nil potius e(st) tribue(n)do	toties admonuerim
Qua(m) mala mitia ad co(m)messa(n)du(m)	Amans
Vt hiantia ora i(m)pleat
	Dic quaeso cu(n)ctaru(m) d(omi)natrix reru(m)
Stultus
	qu(an)do nos monŭisti
Aliud nil cupivi dan dat
dit wille ic ghae(n) lappe(n) i(n) my(n) gat	Mors
En(de) bitte(n) daer i(n) tot de hoere(n) toe
	No(n)ne cu(m) no(n) solu(m) equales v(est) ros
Mulier
	veru(m) etia(m) pueros rapiebam
Sed habeo hic prediolu(m)	vos admonŭi mortalitatis v(est)re
Ad quod vos ones inŭito	Quare absq(ue) mora vos properate
vt vna genio i(n)dulgeamŭs
	Stultus
Amans
	Hei hoert wat ee(n) ste(m)mekin
Och dij boni quis hoc neget
Mors
Ethiops
	Quare age stulte
Quis talia deme(n)s abnŭat	hos mo(do) no(n) cras
	Fata requiru(n)t
Stultŭs	linque choreas
	Atq(ue) tuoru(m)
Wats dat wats	mox socioru(m)
Volght al naer my(n)ne staep	vadere gressus
hier eist dat wij sijn wille
	Stultus
Mors
	Hei qualis mopsus es dat
O(mn)e creatu(m)
hic ego subda(m)	Mors
Et vaga cura(m)
Subdere que(m)q(ue)	Stulticijs et
	facetijs tu
Mŭlier	morio parce

[p. 348]

[p. 349]

Mox morieris
Nosce te ipsu(m)	Felices frustra nob(is) promittim(us) a(n)nos
Massa {e} a(n)i(m)aq(ue) e(st)	Se(m)per e(n)im cure tristitieq(ue) premu(n
Et sua queq(ue)	Postqua(m) divitijs fuerint et honore potiti
Ja(m) separare	Mors ho(m)i(nu)m triplici corpora fauce von
hospitia optant	Siq(ue) iocosa placet vob(is) fabella valete
	Et seve mortis plaudite vos {vob}
Stultŭs	memores
Ex libro me{v} lopt ghij te verre	Finis
Ghy moest anders singhe
Soude ic springhe
Oft ghij zoudt mij
In hu netkin bringhe
Mors
Me veniente
nulla repulsa e(st)
Turbinis instar
Te properato

Illecebras vite moles deus odit oli(m)pi

Clausa voluptati desidieq(ue) domus

Premia co(n)spiciens lo(n)gi sŭdoris arator

Gaudet frugifere Messis adesse die(m)

Terra domus no(n) e(st) a(n)i(m)us acco(m)moda n(ost)ris

Altius it n(ost)re co(n)ditionis honor

Qui nimiu(m) terras amat et mortalia tecta

Fallitur e(st) alio patria n(ost)ra loco

Hic sŭm(us) extorres alienaq(ue) regna tenem(us)

Sub gravis exilij seruicijq(ue)Jugo

Nu(n)c a(n)i(m)us curis coquit(ur) nu(n)c corpora morbo

Et stumŭlos affert quelibet hora nouos

O felix que(m) res no(n) i(m)plicŭre caduce

Qua(m) nullus retinet posteritatis amor

[p. 350]

2. Kritische uitgave en vertaling

[Proloog]

Ik kan me maar niet genoeg verbazen over die opkomst

van een fijn publiek als u. Ik zie dat u, talrijk opgekomen,
zo aandachtig de oren spitst, dat volgens mij een proloog
niet hoeft om uw geestdrift voor mij te winnen.

Uw gezichten gaan verrast en vrolijk aan het glimmen.

Hoe dat komt, begrijp ik niet goed. Of hoopt u soms iets
ernstigs, een Fabricius waardig, te horen te krijgen, iets
waarvan de titel alleen al volstaat om elk spoor van somber-
heid uit uw hart weg te nemen en uw geest met een nooit
geziene vrolijkheid op te frissen? Maar hunkerende wolven
zien zich in hun verwachting teleurgesteld. Er is iets luch-
tigs op til. Pas op! Luister goed en geloof me vrij: niet al-
tijd moet men de ernst van Fabricius achterna. De meest
fatsoenlijke heren hebben wel eens gegekscheerd. Want met
het verstand dat de studie buitenmate toegewijd is, gebeurt
veelal zoals met het veel te strak gespannen touwtje: het
begeeft.

Zo moet men toch enige tijd vrijmaken voor ontspanning,

maar dan wel van intellectuele en hoogstaande aard.
Hiermee is heel dit stuk volgestouwd. Spits intussen maar
de oren en let zorgvuldig op!

Nar verschijnt voor het publiek

Al wat hij zei, heb ik gehoord.
Waarom hoop ik met mijn makkers,
voor een zeer hoge som ingehuurd,
hier zo meteen toneel te brengen,
dat heel en al vrolijk is,
boordevol grollen en grappen,
en dat in weinig woorden
toch veel om het lijf heeft?
Let maar eens op! Ik zal beginnen.

Nar zingt

Hoeveel zotten zijn er dan wel?

[p. 351]

 

[Prologus]

 

⁺ Non possum satis mirari quid plausibilis vester consessus

 

velit. Tam enim, quotquot adestis, aures attendere video,

 

ut non putem opus esse prooemio quo animos vestros mihi

 

conciliem. Ora vestra nova quadam hilaritate enitescere in-^IV-V

V

cipiunt. Qui autem fiat non sat scio, nisi forsitan speratis

 

quippiam Fabricii gravitate dignum vos audituros, quod^VI

 

solo nomine, quicquid est in animo tristitiae, tollere potest

 

et mentes vestras nova quadam hilaritatis specie exhilarare.

 

Verum lupi hiantes spe frustrati sunt. Nonnihil ioco dabi-

X

tur. Vos attento animo audite et scite non semper Fabricii

 

gravitatem esse sectandam! Iocati sunt quandoque sanctis-

 

simi viri. Dum enim plus aequo meditationi mens addicta,

 

fit plerumque, veluti funiculus nimium laesus, rumpatur.

 

Dandum igitur est quippiam iocis, sed doctis et non animo

XV

omnino insulsis, quibus hic totus actus scatet. Vos interim

 

attento animo diligenter advertite!

 

Stultus exiens ad populum

 

Omnia audivi quae hic dixit.

 

Cur spero cum sodalibus

 

summo conductus pretio

 

hic subito perficere

5

actum plane lepidum,

 

iocis et facetiis plenum,

 

paucis tamen verbis

 

multa concludentem?⁸

 

lam vos advertite!

10

Ic sal ghaen begheunnen.

 

⁺ Stultus cantat

 

Quot sunt modo stulti?

+ f. 2^r

IV-V incipiunt: correximus ex incipiut B

VI gravitate: correximus ex gravitatem B

8 multa: correxit scriba ex multum B.

+ f. 2^v

[p. 352]

 

Antwoord

 

Beslist heel veel.

 

Nar

 

Als ze allemaal deze kap

 

Antwoord

 

droegen, zoals wij dat doen,

 

Nar

15

zouden wij er meer zien.

 

De anderen, mijnheer, hebben ze vergeten.

 

Ze zeggen: ‘De deur heeft de

 

smoes van kaalkoppen afgebeten’.

 

Maar van dat rechtstaan worden wij moe.

20

Wat is er? Ben ik alleen?

 

Kwam er niemand met mij binnen

 

om haar te bezoeken? Waar blijven ze?

 

Ik zal niet weggaan. Ik wil hier blijven.

 

Mijn marotje zegt: ‘Het is hier vastenavond’.

25

Misschien kan iemand mij een slok geven.

 

Men schenkt hem drank in en na zijn dronk zegt de nar tot het publiek

 

Nu ben ik opgemonterd. Ik wil gaan draven

 

en zo een kijkje nemen wat er komen zal.

 

Dezelfde tot de muzikant

 

Hé man, speel jij ons eens iets!

 

Hij danst en na zijn dans spreekt hij tot de vrouw die verschijnt

 

Kijk, lang genoeg gewacht.

30

Willen we dan de bellen doen klingelen?

 

Als ik haar kan kozen, zal ze zeker van mij zijn.

 

Dag schat, ik heb allang op jou gewacht.

[p. 353]

 

Respondetur

 

Certe valde multi.

 

Stultus

 

Mochten se alle dese caproen

 

Respondetur

 

aldus draghen alsoe wij doen,

 

Stultus

15

plures noscerentur.

 

Dander, mynheere, hebben se vergheten.

 

Se segghen: ‘De duere heeft afghebeten

 

een caluer excusatie’.

 

Maer van staende werden wij moede.

20

Quid est? Solus egoni?

 

Quammer nyement in met mi

 

eam visere? Ubi manent?

 

Non faciam. Ic wille hier bliven.

 

Marotkin seght: ‘Het es hier vastenavent’.

25

Mirum si quis mihi potum ghave.

 

Datur ei potus et post potum stultus dicit populo

 

Nu bemic verlicht. Ic wil ghaen draven

 

et sic spectare quid veniet.

 

Idem lusori

 

Heus tu mince, spilt hie ons wat up!^2828-29

 

Tunc chorisat. Post choream mulieri exeunti loquitur

 

Ecce, diu expectatum.

30

Dus soeme de bellen doen clotteren?

 

Can ic se cloqueren, sine dubio erit mea.³¹

 

Sis salva, sis grata, diu expectata.

28 hie B: nonne hu legendum?

28-29 mulieri: correximus ex mulier B

31 cloqueren: correximus ex cloquer B

[p. 354]

 

Vrouw

 

Helaas, helaas, ik ben het kwijt, mijn solaas!

 

Nar

 

Wat zei ze? Dwaas? Hier ben ik.

35

Wachten baat niet,

 

want zo heet ik al mijn leven lang.

 

Vrouw

 

Helaas, helaas, wie zal mij opbeuren?

 

Nar

 

Ik ben er. Ik ben er. Hier zie je de dwaas.

 

Vrouw

 

Zwijg, zwijg, jij deugniet!

40

Een broodje kaas zou mij beter staan.

 

Nar

 

Wat zei ze? Ze wou met mij naar bed?

 

Ach lieve zotskolf, zeg wat ik

 

moet doen om haar te behagen.

 

Ik kan zingen, springen en dansen.

45

Moet ik reidansen? Iets pittigs zingen?

 

Ook als ik ze beide doe, mag ik niet falen.

