Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1986

[p. 346]

Verslagen over bekroonde prijsantwoorden
De partikels van de al/nog/pas- groep in het Nederlands. een semantische en pragmatische studie
door Willy Vandeweghe

Verslag van de heer V.F. Vanacker, eerste beoordelaar

Sedert het verschijnen van de studie ‘Het probleem van de woordsoorten, in het bijzonder van het bijwoord in het Nederlands’ (1964), waarin de auteur, H. Roose, grotendeels steunend op distributionele kenmerken, duidelijk maakte dat het begrip ‘bijwoord’ een zeer heterogene verzameling taalelementen omvat, hebben verschillende soorten bijwoorden en bijwoordelijke bepalingen ruim aandacht gekregen. Bij sommige bijwoordelijke elementen is o.m. grote belangstelling ontstaan voor de pragmatische aspekten in het taalgebruik. Uit de uitvoerige studie van de heer Vandeweghe blijkt hoe semantiek een zeer ruime aanvulling kan krijgen uit de pragmatiek. Zeker verdienden de elementen al/nog/pas nader onderzoek. Het werk dat de Kon. Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde als antwoord op de prijsvraag ter beoordeling werd aangeboden, toont op een overtuigende wijze hoe semantiek en pragmatiek in de karakterisering van taalgebruikverschijnselen elkaar kunnen aanvullen. Het werk van de heer Vandeweghe beschouw ik als een uitzonderlijke prestatie, waarin een belangrijk en moeilijk deel van de Nederlandse grammatika op een voortreffelijke wijze wordt beschreven en ook verklaard.

De ruime inleiding plaatst het onderzoek terecht op het terrein van de konversatie, het taalgebruik. Duidelijk heeft het onderzoek van pragmatisch gekonditioneerde taalgebruikfeiten niets of maar weinig te maken met waarheidskondities. De studie van de heer Vandeweghe moet daarom binnen het kader van de pragmatiek worden geplaatst. Juist daardoor zal het hele onderzoek zo vernieuwend en enigszins ongewoon lijken. Terecht wijdt de auteur een vrij lange bespreking aan de pragmatische geleding van de zin in de tekst (p. 37-55). In dat verband zijn de voorafgaande bladzijden over de konversatie uiterst belangrijk.

[p. 347]

De heer Vandeweghe schenkt speciaal aandacht aan het aspekt van de gerichtheid op de hoorder. In dat verband vraag ik me af of de voorstelling op p. 23 dat de zender de boodschap zo zal formuleren dat ze door de hoorder zo efficiënt mogelijk kan worden geassimileerd, d.w.z. zo snel en ook, zo getrouw en zo volledig mogelijk, wel juist is. Observatie van gesprekken brengt me ertoe aan te nemen dat het niet altijd zo is dat de spreker ‘zo volledig mogelijk’ formuleert. Vaak streeft de spreker geen volledigheid na, doordat hij linguïstische en a-linguïstische feiten bij de hoorder als bekend beschouwt. Vermoedelijk is alleen de formulering van de heer Vandeweghe hier misleidend, want uit de beschrijvingen van het materiaal blijkt duidelijk een andere opvatting. Trouwens, op p. 59 wordt juist voor de partikels gewezen op de wet van de geringste inspanning.

Het Hoofdstuk 2 behandelt de terminologie en de begrippen i.v.m. de partikels. De voorgestelde indeling in schaalpartikels en in logische partikels, met de indeling in zinspartikels en graadpartikels is verantwoord, maar de door de heer Vandeweghe voorgestelde tegenstelling ‘fokuspartikel’ tegenover zinspartikel lijkt beter, vooral voor het te onderzoeken taalgebruikmateriaal.

Op enkele plaatsen wens ik toch een vraagteken te plaatsen:

p. 69. Dat helaas, waarschijnlijk, jammer genoeg gebonden zijn aan een bepaald illokutief type (= mededelende zin) is juist, maar heeft een verklaring niet alleen in het illokutieve type, maar vooral in het feit dat met die partikels door de spreker geen positie kan worden gekozen tegenover een situatie waarvan men nog niet weet of ze gerealiseerd zal worden of is. Daardoor komen die partikels niet voor in een gebiedende zin of in een ja-neen-vraag.

