Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1987

[p. 453]

In memoriam Prof. Dr. Jan F. Vanderheyden
door R. de Belser
Voorzitter van de Academie

Waarde Collega's,

Toen onze Vaste Secretaris me een dag of tien geleden mededeelde dat onze innemende, bescheiden collega prof. dr. Jan Vanderheyden op 9 oktober vrij onverwachts overleden was, moest ik aan het gedicht ‘De krekel in het gras’ van Gabriel Smit denken. Misschien herinnert u zich de beginregels van dit droefgeestige, metaforische gedicht: ‘De dood zingt als een krekel in het gras: onzichtbaar, onophoudelijk nabij’. Niemand van ons, waarschijnlijk ook onze betreurde collega niet, kon hebben vermoed dat de krekel zó snerpend nabij was. In juni jl. nam Jan Vanderheyden, kennelijk hersteld van de ziekte die in 1986 zijn werkkracht tijdelijk ondermijnd had, in de Vaste Commissie voor Moderne Letteren nog zeer alert en met grote helderheid van geest deel aan de nabespreking bij de lezing van onze ondervoorzitter over Guido Gezelle's Doodendans. Dat hij zich toen, voor het laatst allicht, liet verleiden tot deelneming aan een discussie over het doodsmotief in de letteren hoeft voorzeker niet als een omen of als een tragische speling van het lot te worden uitgelegd. De doodsgedachte in de literatuur is immers een onderwerp waarmee Vanderheyden bijzonder goed vertrouwd was. In 1930, ruim 20 jaar voordat hij zelf als lid tot ons Genootschap zou toetreden, werd zijn proefschrift, getiteld ‘Het thema en de uitbeelding van den dood in de poëzie der late middeleeuwen en der vroege renaissance in de Nederlanden’, door onze Academie bekroond en uitgegeven. In deze studie behandelde hij nagenoeg alle aspecten van de dood en het vergankelijkheidsbesef die in de Nederlandse poëzie van de 14de tot de 16de eeuw voorkomen.

Ook als hij alleen maar dit overzichtelijke, door verschillende generaties van studenten in de literatuurgeschiedenis geraadpleegde werk had nagelaten, zou hij recht hebben op onze waardering en erkentelijkheid. Maar Vanderheyden heeft ook op velerlei andere gebieden, waarin hij zich gaandeweg specialiseerde, de aandacht getrokken. Hij was een veelzijdig geleerde, die niet alleen de Middelnederlandse letterkunde beheerste, maar ook de encyclopedie van de Germaanse filologie, de Engelse taal- en letterkunde, de Amerikaanse literatuur en de bibliotheekwetenschap tot zijn met succes verkende en ontgonnen studievelden mocht rekenen. Van onschatbare betekenis voor onnoemelijk veel kan-

[p. 454]

didaat-filologen waren zijn drieledige ‘Schets van de geschiedenis van de Germaanse filologie’ en zijn tweedelige ‘Heuristiek’. Na zijn benoeming in 1948 tot docent en in 1950 tot professor aan de Leuvense Universiteit ging Vanderheyden zich met steeds grotere geestdrift en intensere belangstelling toeleggen op de Angelsaksische literatuur. Vooral als kenner van de Middelengelse letteren genoot hij bij vakgenoten en studenten een stevige reputatie. In de jaren die aan zijn academische loopbaan voorafgingen had hij overigens al zijn sporen verdiend in het bibliotheekwezen. Van 1929 tot 1962 was hij, zij het met onderbrekingen als gevolg van bijzondere opdrachten, achtereenvolgens als stagiar, bibliothecaris en adjunct-conservator verbonden aan de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. In die betrekking ontpopte zich onze collega Vanderheyden, die zich maar al te bewust was van de belangrijke rol die de bibliotheken in het wetenschappelijk onderzoek en de cultuurspreiding hebben te vervullen, als een competent en gezaghebbend bibliotheconoom. Onder de vele geschriften die hij ook op dit terrein publiceerde vermeld ik in het bijzonder de uitvoerige handleiding met catalografische regels ten behoeve van de Belgische bibliotheken, die hij samen met zijn collega's Van Hove en Remy opstelde. Dit werk, waarmee een normalisering van de nogal willekeurige titelbeschrijving beoogd werd, gold en geldt nog steeds als een model van nauwkeurigheid en systematiek. Ik herinner me dat deze regels mij als adjunct-bibliothecaris van het Museum Plantin-Moretus en het Prentenkabinet, samen met de regels ontworpen door de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, van groot nut zijn geweest. Ik heb als gewezen catalograaf alleszins mijn persoonlijke redenen om onze eminente collega dankbaar te zijn.