 

Zo wil ik mijn keel vrijmaken

 

en honderd uit zingen.

 

‘Que diable! Sommes-nous morts?’

50

‘Het voer een man zyn haudt

 

met zynne waghene’.

 

Zonder dralen wil ik nu gaan dansen.

 

Als ik omhoog kan, kan ik wel weer omlaag.

[p. 355]

 

⁺ Mulier

 

Heilas, heijlas, j' aij perdu mes solas!

 

Stultus

 

Wat seyse? Dwas? Hic ego sum.

35

Ten bat ghien dralen,

 

want soe hebbic gheheeten al mijn daghen.

 

Mulier

 

Heijlas, heijlas, qui me confortras?

 

Stultus

 

Adsum, adsum. Ziet hier den dwas.

 

Mulier

 

Tace, tace, ghij lourifas!

40

Een cantkin caes plus conveniret.

 

Stultus

 

Was seyse? Vellet mecum dormiret?

 

Oh Marotkin, dic quid firet

 

dat ic se zoude koenen behaghen.

 

Ic can zynghen, springhen ende dansen.

45

Ducam choream an canam lepide?

 

Ic en mach oec niet fallen, aldoe ic se bidde.

 

Dus wilic myn kele maken los

 

et solvere guttura in modulos.

 

‘Que diable! Sommes-nous mors?’⁴⁹

50

‘Het voer een man zyn haudt

 

met zynne waghene’.

 

Nu wilic ghaen dansen zonder dralen.

 

Can ic up, ic sal wel nedere.

+ f. 3^r

49 diable sommes: scripsimus pro duobus verbis quae in codice vix legi possunt

[p. 356]

 

Nar danst en na de dans spreekt hij tot de vrouw

 

Toch wel knap, niet?

 

Vrouw

55

Heel mooi, zeker.

 

Nar

 

Als ik haar hiermee kon behagen,

 

nooit zou ik me blijer voelen.

 

Vrouw doet alsof ze zich terugtrekt met de woorden

 

Waar, waar is nu mijn snoesje?

 

Met een pijl trof hij mijn hartje.

60

Ieder heeft plezier, maar ik kwijn weg.

 

Minnaar verschijnt

 

Goede goden, wat heb ik gedaan?

 

De pijlen van de zoon van Venus

 

hebben mij deerlijk doorboord.

 

Machtige godin uit Rhamnus,

65

u heeft mij genoeg gekweld.

 

Doe mijn liefje verschijnen, nu

 

ik haar geroepen heb! Ik ben paraat!

 

Als zij zou willen beminnen,

 

zeg ik beslist niet nee, maar

 

wil ik zachtjes kennismaken.

70

Goedendag, voor eeuwig mijn meesteres.

 

Vrouw tot de minnaar

 

Lang verwacht en toch gekomen!

 

Door jouw afwezigheid liet je uit mijn oogjes

 

een zondvloed ontspringen.

[p. 357]

 

Stultus chorisat et post choream mulieri loquitur

 

Numquid non bene factum?⁵⁴

 

Mulier

55

Bellissime certe.

 

Stultus

 

Mocht ic se hiermede behaghen,

 

numquam forem laetior.⁵⁷

 

⁺ Mulier simulat se recedere dicens

 

Ubi, ubi nunc suavium meum

 

telo qui torsit corculum?

60

Dum quisque gaudet, maceror.

 

Amans exiens

 

Oh dii boni, quid commisi?

 

Tela nati Veneris

 

me foderunt misere.

 

Oh potens Rhamnusia,⁶⁴

65

sat torsisti. Iam vocata⁶⁵

 

fac praesens amasia!

 

Eccum me! Si haec amare

 

velit, nolo recusare,^68-69

 

sed affari leniter.

70

Salve, victura perenniter.

 

Mulier amanti

 

Expectatus diu venisti,

 

hos qui ocellos diluisti

 

tuam ob absentiam.

54 non: supra lineam additum B

57 forem: correximus ex fore B

+ f. 3^v

64 Rhamnusia: correximus ex Rhammnusia B

65 torsisti: correximus ex torsiti B

68-69 discripsimus

[p. 358]

 

Dwaas

 

Hela, wat is dat? Wat is dat?

75

Ik maak geen kans! Ik maak geen kans!

 

Vrouw

 

Vooruit, dans hier in het rond.

 

Troost mij hiermee en maak dat ik

 

het leed dat ik geleden heb, vergeet.

 

Minnaar

 

Hé, het is niet nodig dat je smeekt.

80

Spreek... en met elegante passen

 

is het eerder gedaan dan gezegd.

 

Wat? Is er hoop op absoluut geluk?

 

Een milder gift kunnen goden niet schenken.

85

Daarom zal ik mij haasten jouw wens

 

te vervullen en zal ik de speelman

 

om een heerlijk nummer verzoeken.

 

Tot de muzikant

 

Hé jij, die de liefdessmart stilt,

 

zelfs een trompet haalt jouw volume niet!

90

‘Je vous en prie, ung amuriché’.

 

Dezelfde tot de vrouw na de dans

 

Hoe ik ook gedanst heb, ik vraag enkel:

 

bekommer je niet om de kwaliteit,

 

maar neem het minzaam aan.

 

Nar

 

Hij bracht ronduit een fijne show.

 

Vrouw

95

Niemand schonk mij ooit iets leukers,

 

weet je, schat.

[p. 359]

 

Stultus

 

Heij, wast dat, wast dat?

75

Ic en can, ic en can!

 

Mulier

 

Sed hic circumduc choream;

 

qua solata fac ut fiam

 

passi doloris immemor!

 

Amans

 

Heus, incassum quid deprecaris.

80

Iube... Passibus non raris

 

dicto prius fecero.

 

Quid? Estne spes ad omne bonum,

 

quo non potest magis donum

 

a beatis tribui?

85

⁺ Quare, ut fiat, properabo

 

ludentique intimabo

 

ludat carmen optimum.

 

Ad lusorem

 

Heus tu curarum domitor,

 

quo nec tuba ditior!

90

‘Je vous en prie, ung amuriché’.

 

Idem mulieri post choream

 

Quicquid feci, precor modo:

 

quale sit, hoc non spectato,

 

verum gratis accipe!

 

Stultus

 

Certe lusit lepide.

 

Mulier

95

Nihil mihi magis gratum.

 

est a quoquam unquam datum,

 

scito, formosissime.

+ f. 4^r

[p. 360]

 

Minnaar

 

Goden, geluk boven geluk!

 

Stellig heb ik dank zij het lot

100

mijn eeuwige troost te pakken.

 

Nijdas sluipt binnen en spreekt tot het publiek

 

Ja, een bron van smart, geloof ik.

 

Ze vleit, ze schertst, ze houdt je voor

 

de gek en lacht je genadeloos uit.

 

Nar

 

Scheer je weg! Zwijg, zwijg!

 

Nijdas tot het publiek

105

Dat is toch geen eerlijke regeling.

 

Verlangt die stinkerd dat jonge ding?

 

Door mijn daden wil ik haar behagen:

 

aan mooie woordjes is er geen gebrek!

110

Ik hoop haar te schaken en te huwen.

 

Dezelfde tot de vrouw

 

Ach, het zit je niet mee. Bijna

 

was je zijn vrouw. Hopelijk huw

 

je meteen een jonger iemand!

115

Al kijkt hij nog zo argeloos,

 

hij is beslist een nukkig man

 

en een even doortrapte schurk.

 

Hij zal jou slecht behandelen

 

en van vreemde meiden houden,

 

als Venus jou verlaten heeft.

120

Heb je er niets op tegen om

 

met mij te verkeren? Voor jou

 

sta ik onmiddellijk paraat.

 

Vrolijk zal je leven, rustig

 

en geenszins van de wijs gebracht

125

in een schitterende woning.

 

Ik zou méér kunnen beloven.

[p. 361]

 

Amans

 

Dii, beatior beato

 

equidem qui nactus fato

100

meum perpetuum solamen.

 

Invidus subintrans populo loquitur

 

Nactus est, credo, gravamen.

 

Blanditur, ludit et

 

quem elusit ridet misere.

 

Stultus

 

Kere! Tace, tace!

 

Invidus populo

105

Nonne inique comparatum?

 

Hanc aetate integram

 

vult hic foetidissimus?

 

⁺ Factis volo complacere.

 

Verba quidem lepida!

110

Hinc auferam, spero, ducam.

 

Idem mulieri

 

Oh tu male fortunata,

 

huic fere uxorata

 

statim nubas iuniori!

 

Hic est nempe vir austerus,

115

quamquam visu sit sincerus,

 

et non minus improbus,

 

qui te male acceptabit

 

aliasque adamabit

 

te relicta Venere.

120

Quodsi mecum commorari

 

tu non velis infitiari,

 

te statim acceptavero.

 

Laeta vives et quieta,

 

nullis modis conturbata

125

in superbis aedibus.

 

Plura possem polliceri,

+ f. 4^v

[p. 362]

 

En dan zouden kille blikken

 

vergeefs op jouw boezem rusten.

 

Als je zin hebt in dit proefje,

130

als je zalig wenst te dansen,

 

zou ik jouw goedkeuring krijgen?

 

En de wufte minnaars met meer

 

centen, die je op het oog had,

 

zal ik, hoop ik, overwinnen.

 

Nar

135

Hierlangs, hierlangs. Ga maar naar hem toe!

 

Nijdas tot de muzikant

 

Hé jij, virtuoos in de

 

zogenaamde muziekkunst!

 

‘Je vous en prie, ung amurissé’.

 

Dezelfde tot de vrouw na de dans

 

Wat zeg je nu, frisse meid? Zoals

140

het hoort, heeft die stinkerd geen

 

vinger naar jou uitgestoken.

 

Vrouw

 

Jij babbelt veel. Dat zegt me niks.

 

Door aan te dringen win je niets.

 

Dat beloof ik jou stellig.

 

Nijdas tot het publiek

145

De eerste stappen zijn moeilijk.

 

Als men een vrouw vaak prikkelt,

 

geeft ze gewoonlijk nogal gauw toe.

 

Nar

 

Ja, tot tweemaal, driemaal toe!

[p. 363]

 

frustra nam tuo severi

 

vultus haerent pectori.¹²⁸

 

Et si lubet haec tentare

130

leniterque chorisare

 

vis, tam dignus iudicer.

 

Hosque leves amatores

 

quos vidisti ditiores,

 

spero, superavero.

 

Stultus

135

Haer up, hier up, nu ghaet hem toe!