Op p. 73 heeft de auteur ten onrechte geen oog voor de bijzondere gevallen met niet als zinsdeel vooraan in de zin. (Zie artikel L. Koelmans ‘Zinnen met aanloop in het Nederlands’, in N.Tg. 63 (1970), p. 21-27).

In de beschrijving van het materiaal zelf in Deel 2 bewijst de auteur dat zijn inzichten heel wat tot nog toe onbekende karakteriseringen mogelijk maken. Buitengewoon vruchtbaar blijkt het begrip ‘perspektiviteit’ te zijn. Ook het steunen op het begrip ‘sekwentie’, met de tegenstelling binair-skalair biedt heel wat mogelijkheden voor een sekure beschrijving (Hoofdstuk 3). Sommige delen van die beschrijvingen zijn heel verhelderend en zijn bijzonder goed geslaagd. De auteur toont er overtuigend hoe een pragmatische aanpak veel beter inzicht geeft in het

[p. 348]

gebruik van al en pas. Zeker zal bij een onderzoek van andere partikels door anderen gebruik moeten worden gemaakt van het overzicht van de perspektiviteit op p. 121.

In de volgende hoofdstukken gaat de auteur speciaal in op het gebruik van het partikel al/reeds in verschillende kombinaties. Hier vindt men een buitengewone rijkdom van subtiele onderscheidingen, die steunen op een konsekwent aanwenden van semantische en pragmatische karakteriseringen. De grote rijkdom van de beschreven konstrukties wordt ingedeeld in verschillende kombinaties van al en zijn negatieve tegenhanger met kwantiteitsaanduidingen, met polaire predikaten, met tijdsduurbepalingen en met tijdstipbepalingen. Het geheel van de rijke observaties verdient alle lof en bewijst duidelijk hoe uitzonderlijk beschrijving van taalgebruik verduidelijkt wordt door een beroep te doen op pragmatische faktoren. Voor de verstandige en konsekwente wijze waarop dat gebeurd is, verdient de heer Vandeweghe alle lof.

Bij een zo geslaagd werk kan het eng lijken als op een paar plaatsen wordt gewezen waar enige twijfel rijst bij de lektuur, maar het is nu eenmaal de taak van een beoordelaar kritiek uit te brengen.

Op p. 112 wordt voorgehouden dat een temporele omkering niet mogelijk is: Het zou altijd zijn van ‘vroeger’ naar ‘later’. Ik vraag me af wat de heer Vandeweghe zou denken bij een predikaat met ‘terugdenken’.

Op p. 112-113 in het ‘geografische’ voorbeeld met Eupen en Monschau wordt een lokale richting aanvaard. Dat kan juist zijn, maar is het niet noodzakelijk. Zo vraag ik me af of

Voeren ligt nog in Limburg.

ekwivalent is met

Voeren ligt nog niet in Brabant.

Hier kan men, vermoed ik, niet spreken van een geografische of zelfs van een temporele gerichtheid. Die beide zinnen zijn maar mogelijk als men ze in de sfeer van een administratieve of misschien politieke beslissing plaatst.

Op p. 124 in voetnoot 19 is over het hoofd gezien dat er wel een distributionele overeenkomst is tussen al en reeds, wanneer die als fokuspartikel na een substantief zijn geplaatst:

Caesar al heeft dat gezegd
Caesar reeds heeft dat gezegd.

[p. 349]

Op p. 199 zou ik bij zin (18) interpreteren, niet alleen dat de spreker verandering in de SvZ verwacht, maar dat de SvZ een gevolg is van een evolutie. Zie daarvoor citaat WNT bij zin (19), waar sprake is van een voortgang.

Op p. 245 wordt een asterisk geplaatst bij

(26) Hij woont al korte tijd in Antwerpen.

Ik vraag me af of de oorzaak niet kan liggen in de tegenstelling korte tijd ↔ een korte tijd of een tijdje.

Zo is toch mogelijk: Hij woont al een korte tijd in Antwerpen.
Hij woont al een tijdje tijd in Antwerpen.

