Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1980

[p. 357]

Variatie in taalaanbod
Een sociolinguistisch onderzoek van de primaire socializatie in West-Vlaanderen
(door L. Beheydt)

Verslag van de heer K. Roelandts, eerste beoordelaar

In oudere werken, die nog steeds leerzaam kunnen zijn, werd de kindertaal uit verschillende standpunten bestudeerd. Daarbij ging de aandacht hoofdzakelijk naar de taaluitingen van het kind zelf en kwam de taal tot het kind in ondergeschikte orde ter sprake. De laatste tijd is men ook dit tweede aspekt, het taalaanbod, systematisch gaan onderzoeken. Sommigen brachten dat in verband met de teoretische twistvraag, of - en in hoever - de taal op een aangeboren grammatika moet of kan berusten; anderen zagen daarin praktische toepassingsmogelijkheden om de sociale ongelijkheid tussen kansarme en kansrijke kinderen in de toekomst voor een deel te kunnen nivelleren of voorkomen. De ingezonden dissertatie heeft het voordeel dat ze kritisch staat tegen overhaaste gevolgtrekkingen en dat ze, wat de basis zelf betreft, kan steunen op een reeks opnamen van spontaan doorlopend taalgebruik in de natuurlijke, huiselijke omgeving.

De bandopnamen bevatten gesprekken van negen jonge moeders met ieder één kind, uit de vrienden- en kennissenkring van de auteur, in de streek van Izegem. In elk gezin werden, telkens gedurende één uur ongeveer, drie opnamen gemaakt: de eerste toen het kind 18 maanden oud was, de tweede op 21 en de derde op een leeftijd van 24 maanden. Zes gezinnen behoren, volgens opleiding en beroep, tot de hogere sociale klasse, drie tot de lagere. Van de zes informanten uit de hogere klassen zijn er drie die dialekt spreken en drie die van dialekt zijn overgeschakeld naar (een vorm van) standaardtaal.

In de lagere sociale klasse zijn alleen dialektsprekers te vinden. De situatie is dus zorgvuldig uitgekozen om optimaal materiaal te verkrijgen voor een vergelijkend sociolinguïstisch onderzoek van het taalaanbod: proefpersonen van gelijke leeftijd, uit dezelfde streek, in gezinnen met een eerste kind, in gelijk gespreide opnamen van ongeveer dezelfde duur, met betrekking tot dezelfde voorschoolse leeftijd (18-24 maanden), maar verschillend gegroepeerd in twee duidelijk onderscheiden sociale klassen en twee soorten van taalgebruik (dialekt versus standaardtaal), zodat precies deze verschillen - bij maximaal bereikbare overeenkomst der

[p. 358]

andere faktoren - relevant zullen zijn voor de verschillende aard van het taalaanbod.

In het eerste hoofdstuk (blz. 8-87) wordt die werkwijze breedvoerig besproken en gemotiveerd: de metode van materiaalverzameling en verwerking, het sociolinguïstisch kader, de representativiteit en het doel van het onderzoek. De voorkeur gaat naar een syntaktische analyse van het volledige materiaal, op basis van de tien traditionele woordsoorten die na kodering (blz. 59) het best geschikt lijken voor automatische verwerking door middel van de computer. Deze keuze wordt gemotiveerd, gekommentarieerd en toegelicht met voorbeelden die een inzicht geven in verschillende mogelijkheden en resultaten van de hier uitgewerkte procedure. Uiteraard komt het neer op tellingen en berekeningen, geïllustreerd in overzichtelijke tabellen van het globale aantal uitingen en woorden, per opname en sociale klasse, van de frekwentie der respektieve zinslengten, woordsoorten en syntaktische strukturen (blz. 76-80). Ook de woordenschat zelf werd met het oog op zijn diversiteit statistisch verwerkt, maar de klank- en vormleer zowel als de woordvorming blijven buiten beschouwing.