 

Invidus lusori

 

Heus tu in arte bonus¹³⁶

 

musicam quam appellamus!

 

‘Je vous en prie, ung amurissé’.

 

Idem mulieri post choream

 

⁺ Quid iam refers, o intacta

140

et, ut decet, non infecta

 

ab hoc foetidissimo?

 

Mulier

 

Multa dicis. Parvi pendo.

 

Nihil quaeris impetrando.

 

Firmum hoc polliceor.¹⁴⁴

 

Invidus populo

145

Primum iter arduum.

 

Crebro pulsata facilior

 

solet esse mulier.

 

Stultus

 

Ja, bis vel ter!

128 haerent: correximus ex herant B

136 bonus: correximus ex bonis B

+ f. 5^r

144 firmum: correximus ex firmium B

[p. 364]

 

Moor sluipt binnen en zegt tot het publiek

 

Waarom zwerf ik hier doelloos rond

150

en kwijn ik bij die dolle pret?

 

Met heftiger aandrang zal ik nu

 

zoals de rest mijn kans wagen.

 

Ik vond haar trots. Mij zal die

 

klapekster wel niet afwijzen.

 

Dezelfde tot de vrouw

155

Heel aangename kennismaking,

 

erg knappe en verfijnde dame.

 

Omdat ik jou met wat volgt

 

een plezier wil doen, haast ik

160

mij pijlsnel, in gestrekte draf.

 

Dezelfde tot de muzikant

 

Waarom wachten, citerspeler?

 

Jij bent toch een volgeling van Melpomene!

 

‘Je vous en prie, ung ameurissé’.

 

Dezelfde tot de vrouw na de dans

 

Hopelijk neem je dit nu minzaam aan!

165

Ook al ging het minder stijlvol,

 

ik heb mijn uiterste best gedaan.

 

Vrouw

 

Ik vond jou en je nummer wel fijn,

 

hoewel je schoonheid, die ik geenszins

 

van jou zou verwachten, uit de toon valt.

 

Nar

170

Stro verkiest de ezel boven goud.

 

Zo neemt ze mij en laat de Moor haar koud.

[p. 365]

 

Aethiops subintrans populo

 

Quid hic iners circumvagor

150

et cum gaudente maceror?

 

Ibo nunc celerior

 

et cum reliquis inquiram.

 

Visa est mihi turgida.

 

Non me spernet garrula.¹⁵⁴

 

Idem mulieri

155

Ego tibi sat decori

 

deditaeque mollitiei

 

multum salutis imprecor.

 

Hisque tibi complacere

 

cupiens celerrime

160

uno cursu propero.

 

Idem lusori

 

Curne mora, citharoede

 

qui sis sector Melpomenis?

 

‘Je vous en prie, ung ameurissé’.

 

Idem mulieri post choream

 

⁺ Sint hae res iam gratis captae!

165

Quamvis arte minus rectae,

 

factae sunt pro viribus.

 

Mulier

 

Tuum gratum tuaque grata,

 

etsi dissimilis formula,

 

quam in nullo a te cuperem.

 

Stultus

170

Asinus stramina mavult quam aurum.¹⁷⁰

 

Ergo suscipiet me et relinquet Maurum.

154 spernet: hoc verbum in codice vix legi potest

+ f. 5^v

170 stramina: correximus ex straminam B

[p. 366]

 

Moor

 

Een schalkse vrouw mag men niet vertrouwen,

 

of toch heel weinig. Want zij wisselt,

 

zoals de zeilen in de wind.

 

Vrouw

175

Ik roep jullie. Komt eens hier.

 

Met een schat zullen jullie

 

vertrekken en daarom hier nu,

 

om de zege, zoals bij de aanvang,

 

met volle overgave een heel

180

vrolijke rondedans inzetten.

 

Minnaar

 

Goede goden, wie zou dat afslaan?

 

Nijdas

 

Wie zou bij zo'n bevel niet snel rennen?

 

Moor

 

Wie zou zo zot zijn om zoiets te weigeren?

 

Nar

 

Wat is dat? Wat is dat?

185

Stappen jullie maar achter mij aan.

 

Allen dansen dan samen. Minnaar tot de vrouw na de dans

 

Ik smeek jou, daar je wel van wanten weet:

 

mijn hartewens was

 

dat jij met mij zou dansen.

 

Vrouw

 

Graag gedaan, ik sta klaar om mij

[p. 367]

 

Aethiops

 

Nulla fides aut valde parva¹⁷²

 

habenda est in perfida. Nam mutatur

 

ut vento vertuntur lintea.

 

Mulier

175

Iam adsitis vos vocati.

 

Remeabitis dotati.

 

Quare, ut quisque superet,

 

hic, ut coepistis, iam ducetis,

 

nulla lege ut doletis,

180

gyrum plane lepidum.

 

Amans

 

Oh dii boni, quis hoc neget?

 

Invidus

 

Quis iussus mox non properet?

 

Aethiops

 

Quis talia demens abnuat?

 

Stultus

 

Wats dat, wats dat?

185

Volght al nae mynne staep!^185-186

 

Tunc omnes una chorisant.⁺ Amans mulieri post choream

 

Deprecor te, non inexperta,

 

utinam efflagitarem:

 

mecum dechorea.¹⁸⁸

 

Mulier

 

Lubens faciam et parata

172 valde: supra lineam additum B

185-186 tunc: correximus ex tuc B

+ f. 6^r

188 dechorea: correximus ex dechoream B

[p. 368]

190

naar al jouw grillen te schikken.

 

Jij zal zeker geen blauwtje lopen.

 

Minnaar danst met de vrouw. Zij tot de minnaar na de dans, terwijl ze hem een hart aanbiedt

 

Jij beviel me met je nummer.

 

Van deze liefdespanden zou

 

ik willen dat je dit bekijkt.

195

Misschien betekent het niet veel,

 

maar neem het toch met opgeruimd

 

gezicht aan, toe nou.

 

Minnaar

 

Ik ben boven de rest verkozen!

 

De buit is binnen.

200

Daarom moet ik vol hoop leven.

 

Nar

 

Flauw geschenk zeker, geloof ik?

 

Vrouw tot de nijdas, terwijl ze hem onkruid in de handen stopt

 

Dit past jou en jouw vertoning.

 

Kijk eens aan: zorgvuldig geplukt,

 

opdat het jou perfect zou staan.

 

Nijdas

205

Wat een helse feeks!

 

Voor jou en jouw giften heb ik

 

zeker geen grote waardering.

 

Dezelfde tot het publiek

 

Arme sukkelaar die ik ben.

 

Hoe wreed ben ik voor het hele

210

publiek hier aan de kant gezet!

[p. 369]

190

subire tua quaevis mandata

 

Repulsam certe non patieris.

 

Amans cum muliere chorisat. Mulier amanti post choream

 

Tu tuaque placuistis.

 

Datis ex pignoribus istis

 

velim tu conspicias^194-195

195

quae, licet vilia,

 

fronte tamen non subducta

 

suscipe, quaeso.

 

Amans

 

Me prae ceteris electum!

 

Sat habeo collectum.

200

Quare spe vivendum est.

 

Stultus

 

Certe dabis parum, credo.

 

Mulier invido

 

Tibi tuo que non ineptum.

 

Velim tu hoc non male raptum,^203-204

 

tibi ut hoc non male quadret.^204-205

 

⁺ Invidus

205

Quae o mulier scelesta!

 

neque te neque tua dona

 

certe magni facio.

 

Idem populo

 

Oh male miser miserandus,

 

quam truculenter hic sum amissus

210

coram omni populo!

194-195 dando cor amanti in margine sinistro B scriptum

203-204 dando vilem herbam in margine sinistro B scriptum

204-205 verbum invidus iterum scriptum delevimus.

+ f. 6^v

[p. 370]

 

Wat rest mij nog te doen? Weggaan?

 

Blijven? Ik ben echt radeloos.

 

Deze vrouw, die ooit alleen van

 

mij was, heeft nu niet hem of hem,

215

maar mij alleen met vreselijke

 

rampspoed in de steek gelaten.

 

Nar

 

Bravo!

 

Nijdas tot het publiek

 

Waarom zou ik weer weggaan?

 

Indien men filosofen mag geloven,

220

hebben minnaars grillige gedachten.

 

Hun interesse verspringt,

 

hun aanpak verandert.

 

Ze geven de bons, roepen terug

 

en altijd moet men instemmen.

 

Ondanks dat blauwtje zal ik me weren.

 

Moor tot de nijdas

225

Wat raas je toch? Wat doe je toch gek?

 

Waarom hang jij om die vrouw rond?

 

Wat je betracht, zal je nooit verkrijgen.

 

De ander hier is wel erg mooi

 

in een waardig pak uitgedost.

230

Hiermee heeft hij haar hartje vervuld.

 

Nijdas tot de Moor

 

Ach, laat mij kniezen om mijn eigen lot.

 

Dat vraag ik jou, waarde vriend.

 

Dezelfde tot het publiek

 

U allen, die niet gewaarschuwd waart,

 

en nu mijn geval bekeken hebt,

235

laat snel de meisjes waar ze zijn.

[p. 371]

 

Oh, quid restat faciundum?

 

An abeundum? An manendum?

 

Penitus sum nescius.

 

Haec quae quondam non nisi mea,²¹⁴

215

non hunc, non illum, sed me solum

 

liquit iam miserrimum.

 

Stultus

 

O bene factum!

 

Invidus populo

 

Quid redibo? Iam amantium,

 

si philosophis credendum est,

220

varia occurrunt mentibus.²²⁰

 

Mutant ictum, mutant factum.

 

Eiiciunt, revocant

 

semperque parendum.

 

Etsi eiectus, properabo.

 

Aethiops invido

225

Quid deliras? Quid insanis?

 

Quid hac muliere vagaris,²²⁶

 

quaesitum numquam consecuturus?

 

Est hic alius, amictus

 

prisca veste, sat formosus:

230

his implevit corculum.

 

Invidus aethiopi

 

⁺ Heus, sine me lugere

 

meam sortem, rogo, candide.

 

Idem populo

 

Quisquis non admonitus,

 

me inspecto citius

235

linque mulierculas,

214 quondam: correximus ex quodam B

220 occurrunt: correximus ex occurunt B

226 muliere: ultima littera e atramenti macula legi non iam potest B

+ f. 7^r

[p. 372]

 

Want gauw zal je als slachtoffer

 

van hun venijn huistoe keren,

 

nog meer bedorven of nog gekker.