In beide zinnen hebben kort en de diminutiefvorm in de groep met het onbepaald lidwoord een positieve waarde tegenover 0. Juist die positieve waarde maakt al mogelijk. De auteur had hierop kunnen wijzen.

Misschien is er een onvolledigheid in de voorstelling op p. 341 dat kontinuatieve werkwoorden als blijven, doorgaan onverenigbaar zijn met al op de grond van het kenmerk [+ persistent]. Zo krijgt zin (9a):

Ik blijf hier al vijf jaar.

een dubbel vraagteken. Wat met een kontinuatief werkwoord als verblijven?

Ik verblijf hier al vijf jaar.

Maar ik wens deze enkele voor kritiek vatbare punten niet te sterk te beklemtonen. Het zijn trouwens maar detailpunten, die eigenlijk niets verminderen aan de wetenschappelijke waarde van deze fundamentele studie. Die is buitengewoon groot, niet alleen om de zeer strenge methodologische aanpak, waarin geen enkel moeilijk punt omzeild wordt, maar ook om de vele verhelderende inzichten die gegeven worden.

Belangrijk lijkt me in deze studie ook dat daaruit blijkt dat ook semantisch-pragmatische elementen helpen om een inzicht te krijgen in de visie op de werkelijkheid binnen een bepaalde taalgemeenschap. Hier wordt op die manier een terrein van onderzoek voorbereid voor de metalinguïstiek.

In de studie van de adverbiale partikels mag het werk van de heer Vandeweghe als richtinggevend worden beschouwd. Het geeft een degelijke en fijnzinnige basis waarop verder kan worden gebouwd, en verdient alle lof en bewondering.

Met volle overtuiging stel ik dan ook voor de studie van de heer Vandeweghe te bekronen. Ik dring ook aan op publikatie in de nabije toekomst.

[p. 350]

Verslag van de heer O. Leys, tweede beoordelaar

Aan het eind van dit werk (blz. 446) schrijft de auteur dat de partikels een moeilijk toegankelijk onderzoeksgebied vormen. En men kan het, wat dat betreft, volkomen met hem eens zijn. Wie de taalpartikels bestudeert moet niet alleen vertrouwd zijn met de problemen van de ‘engere’ syntaxis en semantiek. Hij dient ook een grondige kennis te hebben van bv. pragmatiek en tekstgrammatika. En hij zal heel wat vakliteratuur moeten doorworstelen, wat dan weerom veronderstelt dat hij vertrouwd is met oudere en jongere modellen van taalbeschrijving.

Van deze vertrouwdheid met problemen en modellen levert de auteur van dit werk een schitterend bewijs. Bovendien is het werk dat hij voorlegt zeer konsistent opgebouwd, helder gestruktureerd en met grote taalvaardigheid geschreven. Kortom, dit werk is een werk van hoog niveau en ik sluit mij dan ook gaarne aan bij het oordeel van de eerste verslaggever, die voorstelt dit werk te bekronen en uit te geven.

Bij de huidige diversifikatie in de moderne linguïstiek kan men het een verslaggever zeker niet euvel duiden, wanneer hij moet bekennen dat hij met de problematiek van een te beoordelen werk niet zó vertrouwd is, dat hij ook nog kritiek ‘ten gronde’ zou kunnen leveren. Ook in dit verslag zal men niet méér vinden dan enkele kanttekeningen, misschien een paar nuttige aanvullingen, hier en daar ook een voorzichtige vraag of een voorstel, waarmee de auteur bij een eventuele uitgave wellicht rekening zou kunnen houden.

_**_*

Allereerst zou ik met betrekking tot de ‘lay-out’ van deze verhandeling een paar bedenkingen willen opperen.

Bij publikatie zou de beschrijving van het notionele apparaat veel korter mogen gehouden worden dan nu het geval is. Voor de ingewijde lezer zijn veel uitweidingen in het eerste en ruim 100 blz. tellende inleidende deel overbodig en voor de niet-ingewijde zullen zij toch sowieso niet volstaan. Ook verderop in het werk zijn niet alle uitweidingen even strikt noodzakelijk (bv. blz. 206 vv.).