Het tweede hoofdstuk (blz. 88-157) geeft een globale karakterisering van het taalaanbod als een apart linguïstisch register, met typische kenmerken van vocabularium (beperkte basiswoordenschat), syntaxis (ellips, topikalisatie, vragen en imperatieven enz.), grammatika en tekst. In verband met de grammatika wordt hier alleen gewezen op de courante substitutie van pronomina door nomina (propria) en op de lage frekwentie van verleden-tijdsvormen. Op het niveau van de tekst wordt een groter aantal specifieke eigenaardigheden onderzocht: het veelvuldige gebruik van de benoeming, van herhalingen en parafrasen, routinevormen, vraagstrategieën en expansies van kinderuitingen, als middelen om de konversatie te stimuleren in aanpassing aan de beperkte kompetentie van het kind. Schrijver verwijst voortdurend naar recente literatuur terzake en spaart geen moeite om die persoonlijk en kritisch te evalueren. Hij schenkt o.m. speciale aandacht aan de teoretische diskussies over syntaktische kompleksiteit vs. vereenvoudiging en tracht de tegenstrijdigheden telkens vanuit een ‘semantisch-situationeel’ standpunt op te lossen.

Het derde hoofdstuk beslaat ongeveer de helft van het boek (blz. 158-302) en bevat de eigenlijke studie van de sociale stratifikatie in het materiaal der onderscheiden bandopnamen. Daarbij steunt de auteur op eigen aanpassingen van de kodeteorie die door B. Bernstein sinds 1962 werd ontwikkeld en die hier vooraf in detail wordt geanalyseerd, in konfrontatie met de kritiek zowel op teoretisch als op empirisch niveau.

[p. 359]

De eigen toetsing en uitwerking van Bernsteins hypotesen leidt dan tot een linguïstisch model op basis van semantische explicietheid, waarvan verschillende aspekten in 't taalgebruik weerspiegeld worden en waarvoor korresponderende maten of meettechnieken worden ontworpen. Als specifiek kriterium om de graad van semantische explicitering in funktie van sociale verschillen in taalaanbod vast te stellen, geldt het verschil in syntaktische voorspelbaarheid, met name de graad van syntaktische diversiteit resp. kompleksiteit (gemiddelde zinslengte, zinsstruktuur). Dat wordt aan het eigen materiaal getoetst, met verschillende proeven van kwantitatieve berekeningen die moeten toelaten de hypotesen met cijfers te verifiëren. Zo blijkt de syntaktische diversiteit en kompleksiteit van het taalaanbod, in overeenstemming met de verwachting, inderdaad toe te nemen naarmate het kind ouder wordt; bovendien scoort de hogere klasse dialektsprekers hierin beter dan de lagere klasse dialektsprekers maar ook beter dan de hogere klasse standaardsprekers.

In de semantische explicitering onderscheidt de auteur drie aspekten: individuele specificiteit (inz. graad van diversiteit in de respektieve vocabularia en verschillen in het gebruik der woordsoorten), logische samenhang (tussen de uitingen in de tekst van het taalaanbod, i.c. niet relevant), situationele betrokkenheid (in welke mate is de aard van het taalaanbod afhankelijk van de gesprekssituatie? - verschillen in 't gebruik van deiktische elementen). Voor deze aspekten worden eerst afzonderlijk, daarna gezamenlijk, verschillende statistische berekeningen uitgevoerd op het volledige materiaal per opname en per sociale klasse, om met getallen te kunnen bevestigen dat het taalaanbod varieert in funktie van de leeftijd (van het kind) en de sociale klasse. Naarmate het kind ouder wordt, gebruikt de moeder - onafhankelijk van de sociale klasse - een groter aantal verschillende woorden en meer verschillende en meer komplekse zinsvormen. In de sociale stratifikatie stijgen die getallen van de lagere naar de hogere klasse en, binnen de hogere klasse, van standaardsprekers naar dialektsprekers. In hoofdstuk 4 (blz. 303-320) volgen de slotbeschouwingen met toepassing van de bereikte konklusies op vereisten van (lager) onderwijs, taalterapie en computersimulatie van de taalverwerving. Aanvullende tabellen worden met een beknopt outprintfragment in bijlage samengebracht (blz. 321-348) en gevolgd door een bibliografie (blz. 349-367).