 

Vrouw tot de Moor, terwijl ze hem een ratelaar schenkt

 

Ook jou laat ik maar al te graag

240

vertrekken, hoewel je niet geweigerd

 

hebt naar mij toe te komen.

 

Moor

 

Dan rest mij nog jou te danken.

 

Vond je het niet fijn?

 

Vrouw

 

Genoeg gedankt. Je hebt de dans

245

keurig geleid. Met jouw knepen

 

heb je in mij een liefje veroverd.

 

Nar

 

Je hebt haar. Houd haar vast!

 

Moor tot het publiek

 

Ook al ben ik haar nu toegewijd,

 

vandaag dit, morgen dat gevoel.

250

Zo zal jij verlaten worden.

 

Want geleerden en auteurs hebben

 

waarlijk hun afkeuring betoond.

 

Zo heeft de Mantuaan gezegd

 

- en het is niet meer dan billijk

 

dat wij hem geloven -:

255

‘De vrouw beuzelt maar wat’.

 

Alles opsommen zou te lang duren,

 

niet galant en niet beleefd zijn.

 

Zo zwijg ik maar beter. Want het

260

is vergeefse moeite aan te

 

leren wat de meesten kennen.

[p. 373]

 

quod iam vel foetidior

 

harum venenis traditus

 

redibis, vel insanior.

 

Mulier aethiopi

 

Nec minime te abire

240

sinam, cum ad me venire^240-241240

 

tu non recusaveris.

 

Aethiops

 

Restat mihi gratificari.

 

Non acceptum placide?

 

Mulier

 

Reddidisti satis. Choream

245

belle duxisti et me tuam

 

arte tua comparasti.

 

Stultus

 

Ghij hebts se, haud se vaste!

 

Aethiops populo

 

Quamvis ei nunc sum addictus,

 

nunc sensus iste, cras alius.

250

Quare tu linquere.

 

Nempe docti et auctores

 

vere condemnarunt.

 

Inquit enim Mantuanus

 

- cui aequum est credamus -:

255

‘Mulier nugigerula’.

 

⁺ Foret quoque nimis longum²⁵⁶

 

nec ornatum nec politum

 

recensere omnia.

 

Quare libet subticere.²⁵⁹

260

Nam incassum est docere

 

quod plerique noverint.

240-241 dando crepundia in margine dextro B scriptum

240 me: correximus ex te B

+ f. 7^v

256 nimis: correximus ex ninus B

259 quare: correximus ex qure B

[p. 374]

 

Vrouw tot de nar, terwijl ze hem een stuk fruit geeft

 

Een zot schenkt men best alleen maar

 

malse appelen om op te smullen en

 

zo zijn hunkerende mond te vullen.

 

Nar

265

Ik heb enkel daarnaar verlangd.

 

Dit wil ik naar binnen spelen

 

en erin bijten tot over mijn oren.

 

Vrouw

 

Maar ik heb hier een optrekje.

 

Daar inviteer ik jullie om

270

ons eens samen uit te leven.

 

Minnaar

 

Goede goden, wie zou dat afslaan?

 

Moor

 

Wie zou zo zot zijn om zoiets te weigeren?

 

Nar

 

Wat is dat? Wat is dat?

 

Stappen jullie maar achter mij aan.

275

Hier is het waar we willen zijn.

 

Dood

 

Elk schepsel zal ik

 

hier knechten. Alom

 

zal ik rennen om

 

allen te knechten.

[p. 375]

 

Mulier stulto

 

Stolido nil potius est tribuendum^262-263262

 

quam mala mitia ad comessandum,

 

ut hiantia ora impleat.

 

Stultus

265

Aliud nil cupivi dan dat.

 

Dit wille ic ghaen lappen in myn gat

 

ende bitten daer in tot de hoeren toe.

 

Mulier

 

Sed habeo hic praediolum,

 

ad quod vos omnes invito²⁶⁹

270

ut una genio indulgeamus.

 

Amans

 

Oh dii boni, quis hoc neget?

 

Aethiops

 

Quis talia demens abnuat?

 

Stultus

 

Wats dat, wats dat?²⁷³

 

Volght al naer mynne staep!

275

Hier eist dat wij sijn willen.

 

Mors

 

Omne creatum

 

hic ego subdam

 

et vaga curram²⁷⁸

 

subdere quemque.

262-263 dando pomum in margine sinistro B scriptum

262 tribuendum correximus ex tribuendo B

269 omnes: correximus ex ones B

273 iterum dat addidimus versibus 74 et 184 collatis

278 curram: correximus ex curam B

[p. 376]

 

Vrouw

280

Hardvochtige Dood, geef uitstel

 

om ons testament te maken

 

en om al wat verder moet

 

voor zo'n helse reis te klaren.

 

Dood

285

Waarom waren jullie niet klaar?

 

Ik heb jullie toch zo vaak gewaarschuwd.

 

Minnaar

 

Zegt u alstublieft eens,

 

heerser over alle dingen,

 

wanneer heeft u ons gewaarschuwd?

 

Dood

 

Was het niet toen ik naast volwassenen

 

ook kinderen meesleurde, dat ik

290

jullie voor je broosheid gewaarschuwd heb?

 

Vooruit, haast je zonder dralen!

 

Nar

 

Hei, luister eens wat voor een stemmetje!

 

Dood

 

Vooruit, schiet op, nar!

 

Meteen, niet morgen,

295

eist het lot hen op.

 

Verlaat nu maar vlug

 

de reidans van jouw

 

gezellen. Ga weg,

 

zet een stap terug!

 

Nar

300

Hei, wat voor een rare kwast is dat?

[p. 377]

 

Mulier

 

⁺ 280 Saeva Mors, differ donec

 

testamentum condamus

 

et cetera ad tantum iter

 

necessaria praeparemus.

 

Mors

 

Cur non praeparastis, cum vos

285

toties admonuerim?

 

Amans

 

Dic, quaeso, cunctarum dominatrix rerum,

 

quando nos monuisti?

 

Mors

 

Nonne cum non solum aequales vestros

 

verum etiam pueros rapiebam,

290

vos admonui mortalitatis vestrae?

 

Quare absque mora vos properate!

 

Stultus

 

Hei, hoert wat een stemmekin!

 

Mors

 

Quare age, stulte!

 

Hos modo non cras

295

fata requirunt.

 

Linque choreas

 

atque tuorum

 

mox sociorum

 

vade regressus!²⁹⁹

 

Stultus

300

Hei, qualis Mopsus es dat!

+ f. 8^r

299 vade regressus: correximus ex vadere gressus B

[p. 378]

 

Dood

 

Hou je fratsen en

 

je stommiteiten

 

voor jezelf, hansworst!

 

Dra zal je sterven.

305

Ken jezelf! Vlees en

 

geest, daar gaat het om.

 

Onder 't zelfde dak

 

willen zij beslist

 

niet langer blijven.

 

Nar

310

Volgens mij gaat u uw boekje te buiten.

 

U zult anders moeten zingen,

 

als u wilt dat ik spring

 

of dat u mij in uw netje strikt.

 

Dood

315

Wanneer ik verschijn,

 

kan weigeren niet.

 

Haast je als de wind!

 

[Epiloog]

 

Zoete verleiding in het leven

 

verfoeit de god van de Olympus:

320

zijn huis blijft dicht voor luiheid en genot.

 

Uit op loon voor hard labeur

 

glundert de boer: daar is dan

 

de dag van de vruchtdragende oogst.

 

De wereld is voor onze ziel

 

geen geschikt verblijf. De eer

 

van ons bestaan reikt hoger.

325

Wie al te tuk is op aards comfort,

 

ziet blind: ons vaderland is elders.

 

Wij zijn verjaagd! Onder het slaafse

 

juk van pijnlijke ballingschap

 

bewonen wij hier vreemd land

 

en wordt ons hart door kommer

 

getekend, ons lichaam door ziekte.

[p. 379]

 

Mors

 

Stultitiis et

 

facetiis, tu

 

morio, parce!

 

⁺ Mox morieris.

305

Nosce te ipsum!

 

Massa animaque est

 

et sua quaeque

 

iam separare

 

hospitia optant.

 

Stultus

310

Ex libro me lopt ghij te verre.

 

Ghy moest anders singhen,

 

soude ic springhen

 

oft ghij zoudt mij

 

in hu netkin bringhen.

 

Mors

315

Me veniente

 

nulla repulsa est.

 

Turbinis instar

 

tu properato!

 

[Epilogus]

 

Illecebras vitae molles deus odit Olympi;³¹⁹

320

Clausa voluptati desidiaeque domus.

 

Praemia conspiciens longi sudoris arator

 

Gaudet frugiferae messis adesse diem.

 

Terra domus non est animis accommoda nostris.³²³

 

Altius it nostrae condicionis honor.

325

Qui nimium terras amat et mortalia tecta,

 

Fallitur. Est alio patria nostra loco.

 

Hic sumus extorres alienaque regna tenemus

 

Sub gravis exilii servitiique iugo.

 

Nunc animus curis coquitur, nunc corpora morbo

+ f. 8^v

319 molles: correximus ex moles B

323 animis: correximus ex animus B

[p. 380]

330

Elk uur veroorzaakt nieuwe pijn.

 

Gelukkig hij die niet verstrikt is

 

in efemere sleur en nooit

 

naar roem bij 't nageslacht zoekt.

 

Vergeefs beloven wij onszelf

 

voorspoedige jaren. Want altijd

 

drukken zorgen en verdriet.

335

Overstelpt door rijkdom en eer,

 

verslindt de Dood, met zijn drievoudige

 

strot, het lijf van de mens.

 

Als u dit stukje prettig vindt,

 

tot ziens! Applaus! En denk eraan:

 

Hij is niet mals, de Dood.

 

 

 

Einde

[p. 381]

330

Et stimulos affert quaelibet hora novos.

 

O felix, quem res non implicuere caducae,³³¹

 

Quem nullus retinet posteritatis amor!³³²

 

⁺ Felices frustra nobis promittimus annos.

 

Semper enim curae tristitiaeque premunt.

335

Postquam divitiis fuerint et honore potiti,

 

Mors hominum triplici corpora fauce vorat.

 

Sique iocosa placet vobis fabella, valete

 

Et saevae Mortis plaudite vos memores!

 

 

 

Finis

331 implicuere: correximus ex implicure B

332 quem: correximus ex quam B

+ f. 9^r

[p. 382]

D. Commentaar

Lijst van veel gebruikte afkortingen:

Du Cange = Glossarium mediae et infimae latinitatis conditum a Carolo du Fresne Domino du Cange, auctum a monachis ordinis S. Benedicti..., 10 vols. (Parijs, 1883-87; herdruk in 5 vols: Graz, 1954).