Het zou de lektuur vergemakkelijken als er wat minder afkortingen gehanteerd werden. Vooral afkortingen die maar de duur van een (sub)kapittel hoeven mee te gaan en dus nauwelijks wat uitsparen, zouden dienen vermeden te worden (RTS, SWK, AWK, GvZ enz.). Het bevordert anderzijds evenmin een vlotte lektuur wanneer afkortingen als

[p. 351]

NP, VP, OS gebruikt worden, die iets anders moeten betekenen dan wat die in de moderne linguïstiek steevast betekenen! Een auteur mag niet vergeten dat de lezer niet voortdurend het volledige begrippenapparaat van een werk voor ogen heeft en dat ook een inlegblad met afkortingen niet meteen alle hindernissen voor een vlotte lektuur oplost!

De kommentaar bij de voorbeeldzinnen is soms nodeloos uitgesponnen en verloopt daardoor ook niet steeds zo duidelijk in de richting van een generaliserende verklaring (bv. blz. 433; 434).

Het begrip ‘monotone stijging’ wordt op blz. 236 toegelicht; op deze plaats echter blijkt nog niet dat men deze term voor een beschrijving van de al-groep nodig heeft. De relevantie van de term wordt pas echt duidelijk op blz. 270.

Soms moet men bij introduktie van een stelling of van een tabel te lang wachten op een verhelderend voorbeeld (bv. blz. 161, 436, 437), zodat de lezer dan in de tekst heen en weer moet ‘lopen’, wat weerom niet bevorderlijk is voor een vlotte lektuur.

_**_*

Wat de inhoud van deze studie betreft, heb ik o.m. het volgende genoteerd:

Blz. 21: het wordt wat gevaarlijk om thans nog zonder meer van inherente betekeniskenmerken te spreken of om te stellen dat de pragmatische keuzes na de semantische gemaakt worden. - Blz. 69: maar in (20) lijkt mij niet onmisbaar. - Blz. 110: de overgang die in (8-11) in het geding is, is ook enigszins van implikationele aard en niet louter deskriptief. - Blz. 128: wat nog betreft, had op de disambiguerende rol van steeds kunnen gewezen worden (trouwens ook op blz. 198 i.v.m. (17)). - Blz. 182: in (18) is al kombineerbaar met inderdaad; uit zichzelf bewerkt al dus niet de implikatie dat de stand van zaken bereikt is. - Blz. 207: er zou terloops nog kunnen gewezen worden op het feit dat er geen morfologische komparatief bestaat ter uitdrukking van een minder-waarde, wat blijkbaar samenhangt met het feit dat de normale interpretatie van een negatie reeds die is van een minderwaarde. - Blz. 263: om (19b, 20b) te accepteren, hoeft men zelfs geen alternatieve wereld te bedenken. - Blz. 307: het verzwegen B-punt in (19) kan m.i. gerust wat anders zijn dan de ego-lokalisatie. - Blz. 321: de statusverschillen tussen (3) en (4) zijn blijkbaar door de kotekst van al/nog bepaald. Dat de funktie van beide partikels in (4) op zichzelf wat anders zou zijn dan in (3) is dus niet zonder meer dui-

[p. 352]