In 1951 werd prof. dr. Vanderheyden als opvolger van de inmiddels overleden Joris Eeckhout tot lid van onze Academie verkozen. In de schoot van dit Genootschap hield hij in de voorbije tientallen jaren een niet gering aantal lezingen, die doorgaans betrekking hadden op de geschiedenis van de Germaanse filologie en die hij naderhand, verder uitgewerkt en voorzien van voetnoten, in de Verslagen en Mededelingen liet verschijnen. Vanmorgen nog zou hij ons in de Vaste Commissie voor Cultuurgeschiedenis hebben vergast op een nieuwe aflevering in de reeks lezingen, getiteld ‘Verkenningen in vroegere vertalingen (1450-1600)’. Het lot heeft daar helaas anders over beschikt: we hebben zijn rustige, afgemeten stem met het warme timbre niet meer mogen horen. We kunnen in ieder geval zeggen, zonder een beroep te doen op hyperbolen of tot sentimentaliteit te vervallen, dat hij tot zijn laatste ademtocht vreugde en energie heeft geput uit de herhaalde ge-

[p. 455]

legenheden die de Academie hem, ook als erelid, verschafte om de resultaten van zijn wetenschappelijk onderzoek toe te lichten.

Waarde Collega's, dit summiere In Memoriam is in feite niet veel meer dan een bescheiden voetnoot bij het 84 jaren lange, dynamische levensverhaal, zo rijk aan geestelijke facetten, van prof. dr. Jan Vanderheyden. Mijn voorganger, onze collega Jan Deschamps, heeft in 1977, ter gelegenheid van zijn installatie als opvolger van prof. Vanderheyden, een veel vollediger en degelijker gefundeerd beeld van diens leven en werken en verdiensten opgehangen dan ik in dit korte bestek zou kunnen doen. De tekst van deze hommage, die ik u graag ter herlezing en ter aanvulling van mijn bericht aanbeveel, is in aflevering 2 van de Verslagen en Mededelingen 1978 verschenen.

Mag ik u dan nu verzoeken te willen gaan staan en heel even in stilte ons erelid prof. dr. Jan Vanderheyden te herdenken?

[p. 456]

Tekst van de lijkrede door J. Deschamps namens de Academie tijdens de uitvaart van J.F. Vanderheyden in de parochiekerk van Sint-Jozef te Leuven, uitgesproken.

Voor zijn collega's van de Academie kwam het plotse heengaan van Prof. Dr. J. Vanderheyden geheel onverwacht. Wel bleef hij in de laatste jaren soms een tijdlang wegens ziekte uit de Academie weg, maar na zo'n afwezigheid kwam hij telkens zo fleurig en opgeruimd terug dat niemand van ons zich over zijn gezondheid ernstig zorgen maakte. Sedert hij einde 1976 op 73-jarige leeftijd binnenlands erelid werd, nam zijn rusteloze bedrijvigheid aanzienlijk toe en publiceerde hij in de Verslagen en Mededelingen 22 uitvoerige bijdragen, samen méér dan elfhonderd bladzijden, waaronder 16, getiteld Verkenningen in vroegere vertalingen. De laatste bijdrage verscheen eergisteren, zelf had hij de drukproeven nog nagezien. In de Vaste Commissie voor Cultuurgeschiedenis zou hij op 21 oktober a.s. weer een lezing houden. Allen wisten we dat hij nog dagelijks in het gebouw van de Faculteit voor de Letteren en de Wijsbegeerte, waar hij nog een werkvertrek had, ging studeren en schrijven. Nog in de voormiddag van zijn laatste dag was hij daar als naar gewoonte gaan werken. Maar plots kwam 's middags een einde aan het werkzame en vruchtbare leven van een wijs en rechtschapen man en een voortreffelijk geleerde naar wie al zijn collega's van de Academie en allen, die hem gekend hebben, met ontzag en bewondering opzagen.