Huguet = Huguet E., Dictionnaire de la langue française du seizième siècle, 7 vols (Parijs, 1925).

LTL = A. Forcellini e.a., Lexicon Totius Latinitatis, 6 vols (Bonn, 1864-1926^4; herdruk Padova, 1965^2).

Mak = Mak J.J., Rhetoricaal glossarium (Assen, 1959).

MLW = Mittellateinisches Wörterbuch bis zum ausgehenden 13 Jahrhunderts (München, 1967-)

MNW = Verwijs E. - Verdam J. - Stoett F.A., Middelnederlandsch Woordenboek ('s-Gravenhage, 1885-1929; herdruk 1969-1971).

TLL = Thesaurus Linguae Latinae (Leipzig, 1900 -). Alle verwijzingen naar klassieke auteurs gebeuren volgens het systeem van de TLL.

Trésor = Trésor de la langue française. Dictionnaire de la langue du XIX^e et du XX^e siècle (1789-1960), publié sous la direction de Paul Imbs de l'Institut (Parijs, 1971-).

Walther = Walther H., Carmina Medii Aevi Posterioris Latina. I, 1. Initia carminum ac versuum Medii Aevi Posterioris Latinorum (Göttingen, 1969^2); II. 1-6. Proverbia sententiaeque Latinitatis Medii Aevi (Göttingen, 1963-69); II. 7-9 Proverbia sententiaeque Latinitatis Medii ac Recentioris Aevi. Nova Series (Göttingen, 1982-86)

I-XVI Non possum satis... In Duitse vastenavondspelen neemt een heraut de proloog voor zijn rekening. Uit de regieaanduidingen kan men niet opmaken wie hier het stuk inzet. Om het rumoerig publiek voor zich te winnen en in te tomen, herneemt hij bij de inleiding van het onderwerp verscheidene gedachten tweemaal: ‘Ora vestra nova quadam hilaritate enitescere’ (r. IV) in ‘mentas vestras nova quadam hilaritatis specie exhilarare’ (r. VIII) en ‘Fabricii gravitate’ (r. VI) in ‘Fabricii gravitatem’ (r. X-XI); ‘attento animo’ verschijnt in r. X en r. XVI.

I Non possum satis mirari De proloog begint met een typisch Ciceroniaanse wending. In de nat. deor., 1, 95 staat te lezen: ‘Equidem mirari satis non possum...’ (zo ook Cato, 55; dom., 110; epist., 12, 13, 1; Sest., 134).

I quid... velit Reeds deze eerste zin is vatbaar voor verschillende interpretaties. De eerste en meest voor de hand liggende is: ‘ik blijf me afvragen wat dit publiek precies verwacht’. In een tweede interpretatie wordt ‘quid velit’ gelijkgesteld met ‘quid sibi velit’, wat de volgende betekenis oplevert: ‘ik blijf me constant verbazen over uw talrijke opkomst’. Omwille van de herneming in r. II ‘quotquot adestis’ verdient deze laatste interpretatie wellicht de voorkeur.

[p. 383]

V-VIII nisi forsitan speratis... Vol ironie houdt de auteur het even voor mogelijk dat een stuk met een stijve boord de toehoorders zou kunnen opvrolijken. Dat verlangen de luisteraars op vastenavond natuurlijk niet.

VI Fabricii G. Fabricius Luscinus was een Romeins veldheer en staatsman uit de 3e eeuw v.C., die later voor zijn integriteit spreekwoordelijk werd (cf. Cic., Planc., 60; Val. Max., 4, 3, 6).

XIII fit plerumque, veluti funiculus nimium laesus, rumpatur Dit bijbelse beeld (cf. Vulg., eccles., 4, 12: ‘Ecce funiculus triplex, qui difficile rumpitur’) was vrij goed gekend (zo ook Walther II/3, 16939).

XIV-XV iocis, sed doctis et non animo omnino insulsis Ongetwijfeld knipoogt de auteur hier naar D. Erasmus' Laus Stultitiae. Enkele opvallende parallellen met de inleidende brief aan Thomas Morus (a, c) en met de eerste paragrafen (b, d) van het werk zelf zijn hiervoor onomstootbare bewijzen. Om dit aan te tonen plaatsen we hier enkele passages uit ons vastenavondspel (links) en Erasmus' meesterwerk (rechts) naast elkaar. Voor de Laus Stultitiae maakten wij gebruik van de recente editie van C.H. Miller, Moriae encomium, id est Stultitiae Laus, Opera Omnia D. Erasmi (= ASD) IV. 3 (Amsterdam - Oxford, 1979).

Twee fragmenten vertonen vrij woordelijke overeenkomsten:

a.	‘Dandum igitur est quippiam iocis, sed doctis et non animo omnino insulsis, quibus hic totus actus scatet’ (r. XIV-XV).	‘... propterea quod soleas huius generis iocis, hoc est, nec indoctis, ni fallor, nec usquequaque insulsis, impendio delectari,...’ (p. 67, r. 13-16).
b.	‘Ora vestra nova quadam hilaritate enitescere incipiunt’ (r. IV).	‘... sic repente omnium vultus nova quadam atque insolita hilaritate enituerunt, sic...’ (p. 71, r. 5-13).

De volgende zin staat in de proloog eigenlijk vrij los. Hij vat waarschijnlijk bondig Erasmus' uitvoerige verontschuldiging voor de humor in zijn werk samen. Zo verantwoordt de auteur waarom hij verkozen heeft frivool toneel deels in het Latijn te stellen.

c.

‘Iocati sunt quandoque sanctissimi viri’ (r. XI).

‘Verum quos argumenti levitas, et ludicrum offendit, cogitent velim, non meum hoc exemplum esse, sed idem iam olim a magnis autoribus factitatum. Cum ante tot secula βατραχομυομαχίαν luserit Homerus, Maro culicem et moretum, nucem Ovidius. Cum Busiridem laudarit Polycrates et huius castigator Isocrates, iniusticiam Glauco, Thersiten et quartanam febrim Favorinus, calvicium Synesius, muscam et parasiticam Lucianus. Cum

[p. 384]

Seneca luserit ἀποθέωσιν, Plutarchus Grylli cum Ulysse dialogum, Lucianus et Apuleius asinum, et nescio quis Grunnii Corocottae porcelli testamentum, cuius et divus meminit Hieronymus’ (p. 68, r. 25-33).

Andere gelijkaardige ingrediënten steunen onze hypothese. Soms lijkt de auteur wel opzettelijk een andere woordkeuze te hebben gemaakt (p. 71, r. 5-14):

d.	- ‘... plausibilis vester consessus...’	‘... hunc coetum frequentissimum...’
	- ‘... quotquot adestis... video...’	- ‘... quotquot undique praesentes intueor...’
	- ‘... quicquid est in animo tristitiae...’	‘... cum antehac tristes ac solliciti sederitis...’
	- ‘Qui autem fiat non sat scio...’	‘Caeterum quemadmodum fieri consuevit, ut...’

Deze verwijzingen leveren ons alvast als terminus post quem 1511 op, aangezien Gilles de Gourmont de Laus Stultitiae in dat jaar te Parijs publiceerde. Het boek werd zo druk gelezen, dat het tussen 1511 en 1540 38 herdrukken beleefde. Bovendien werd het in diverse talen overgezet.

Vgl. Miller, Moriae encomium, pp. 36-41.

XV - 1 exiens Hiermee wordt de komst van een personage aangekondigd. Ook Georgius Macropedius gebruikt deze term in zijn Bassarus (cf. ed. Engelberts, 1968, p. 70). Het is niet duidelijk of de nar via een deur of van achter een doek de toneelruimte betreedt. Misschien komt hij doodgewoon naar voor vanuit een groep toneelspelers, dansers of feestvierders.

2-9 Cur spero... multa concludentem? Deze retorische vraag speelt in op de woorden van de persoon die de proloog uitgesproken heeft. In vers 9 en 10 geeft de nar vastbesloten te kennen tot wat hij in staat is. Een andere interpunctie is mogelijk. Als de vraag na ‘plenum’ (v. 6) eindigt, volgt een drieregelig antwoord. In dat geval sluit ‘concludentem’ (v. 8) aan bij ‘me’, het verzwegen lijdend voorwerp van ‘advertite’ (v. 9): ‘Let maar eens op mij; met weinig woorden omsluit ik veel’.

11-15 Quot sunt modo... Het spel zet in met een grappige dialoog tussen nar en zotskolf. Hij is geïnspireerd op de bekende thema's: ‘Stultorum plena sunt omnia’ (cf. Cic., epist., 9, 22, 4; Walther II/5, 30433a) en ‘Stultorum infinitus est numerus’ (cf. Vulg., eccles., 1, 15; Walther II/5, 30430). Dit laatste gold als devies op het zegel van ‘Mère Folle’ te Dijon en prijkte op de vlag van het zottengilde te Amiens. In de Narrenbeschwörung (1512) van Thomas Murner zaait gekheid gekheid. Het denkbeeld dat de wereld vol zotten is, was in de middeleeuwen zeer verbreid en reikte langs Erasmus' Laus Stultitiae tot in de Renaissance. Vgl. Enklaar, Varende Luyden (zie n. 10), p. 53. Beide adagia komen trouwens ook in de Lof der Zotheid voor (Miller, Moriae encomium, p. 180).

[p. 385]

13 caproen Hiermee wordt niet zomaar de middeleeuwse muts bedoeld (MNW III, k. 1193), maar wel de bekende narrenkap met ezelsoren en belletjes.

15-25 Indien men de regie-aanduidingen mag geloven, zijn deze verzen een monoloog van de nar; wellicht wordt met ‘mynheere’ dan de gastheer aangesproken. Is het echter helemaal uit te sluiten dat de dialoog tussen nar en zotskolf verder gaat? En spreekt de nar dan de zotskolf aan met ‘mynheere’, of is het eerder omgekeerd, en dienen de vv. 15-19 aan de zotskolf te worden toegeschreven?

17-18 De duere heeft afghebeten een caluer excusatie Een uitstekend middel om haaruitval te verbergen, is een muts (‘caluer excusatie’) te dragen. ‘Caluer’ is genitief meervoud van het hier gesubstantiveerd adjectief ‘calu’: ‘kaalkop’ (MNW III, k. 1132). De nar suggereert dat de toeschouwers wel een narrenkap op het hoofd hadden, toen ze zich naar de plaats van opvoering begaven. Ze behoren wel degelijk tot de gekken. Maar toen ze binnenstapten, heeft de lage deurstijl (‘duere’) hen die van het hoofd gegraaid (‘afbiten’).