delijk. - Blz. 343: uitspraken als (19a) worden toch gehoord (vgl. bv. nog ‘hij spreekt al in geen jaren meer met zijn gebuur’). - Blz. 347: de evenredigheid al/pas = voldoende/noodzakelijk laat het principieel perspektivische karakter van beide partikels buiten beschouwing en is dus als definitie minder geschikt dan de perspektivische definitie onder (c) op blz. 348. Overigens bewijst (13) op blz. 350 dat de gelijkstelling ‘pas = noodzakelijk’ gevaarlijk is. - Blz. 357: (5a) impliceert dat het later had kunnen zijn. Wat ‘de vervulling der tijden’ betreft, geldt dus dat VW een meer-waarde bezit: RW < VW; anderzijds impliceert (5b) dat de ‘vervulling’ van de handeling vroeger had kunnen gebeuren en in die zin geldt weerom dat VP een meerwaarde bezit: AP < VP. De ordening van de meer-waarden verloopt m.a.w. in een andere richting in (5a) dan in (5b), wat meteen de zgn. omkering der implikaties inhoudt. De later-richting hoeft dus niet steeds de negatieve op de t-lijn te zijn (zoals op blz. 372 gesteld). - Blz. 406: ook bij zgn. situerende tijdsbepalingen is er een oriëntatiepunt in het spel, nl. de situerende bepaling zelf. Het onderscheid situerend/relationeel lijkt dan ook niet zo geslaagd. Het ware wellicht adekwater uit te gaan van een primaire dichotomie [± in]. - Blz. 410: Het verschil [± samengesteld] is van een andere orde dan het verschil [± situerend] of [± gemengd]. Daardoor kan er ook verderop geen subkapittel zijn dat handelt over ‘al/pas en de samengestelde bepaling’! - Blz. 440: langzaam heeft m.i. wel degelijk een temporele betekenis, zij het dan ook geen relatiefrelationele zoals spoedig. Verder is het aspekt van zinnen met al spoedig m.i. niet noodzakelijk perfektief; men denke in dit verband slechts aan zinnen als ‘ik begon al spoedig in te zien dat...’; ook in (20) op blz. 437 is het aspekt niet perfektief, maar eerder resultatief.

Ik heb een meer fundamenteel bezwaar tegen de opvatting dat al cs. aspektivische elementen zouden zijn (p-, f-, r- aspektivisch) zoals op het eind van het werk (blz. 444) nog eens in alle duidelijkheid gesteld wordt. Deze partikels impliceren weliswaar een transitionaliteit en dus een vorm van aspekt. Maar men kan m.i. niet aan een taalvorm een betekenis of funktie toekennen die alleen toekomt aan een implikatie of implikatuur. Aldus zou bv. elke uitdrukking van richting een modale uitdrukking moeten genoemd worden (omdat richting het futurisch bereiken van een doel impliceert). Overigens impliceert het perspektivische ook een zekere modaliteit, nl. het denkbaar andere, en zo zou men dus het perspektivische ook nog modaal kunnen noemen! Blijkbaar zal men ‘perspektiviteit’ van modaliteit en aspekt moeten scheiden. Vermoedelijk kunnen ook het f- en het r-aspektivische al/nog evenzeer tot

[p. 353]

dit algemene begrip ‘perspektiviteit’ herleid worden als het paspektivische al/nog.

Tenslotte vraag ik me af of men al cs. wel degelijk telisch, begrenzend of doelaangevend kan noemen (blz. 123 en passim). Deze partikels impliceren weliswaar gerichtheid, maar de richtingskonstituent funktioneert niet noodzakelijk als doelkonstituent (wat trouwens op blz. 233 wordt toegegeven; op blz. 252 is er wel degelijk sprake van gerichte maar onbegrensde processen).

_**_*

Deze aanmerkingen tasten geenszins de intrinsieke waarde van dit werk aan. Zoals ik al zei, verdient het m.i. te worden bekroond. Na reduktie van deel I en na enkele kleinere aanpassingen in deel II kan het zeker ook worden uitgegeven.

Verslag van de heer J. Goossens, derde beoordelaar

Dit is een werk van zeer goede kwaliteit: het getuigt van scherpzinnigheid, van goede linguistische vakkennis en belezenheid, van een systematische aanpak, van het vermogen logisch door te construeren, het is goed geformuleerd. De resultaten zijn - dat ligt in de aard van het onderwerp - niet spectaculair, maar in hun subtiliteit duidelijk. Het tot dusver vrij magere onderzoek van deze partikels is door het werk van Vandeweghe in belangrijke mate vooruitgekomen, ook al stelt de auteur dat het grotendeels explorerend van karakter is. Het valt wel op dat de ontwikkeling van de theorie veelal aan de hand van geconstrueerde zinnetjes gebeurt; voorbeelden uit het corpus der ‘primaire bronnen’ (p. 447-448) spelen slechts een bescheiden rol. Hier lijkt mij sterk te zijn bijgestuurd.

Dit werk verdient zonder twijfel bekroond en uitgegeven te worden. Ik sluit mij echter aan bij de mening van de tweede beoordelaar dat het inleidende deel 1 ingekort zou moeten worden: het zou de beschrijving van het tweede deel moeten inleiden, meer niet.