Mij werd gevraagd bij deze gelegenheid te spreken over Prof. Vanderheyden als lid van de Academie. Vooraf wil ik eraan herinneren dat hij niet alleen als academielid, maar ook als adjunct-conservator van de Koninklijke Bibliotheek, als secretaris-generaal van het Albert I-bibliotheekfonds en als professor aan de Katholieke Universiteit te Leuven onschatbare verdiensten heeft verworven. Onvermeld mag ook niet blijven dat hij bij het herstel van de in 1940 uitgebrande Leuvense universiteitsbibliotheek een voorname rol heeft gespeeld. Op 27 juni 1951, dus op 48-jarige leeftijd, werd Prof. Vanderheyden ter vervanging van Joris Eeckhout tot lid van de Academie verkozen. Voordien had dit genootschap zijn proefschrift Het thema en de uitbeelding van de dood in de poëzie der late middeleeuwen en der vroege renaissance in de Nederlanden als prijsvraag uitgeschreven, met goud bekroond en in 1930 in de reeks Bekroonde Werken opgenomen. Sedert zijn benoeming tot professor in 1950 en zijn verkiezing tot lid van de Academie het jaar daarna namen zijn bibliotheconomische publikaties geleidelijk in aantal

[p. 457]

af en deed hij hoe langer hoe meer onderzoek naar figuren en onderwerpen uit de geschiedenis van de Germaanse filologie. Daarover hield hij in de Academie een groot aantal lezingen, die hij naderhand, aangevuld en van noten voorzien, in het licht gaf.

Behalve zijn proefschrift publiceerde hij in de Academie 41 bijdragen, waarvan er 19 vóór en 22 na zijn benoeming tot binnenlands erelid verschenen. Het is onmogelijk hier de titels van al deze bijdragen op te sommen. Reeds genoemd heb ik de 16 bijdragen, getiteld Verkenningen in vroegere vertalingen. Onvermeld wil ik niet laten de 12 bijdragen, die hij aan het in 1553 verschenen traktaat Rhetorica, dye edele const van welsegghene van Jan van Mussem, kapelaan in het Frans-Vlaamse stadje Wormhout, heeft gewijd. Opmerkelijk is dat de meeste van die 41 bijdragen handelen over niet of minder bekende werken uit de eerste eeuwen van de boekdrukkunst in de Nederlanden en de aangrenzende landen. Eerst als adjunct-conservator van een rijke bibliotheek en later als professor in de geschiedenis van de Germaanse filologie besefte hij beter dan wie ook hoe groot de cultuurhistorische betekenis van die thans vergeten of minder bekende werken ooit is geweest.

De geschriften die Prof. Vanderheyden liet verschijnen, zijn behoorlijk gedocumenteerd en geschreven in een persoonlijke bloemrijke stijl, gekenmerkt door knap uitgewerkte vergelijkingen, die zijn betoog verduidelijken of veraanschouwelijken. Behalve zijn bibliotheconomische geschriften, die meestal van vóór zijn lidmaatschap van de Academie dateren en de lijvige cursussen, die hij ten behoeve van zijn studenten samenstelde, werden bijna al zijn werken door de Academie uitgegeven.

Prof. Vanderheyden is 36 jaar lang een trouw en bedrijvig lid van de Academie geweest. Van 1951 tot 1976 was hij gewoon lid en van 1976 tot aan zijn overlijden binnenlands erelid. Van 21 februari 1962 tot 20 februari 1963 was hij voorzitter. Hij had een hoge opvatting van zijn taak als academielid en was steeds bekommerd om de goede gang, de faam en de uitstraling van de Academie. In de commissievergaderingen zat hij altijd achteraan in een hoek, vanwaar hij geheel de zaal kon overzien. Steeds luisterde hij met gespannen aandacht, maar zelden of nooit mengde hij zich in de besprekingen, die op de lezingen volgden. Ondanks zijn streng voorkomen en zijn vierkante gestalte was hij een gevoelig, ja teerhartig man, die zich vlug geraakt of gekwetst voelde, als hij zich te kort gedaan achtte of aan zijn volk en zijn taal, die hem na aan het hart lagen op enigerlei wijze onrecht was gedaan.

In Prof. Vanderheyden verloor de Academie een trouw en werkzaam lid, zijn collega's een rechtschapen en geleerde vriend, de Nederlandse

[p. 458]

filologie een eminent en veelzijdig beoefenaar. Hij zelf is na een welgevuld leven van ons heengegaan, maar in zijn talrijke geschriften, waarin hij de vruchten van zijn jarenlange wetenschappelijke arbeid heeft neergelegd, zal hij tot in lengte van dagen blijven voortleven. Mocht hij in het hiernamaals de beloning der rechtvaardigen deelachtig worden. Hij ruste in vrede.