19 van staende Contaminatie van ‘staende’ en ‘van staen’.

20-25 Quid est...? De nar ziet dat hij de vrouw alleen zal moeten aanpakken. ‘Non faciam’ begrijpen wij als ‘ik zal niet weggaan’.

21 visere Infinitief van doel. Vgl. vv. 278-79: ‘curram / subdere’.

20 egoni Aangezien deze vorm naar de betekenis niet verdedigd kan worden in de context, werd hij waarschijnlijk door het rijm met ‘mi’ (v. 21) opgedrongen. ‘Egone’ zou juister zijn.

24 Marotkin Het zotskolfje van de nar (MNW IV, k. 1195; Mak, p. 247).

25 Mirum si quis... Taferelen, waarin drank ter sprake komt, zijn in vastenavondspelen niet ongewoon. De indruk wordt gewekt dat de nar onverwachts met zijn spelersgroep een drankgelegenheid binnengevallen is, of dat hij zijn verschijning maakt op een of ander (vastenavond)banket.

27 veniet Men verwacht natuurlijk ‘veniat’. Doch in de afhankelijke vraag komt de indicatief wel vaker voor, vooral bij niet-klassieke auteurs (Plautus!) en in de omgangstaal. Vgl. ook Engelberts, Macropedius: Bassarus, p. 54.

27-28 lusori Een muzikant begeleidt de dansen. Uit vers 89, waar hij een pluimpje op zijn hoed krijgt, kan misschien afgeleid worden dat hij op een bescheidener blaasinstrument speelt, zoals op een schalmei.

28 mince Ongewone schrijfwijze voor ‘mens’ (MNW IV, k. 1427). spilt up ‘Opspelen’ betekent eigenlijk ‘op een instrument een stukje muziek inzetten’ (WNT XI, k. 1227).

28-29 mulier <i> exeunti Indien de nominatief ‘mulier’ van het handschrift behouden blijft, zou men de volgende interpretatie kunnen naar voor schuiven. ‘expectatum’, dat dan slaat op de nar, kan men als accusatief laten

[p. 386]

aansluiten bij ‘ecce’; in dit geval gebruikt de nar niet tweemaal een vorm van het werkwoord ‘expectare’ in dezelfde repliek. Deze positieve elementen wegen echter niet op tegen de negatieve: indien ‘mulier’ behouden blijft, dan moet bij ‘exeunti’ noodzakelijkerwijs ‘stulto’ worden bijgedacht, en dit slaat dus op de nar; doch die term duidt de komst van personages op de scène aan (cf. supra: ‘exiens’), terwijl de nar al de hele tijd aan het woord is. In dit geval zou de vrouw, naast de Dood (vv. 275-76) het enige personage zijn, wiens komst niet via regieaanduidingen is aangegeven. Daarenboven lijkt zeker v. 31 aan de nar te moeten worden toegeschreven; indien men zou aannemen dat v. 30 door de vrouw wordt uitgesproken, zou dit een obscene verwijzing inhouden naar de geslachtsdelen van de nar; een dergelijke weinig elegante uitspraak past minder in de mond van de vrouw. Tenslotte is de nar wel verheugd de vrouw te zien, doch het omgekeerde is zeker niet het geval. Zij zit verveeld met zijn aanwezigheid (vv. 39-40) en wacht op haar minnaar (vv. 58-60, 71). Om die redenen lijkt de emendatie van ‘mulier’ in ‘mulieri’ verantwoord. De vier verzen worden door de nar uitgesproken: de eerste drie terzijde, met het vierde richt hij zich tot de vrouw. In deze interpretatie vormt ‘expectatum’ (sc. ‘est’) een onpersoonlijke constructie (vgl. v. 54, 105 en 145), indien men tenminste ‘expectatum’ niet wil emenderen tot ‘expectatam’.

30 De belle doen clotteren Nar en marot pogen samen (aldus verantwoorden wij het meervoud in ‘soeme’) de aandacht van de vrouw te trekken door de bellen van hun kap te doen rinkelen.

31 cloqueren Betekent ‘liefkozen’ (WNT VII, k. 4235, s.v. klokeren).

32 Sis salva, sis... Het klankenspel van ‘s’ en ‘a’ geeft samen met het binnenrijm deze zin een vleiend effect.

33 solas Deze term wijst zowel op lichamelijk als geestelijk genot (MNW VII, k. 1500). De vrouw maakt haar entree met twee Franse versjes, die frivool en pathetisch zijn, en de lachlust bij het publiek opwekken.

34 Dwas Het rijm ondersteunt in deze passage (v. 33-41) dubbelzinnigheid en misverstand. In ‘solas’ hoort de nar ‘dwas’, in ‘conveniret’ (v. 40) ‘dormiret’.

35 Ten Samentrekking van ‘het en’.

37 confortras Kreeg zijn uitgang in functie van het rijm met ‘dwas’ (v. 38). Correct zou zijn ‘confortra’.

40 cantkin Verkleinwoord van ‘cant’ (MNW III, k. 1172 en 1177), dat ‘een stukje, een brokje’ betekent.

42 firet Deze vorm is waarschijnlijk door het rijm uitgelokt. ‘Fieret’ zou juister zijn.

49-51 Que diable... Dit zijn de titels of beginregels van twee liedjes, die de nar zingt. De liedaanhef ‘Het voer een man zyn haudt met zynne waghene’ moet in de zestiende eeuw een vrij bekend lied hebben ingeleid.

[p. 387]

In een liedboek uit 1539 kreeg een lied als wijsaanduiding mee ‘Het voer een man ten houte’. Cf. D.F. Scheurleer, Een devoot ende profitelijck boecxken, inhoudende veel ghestelijcke Liedekins ende Leysenen, diemen tot deser tijt toe heeft connen ghevinden in prente oft in ghescrifte. Geestelijk Liedboek met melodieën van 1539. Opnieuw uitgegeven en van eene inleiding, registers en aanteekeningen voorzien ('s-Gravenhage, 1889), p. 201 (nr. 168). Vgl. NK I, 1370. In De wijngaard met pachters, een Nederlands toneelstuk uit 1593, kondigt een personage aan een lied te zullen zingen, dat als volgt begint: ‘Daer voer een man ten houte met zynen waeghen’. Zie voor dit spel Hummelen, Repertorium, pp. 156 en 386 (nr. 2.21). Het lied is ook terug te vinden in een Duitse liedbundel, die uitgegeven werd door F.M. Böhme, Altdeutsches Liederbuch. Volkslieder der Deutschen nach Wort und Weise aus dem 12. bis zum 17. Jahrhundert (Leipzig, 1877 = herdruk Hildesheim, 1966), pp. 587-89. In het Locheimer Liederbuch (Beieren, 1452-1574), dat tussen 1530 en 1540 in Nürnberg circuleerde, verschijnt: ‘Es fur ein pawr gen holtz mit seiner hawen’. In een codex uit Basel (1544-1574) tenslotte krijgen we: ‘Es fur ein Bawr in das holtz mit seinem wäglin stoltz’. Als dit lied bedoeld is, hebben we hier met een typische kopiistenfout te maken, die erin bestaat dat ‘zynne’, dat bij ‘waghene’ hoort, reeds bij ‘haudt’ geanticipeerd wordt.

49 mors In het hedendaagse Frans zou men ‘morts’ schrijven.

58 Ubi, ubi nunc... De vrouw wordt niet langer door de ruwe nar bestookt. Echte hoofse minnaars treden aan, die uitsluitend Latijn spreken, bij voorkeur in terzetten. De vrouw gebruikt termen uit de liefdeslyriek. We vinden de klassieke tegenstellingen terug in ‘suavium’ (v. 58) en ‘torsit’ (v. 59), ‘gaudet’ (v. 60) en ‘maceror’. Dit laatste staat tevens lijnrecht tegenover ‘laetior’ (v. 57). Eigenlijk is zij niet opgezet met het aandringen van de nar. Ook in de verzen 72 (‘ocellos diluisti’) en 77-78 (‘solari’, ‘passus dolor’) worden τόποι uit de liefdeslyriek aangesneden.

61-70 Oh dii boni,... De minnaar neemt handig de woorden van de vrouw over. ‘Telo qui torsit’ (v. 59) wordt in ‘tela me foderunt’ (v. 62) en ‘sat torsisti’ (v. 65) hernomen. De minnaar verkeert trouwens in dezelfde hogere sferen als de vrouw. Na de dans spreekt zij tot hem in termen als ‘gratum’ (v. 95) en ‘formosissime’ (v. 97) en hij voelt zich ‘beatior beato’ (v. 98). Geen wonder dat ze hem later als de ene, onvervalste ‘vrijer’ zal uitkiezen (v. 189-191).

64 Rhamnusia Hiermee wordt de godin Nemesis bedoeld. Zij had een tempel in Rhamnus, aan de noordkust van Attica. Deze godheid geeft ieder wat hem toekomt. Speciaal sinds de hellenistische periode wreekt en bestraft zij de trotsen, die de liefde versmaden (cf. Ov., met., 3, 406; Apul., met., 11, 5).

65 fac praesens amasia Op grond van Plaut., Persa, 438 en Pseud., 481 te verklaren als ‘fac <ut> praesens <sit> amasia’.

[p. 388]

74 wast Op basis van de verzen 184 en 273 verwacht men eerder ‘wats’.

74-75 Heij, wast dat?... De nar is verbaasd om de reactie van de vrouw. Hij heeft nu pas begrepen dat ze eigenlijk niet hem op het oog heeft, en hij ziet in dat hij, bij de knepen van een echt hoofse minnaar, niet in staat is (‘ic en can’) om haar nog voor zich te winnen.

88 curarum domitor Cf. Sen., Ag., 75-76: ‘... non curarum somnus domitor / pectora solvit’. Daar is de titel op Hypnus van toepassing.

90 Je vous en prie, ung amuriché (naast amurissé (v. 138) en ameurissé (v. 163)). Waarschijnlijk vormt dit vers de beginregel van een liefdeslied, dat achtereenvolgens door de Amans, de Invidus en de Aethiops wordt aangeheven. Cf. Trésor, II (Parijs 1973), p. 839 s.v. amouracher; Huguet I, p. 199.

100-101 Invidus subintrans Het valt op dat zowel de nijdas als de Moor (v. 148-149) heimelijk binnensluipen. Tegenover nar en minnaar zijn zij de negatieve polen in het stuk. Samen zullen ze bijtende commentaar op de vrouw hebben.

101 Nactus gravamen Deze reactie op ‘nactus solamen’ (v. 99-100) van de minnaar is karakteristiek voor de nijdas. Als hij de kans ziet, breekt hij zijn tegenstanders af. Zo ook poogt hij met ‘te statim acceptavero’ (v. 122), dat staat tegenover ‘qui te male acceptabit’ (v. 117), de concurrentie te vlug af te zijn.

105 comparatum <mihi est> Naar Ter., Phorm., 40: ‘Quam inique comparatumst,...’.

112 uxorata Synoniem voor ‘nupta’ (Du Cange VIII, p. 397).

119 te relicta Venere = ‘nadat jij door Venus verlaten bent’. Een andere interpunctie en interpretatie is eveneens mogelijk: ‘aliasque adamabit, te relicta, venere’ = ‘hij zal andere meiden beminnen met zinnelijke hartstocht, nadat hij jou in de steek heeft gelaten’.

126 Plura possem polliceri Het stafrijm zet deze bewering kracht bij.

135 haer Synoniem voor ‘hier’ (MNW III, k. 12). hem De nar doet de nijdas bij de minnaar aansluiten. Ook hij zal een liefdesdans brengen en haar met zijn danspassen proberen te lokken.

136 in arte bonus Het handschrift biedt ‘bonis’, wat de volgende vertaling kan opleveren: ‘Hé jij, die behoort tot de specialisten in de zogenaamde muziekkunst. De correctie van ‘bonis’ tot ‘bonus’ gebeurde omwille van het rijm. Daarin toonde de nijdas zich in de vorige passage (vv. 111-134) juist heel erg bedreven.

142 Multa dicis De nijdas heeft de vrouw eerst met een vurige liefdesverklaring (v. 111-134) voor zich proberen te winnen. Ambitieus als hij is, heeft hij de anderen nauwelijks aan het woord gelaten. Zo heeft de vrouw sinds vers 97 niets meer kunnen zeggen.

[p. 389]

148-149 Aethiops Maakt de duivel hier in de huid van een Moor (cf. v. 171: ‘Maurum’) de vrouw het hof? In haar boeiende studie over dit fenomeen in de 16e-eeuwse literatuur stelt L. de Bruyn, Woman and the Devil, pp. 95-97, dat de duivel, die vaak in mysteriespelen en ballades verscheen om vrouwen te verleiden, geleidelijk op de achtergrond verdween omwille van het naïeve karakter van de literatuur, waarin hij optrad. Daarom ontwierp men in drama en poëzie een nieuwe schurk, die, erger nog, als handlanger van de duivel optrad. Naast de Jood en de Turk, twee gezworen vijanden van het christendom, was dat vooral de Moor, niet omwille van zijn afkomst, maar omwille van zijn huidskleur.

150 cum gaudente maceror Vgl. vers 60. Ook de Moor is meteen op de vrouw verliefd.

155-56 decori / deditaeque mollitiei In proza hoort het encliticon ‘-que’ bij het laatste lid, en zal men lezen: ‘deditae decori mollitieique’.

162 Melpomene Een van de negen Muzen, die sinds het hellenisme patrones van de tragische dichtkunst werd. Hier wordt ze niet in haar specifieke functie aangehaald. Als muze moet ze de kunstenaar inspiratie brengen.

164-166 Sint hae res... Deze bescheidenheidstopos staat minnaars wel (zo ook v. 91-93). Hij past echter niet bij de hautaine houding van de nijdas (v. 139-141).

167 Tuum gratum tuaque grata Hier wordt de Moor reeds met een formule aangesproken, die voor minnaar en nijdas pas bij de uitreiking van de geschenken gebruikt zal worden (v. 192 en 202).

168-69 etsi dissimilis formula In onze interpretatie heeft ‘formula’ dezelfde betekenis als bijv. in Plaut. Persa, 299: ‘hanc vigilare oportet fomulam atque aetatulam’. Een andere mogelijkheid is ‘formula’ te interpreteren als ‘norm, regel’, en dan kan men vertalen: ‘... hoewel het afwijkt van de gewone normen; dit kon ik enkel van jou verwachten’. Daarmee zou de vrouw dan aanduiden dat de dans van de zwarte (een Afrikaanse dans?) niet strookt met het conventionele, westerse patroon. In dit geval dient een tekstcorrectie te worden doorgevoerd, en dient men te lezen ‘ac te’ i.p.v. ‘a te’.

170 Asinus stramina[m] mavult... De nar haalt hier een welbekende gnome aan (cf. Walther II/7, 34955a; II/9, 43094a1), die des te lachwekkender overkomt, als we weten dat hijzelf eigenlijk als een ‘ezel’ bestempeld moet worden. Wellicht is onze verbetering van ‘straminam’ tot ‘stramina’ overbodig, en hebben wij hier te maken met een fenomeen dat wij ook elders aantreffen. Het meervoud van heel wat Latijnse onzijdige woorden werd immers geleidelijk als een vrouwelijk enkelvoud beschouwd, zoals men kan aflezen uit het eindprodukt in de Romaanse talen. Aldus liggen ‘gaudia’, ‘chronica’, ‘studia’ aan de basis van ‘joie’, ‘chronique’, ‘étude’.

[p. 390]

Aan ‘stramina’ lijkt echter geen Romaans woord te beantwoorden, dat eenzelfde evolutie zou kunnen bevestigen.

181-184 Oh dii boni, quis... Het eindrijm en de anafoor van ‘quis’ beklemtonen de gretigheid, waarmee ze met het voorstel van de vrouw instemmen. Dat doen ze mooi in de volgorde, waarin ze opgekomen zijn. De nar rijmt mee in zijn boerentaaltje en sluit zo de rij.

183 Quidtalia demens abnuat? Cf. Verg. Aen., 4, 107-108: ‘... Quis talia demens / abnuat?’.

185 Volght... nae ‘Naevolghen’ en ‘naervolghen’ (v. 274) betekenen beiden ‘achternagaan’ (MNW IV, k. 2120 en 2225). staep Betekent ‘voetstap’ (MNW VIII, k. 1941).

188 dechorea Deze vorm treffen we in woordenboeken niet aan. Hij is ongetwijfeld van ‘choreare’ (Du Cange II, k. 314) afgeleid, zoals ‘saltare’ aanleiding gaf tot de vorm ‘desaltare’ (cf. Suet., Cal., 54), waarvan LTL (II, p. 81) zegt: ‘Desalto est idem ac salto, seu vehementer salto’.

191 Repulsam... non patieris Cf. Ov. met., 2, 97; 3, 289: ‘... nullam patiere repulsam’.

192-197 dando cor amanti De minnaar wint het hart van de vrouw. De symbolische betekenis van dat geschenk is duidelijk. Cf. J. Timmers, Christelijke Symboliek en Iconografie (Antwerpen, 1985^5), p. 150 (nr. 382).

202-204 dando vilem herbam ‘herbam dare’ is een spreekwoordelijke uitdrukking, die duidelijk maakt dat men zich gewonnen geeft (cf. TLL VI, kol. 2621). Hier ironisch gebruikt. Door de nijdas wat onkruid (‘vilem herbam’) in de handen te stoppen drukt de vrouw meteen haar depreciatie voor hem uit.

203 Velim tu <suscipias> De aanvulling van deze elliptische constructie gebeurt op grond van de verzen 194-197: ‘... velim tu... quae... suscipe’.

203-204 hoc non male Uit de herhaling van deze woorden blijkt hoe de nijdas zijn geschenk met de nodige portie ironie aangeboden krijgt.

206 neque te neque tua dona De nijdas riposteert met de spreekwijze van de vrouw uit de verzen 167, 192 en 202.

221 mutant factum Cf. Ter., Andr., 40: ‘Haud muto factum’.

227 quaesitum numquam consecuturus De Moor zegt hier wat de vrouw de nijdas reeds in de verzen 143-144 duidelijk gemaakt had.

232 candide De auteur spot hier op een onderhuidse manier. ‘Candidus’ betekent zowel ‘oprecht’ als ‘wit’. De Moor heeft natuurlijk een zwarte huidskleur.

236-238 Rekening houdend met de rijmwoorden en met de gewoonten van de auteur kan men zich afvragen of v. 238 niet onmiddellijk op v. 236 moet volgen.

[p. 391]

239-241 dando crepundia De Moor krijgt een stuk speelgoed, een ratel of een amulet (TLL IV, k. 1174). Misschien schenkt ze hem een rommelpot, waarmee men onder andere op vastenavond muziek maakt. Volgens dezelfde redenering als in vers 202-204 denken wij dat hij met dit ratelend speelgoed, dat voor de kindsheid symbool staat, als een onvolwassen persoon de laan uitgestuurd wordt. Hij kan zich beter nog wat met speelgoed bezighouden, want voor vrouwen is hij nog niet rijp.

239 Nec minime Betekent ‘ook maar al te graag’. De vrouw ziet de Moor maar al te graag weggaan. Door ‘nec’ te gebruiken wijst de vrouw erop dat hij zo het voorbeeld van iemand anders zal volgen. Hieruit kan men afleiden dat de nijdas na vers 238 diep ontgoocheld afgedropen is. Hij komt in het stuk verder trouwens niet meer aan het woord.

253-255 Mantuanus... mulier nugigerula Wie ‘Mantuanus’ hoort, denkt automatisch aan Vergilius, en een denigrerende opmerking over de vrouwelijke sekse misstaat niet bij iemand, wiens ‘varium et mutabile semper / femina’ (Aen. 4, 569-70) spreekwoordelijk geworden is. De uitdrukking ‘mulier nugigerula’ komt evenwel niet voor bij Vergilius, en past trouwens niet in de dactylische hexameter. Om die reden zou men op zoek kunnen gaan naar een andere ‘Mantuanus’, die niet hoog oploopt met de vrouw. Bijna even beroemd als Vergilius in zijn tijd was Battista Spagnuolo (1447-1516), die beter bekend is als Baptista Mantuanus, en die door Erasmus ‘christianus Maro’ wordt genoemd. Zijn 10 eclogen werden onder de titel Bucolica seu Adolescentia voor het eerst in 1498 gepubliceerd, en kenden tussen 1500 en 1536 meer dan 20 herdrukken. In de veelgelezen vierde ecloge (Alphus sive de natura mulierum) velt de Italiaanse humanist een vernietigend vonnis over de vrouw. Is Baptista dus de ‘Mantuanus’ die wij zoeken? Ook hier hetzelfde probleem: in gans Baptista Mantuanus' oeuvre komt de term ‘nugigerulus’ - voor zover we hebben kunnen nagaan - niet voor. Het woord ‘nugigerulus’ is overigens vrij zeldzaam: het is een hapax bij Plautus (Aul. 525), en zelfs daar nog vrij verdacht en door de moderne uitgevers meestal verwezen naar het kritisch apparaat. Het duikt integendeel wél op in de Homulus van Christianus Ischyrius (ed. A. Roersch, Gent - Antwerpen, 1903), v. 165, een werk dat in 1536 te Keulen voor het eerst werd gedrukt; en nog eens in v. 151 van de Asotus van Georgius Macropedius (ed. H.P.M. Puttiger, Nieuwkoop, 1988). Het lijkt aannemelijk dat Macropedius, die zijn Asotus in 1537 publiceerde, hier door Ischyrius werd beïnvloed, en dat onze anonieme auteur op zijn beurt op één van beide teruggaat. Dit zou dan meteen een tweede terminus post quem opleveren voor ons vastenavondspel. Doch daarmee is het probleem van de relatie tussen ‘nugigerulus’ en ‘Mantuanus’ niet opgelost. Een mogelijk spoor biedt het voorkomen van de term in het werk van de gezaghebbende grammaticus Priscianus. In zijn Partitiones XII versuum Aeneidos principalium (ed. H. Keil, Grammatici latini III, Leipzig, 1859 = Hildesheim, 1961) leest men op p. 503, r. 39: ‘Gerulus, unde componitur nugigerulus’. Ligt het niet voor de hand dat de combinatie van de

[p. 392]

term met de Aeneis uit de titel van het werk waarin de term voorkomt, onze auteur tot zijn uitspraak verleid heeft? En dus is ‘Mantuanus’ wel degelijk Vergilius en ‘mulier nugigerula’ is geen letterlijk citaat, doch enkel een parafrase van Vergilius' vrouwvijandige houding.

262-264 dando pomum Reeds in de Oudheid gold het toewerpen van een appel als een liefdesverklaring. In de erotische poëzie stond hij symbool voor de vrouwenborst, de verleiding en de vruchtbaarheid. Maar sinds de christelijke traditie met het verhaal van de zondeval stelde hij ook de boosheid van de bekoring voor. Cf. Timmers, Christelijke Symboliek, pp. 216-17 (nr. 611).

264 comessandum De vertaling ‘gulzig opeten’ wijst op een intensivum van ‘comedere’. Het werkwoord ‘comessare’ wordt slechts aarzelend vermeld in TLL (III, k. 1781). Men kan hier beter terecht bij MLW (II, k. 918 en 959, s.v. comes(s)are) en MNW (IX, k. 2326, s.v. wertscapen).

266 lappen Betekent ‘stoppen in’ (MNW IV, k. 156).

270 ut una genio indulgeamus Cf. Pers., 5, 151: ‘Indulge genio, carpamus dulcia, nostrum est’.

271-274 Oh dii boni,... Cf. verzen 181-185. Vermits de nijdas reeds na vers 238 van het toneel verdwenen is, ontbreekt zijn bewering hier. Is het dan ook niet ietwat tegen de logica van het stuk in dat de Moor in vers 272 zijn enthousiasme voor de vrouw laat blijken, als hij haar even voordien samen met de nijdas verwenst heeft? Het ligt in de lijn van het verhaal dat de Moor na vers 261 afdruipt. In ieder geval laat hij na vers 272 niet meer van zich horen.

275-276 Mors Ondanks de overvloedige regieaanduidingen wordt de komst van de Dood niet met ‘exiens’ of ‘subintrans’ aangekondigd. Doemt hij als het ware uit het niet op? Of speelt een ander personage zijn rol en hoeft hij dan ook niet meer te ‘verschijnen’? De Moor en de nijdas komen voor deze rol in aanmerking. De Moor moet zich wel het minst omkleden, maar spreekt nog in vers 272. Het ligt dus meer voor de hand dat de nijdas in een andere huid opkomt. De reden waarom hij in de verzen 271-274 niet aan bod komt, zou dan ook van zuiver speltechnische aard kunnen zijn. En wat voor een schok brengt de verschijning van de Dood teweeg! Terzetten gaan de mist in. ‘Versus adonii’ duiken op (vv. 276-279, 293-299, 301-309 en 315-318), die niet zozeer melodisch, maar eerder ritmisch de macabere sfeer onderlijnen. Meteen kan men zich de vraag stellen of de Dood hier bij deze ritmische recitatie aan het dansen gaat. Zeker is dat deze passage nauwe banden met het dodendansthema vertoont.

276-291 Omne creatum... Hier worden de vrouw en de minnaar met de neus op de dood gedrukt. We kunnen dit tekstgedeelte in vier blokjes van vier verzen indelen. De Dood spreekt drie keer en de andere twee krijgen de kans op één repliek van evenveel verzen als de Dood uitgesproken had. Door de replieken heen worden enkele woorden met klem herhaald, waardoor deze passage een netwerk van echo's wordt. Letten we op de volgende

[p. 393]

vormen: ‘subdam’ (v. 277) - ‘subdere’ (v. 279); ‘praeparemus’ (v. 283) - ‘praeparastis’ (v. 284); ‘admonuerim’ (v. 285) - ‘monuisti’ (v. 287) - ‘admonui’ (v. 290).

278-279 curram / subdere Na werkwoorden van beweging wordt in het Latijn in de alledaagse spreektaal en bij dichters de infinitief i.p.v. het supinum gebruikt om het doel aan te duiden. Cf. A. Ernout-F. Thomas, Syntaxe latine (Parijs, 1984^6), § 275. Vgl. ook v. 21: ‘Quammer nyement in met mi / eam visere?’.

287 quando In deze vraag wordt de bijbelse stijl geparodieerd. In het Nieuwe Testament worden verscheidene vragen tot Christus gericht, die met ‘quid’, ‘cur’ of ‘quando’ ingeleid worden (cf. Mt., 24, 3; 25, 37-40, en vooral 44; Mc., 13, 4-5; Lc., 21, 7). Hiermee wordt het bovennatuurlijk statuut van de ongenaakbare en onwrikbare Dood alleen maar bevestigd (cf. de aanspreking in v. 286: ‘cunctarum dominatrix rerum’).

291 vos properate Zowel tegenover de minnaar en de vrouw, als tegenover de nar besluit de Dood op dezelfde manier (cf. v. 318).

294 Hos modo non cras Hiermee wijst de Dood naar de minnaar en naar de vrouw, die het bevel gekregen hebben om meteen met hem mee te komen.

299 vade regressus Indien de vorm ‘vadere’ behouden zou blijven, zou men daarvoor één van beide (minder waarschijnlijke) verklaringen kunnen aanvoeren: (1) men zou kunnen denken aan een ‘infinitivus iussivus’. Voor deze zelden voorkomende constructie bestaan toch enkele interessante parallellen. Cf. Ernout-Thomas, Syntaxe, § 284. (2) ofwel heeft men hier te maken met een passieve vorm van ‘vadere’. Reeds in de Oudheid ontstond er verwarring tussen actieve en deponente werkwoorden. Cf. Ernout-Thomas, Syntaxe, § 225; het is dan ook begrijpelijk dat men in latere periodes nog meer ging verwarren. Waarschijnlijk verkoos de auteur hier de medio-passieve vorm om metrische redenen.

305 Nosce te ipsum Is de Latijnse vertaling (cf. Cic., fin., 5, 44; Tusc., 1, 52) van de Griekse wijsheid, ‘γνῶθι σεαυτόν’, die prijkte boven de Delfische tempel van Apollo (cf. Plato, Prot., 343a; Aristot., Rhet., 1395a; Paus., 10, 24, 1).

310 Ex libro Is het regieboek bedoeld? Misschien wil de nar gekscherend aangeven dat de Dood eigenlijk dingen zegt, die niet in het scenario staan. Feitelijk was er afgesproken dat hij hem niet zou moeten volgen.

316 repulsa In tegenstelling tot de andere aanbidders aanvaardt de Dood geen negatief antwoord.

319-338 Illecebras vitae molles... Het is mogelijk dat diegene die de proloog uitgesproken heeft, ook de epiloog brengt. Elk distichon vormt een syntactisch en semantisch geheel. De verzen 323 tot 338 kunnen moeilijk allemaal op rekening van de auteur gebracht worden. De vv. 323-28 zijn immers terug te vinden in een 15de-eeuws handschrift (Cod. Ms. Philos. 3) uit de Niedersächsi-

[p. 394]

sche Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen (cf. Walther I/1, 19227). Deze drie disticha worden daar gevolgd door: ‘Est illic natale solum nostrique penates, Regnat ubi in decimo maximus orbe pater’. Deze verzen kunnen verder niet thuisgebracht worden. Het handschrift kwam in 1812 via de universiteit van Helmstedt in Göttingen terecht. In de catalogus van Helmstedt ressorteerde het onder de titel ‘Manuscripta’. Bovendien zijn ook de verzen 333-334 in andere verzamelingen van spreuken te vinden (Walther II/2, 8919).

322 frugiferae messis Cf. Ov., met., 5, 656: ‘frugiferas messes alimentaque mitia reddant’.

326 fallitur Door de plaatsing van dit woord, in enjambement, wordt de ijdelheid van het aardse leven beklemtoond. 336 triplici fauce Door middel van deze poëtische constructie doet de auteur de Dood aansluiten in de rij van antieke monsters, die één of meerdere lichaamsdelen in drievoud bezaten. Van de lugubere verschijning bij de Dictègrot, die Cadmus moet verslaan, vooraleer hij Thebe kan oprichten, zegt Ovidius (met., 3, 34): ‘Tresque micant linguae, triplici stant ordine dentes’. Vooral de identificatie met de hellehond Cerberus kan hier een rol gespeeld hebben. Apuleius (met., 6, 14, 3) stelt het gedrocht met een driedubbele rug voor. Ovidius wijst op zijn ‘triplex forma’ (met., 9, 185), schildert hem met ‘tria colla’ (met., 10, 65-66) en zegt op een andere plaats: ‘... tria Cerberus extulit ora / et tres latratus semel edidit...’ (met., 4, 450-451).

337-338 valete... plaudite Is de traditionele manier om een blijspel af te sluiten, ook bij Plautus en Terentius.