Over 't algemeen maakt het werk een gunstige indruk en verdient het door de Academie bekroond te worden. Schrijver heeft zich ingespannen om de recente litteratuur oordeelkundig te verwerken en het onderzoek te bevorderen met eigen opvattingen en eksperimenteel uitgezochte reken-

[p. 360]

formules. De specifieke opzet heeft echter tot gevolg dat slechts een uiterst miniem deel van het materiaal zelf voor de lezer toegankelijk is gemaakt, zodat de dissertatie spijtig genoeg geen dienst kan bewijzen als men taalaanbod en taalverwerving in andere richtingen wil gaan bestuderen. Met het oog op de intrinsieke waarde in sociolinguïstisch en statistisch opzicht, anderzijds rekening houdend met de uiteraard beperkte draagwijdte voor verder onderzoek, kan ik de ingezonden studie wel voor bekroning, maar bezwaarlijk voor publikatie aanbevelen. Er zijn trouwens al een aantal exemplaren beschikbaar voor belangstellenden.

Een paar op- en aanmerkingen. Terecht wordt veel belang gehecht aan de gesprekssituatie maar er ontbreekt een beschrijving van de manier waarop die gegevens technisch werden ingezameld. - Het onderscheid tussen enerzijds ‘ik ben het kwijt’ (blz. 59 predikatief bnw.) en anderzijds ‘papa is weg, de kola is op’ (blz. 59 bijwoord als naamw. deel van het gezegde) wordt niet gemotiveerd door de kommentaar op blz. 63 resp. 65. - Blijkens de kodering op blz. 70 werd geen onderscheid gemaakt tussen vragend ‘DAAR?’ en een ‘gewoon bijwoord’ (blz. 59). - Verkeerde verwijzingen op blz. 72-73.

Verslag van de heer J. Moors, tweede beoordelaar

Ik wil eerst wijzen op de grote verdiensten van Variatie in Taalaanbod.

Het is een moeilijke onderneming geweest. Ten eerste omdat de taal van negen moeders tegenover hun eerste kind, tussen 18 en 24 maanden oud, door de schrijver moest worden geregistreerd zonder zelf te beïnvloeden en zonder de spontaneïteit te schaden. Ten tweede omdat moest uitgemaakt worden welke aspekten interessant en karakteristiek konden zijn. Ten derde omdat een metode moest uitgedacht worden om het materiaal statistisch te kunnen behandelen met de computer.

Dr. Beheydt is te werk gegaan met veel voorzichtigheid ten opzichte van de teoretische uitgangspunten, de bestaande literatuur op het gebied van de socio- en psycholinguïstiek, en de exploitatie van het materiaal.

Hij heeft misschien geen ontdekkingen gedaan, maar wel een groot aantal interessante constateringen gedaan die vroegere opvattingen bevestigen of die steun geven aan het gezond verstand. Sommige bevindingen zijn helemaal nieuw. (Zie voorbeelden verder.)

Het boek leest gemakkelijk als men eenmaal gewoon is aan de vaktaal en als men hoofdstuk 1 over de onderzoekmetode heeft doorgewerkt. De onderverdelingen zijn duidelijk, met voldoende titels, de stukken zijn niet

[p. 361]

te lang en de lectuur wordt niet gestoord door voetnoten, de referenties staan - op enkele ws. later bijgekomen aantekeningen na - tussen haakjes in de tekst zelf. De stijl is meestal helder.

Mijn oordeel is dus gunstig, maar de aandachtige en geïnteresseerde lezer heeft toch wel enkele kritische opmerkingen. Ik maak ze niet langer dan nodig is om te overtuigen.

De lezer wordt ondersteld heel goed Engels te kennen, want er wordt zeer vaak geciteerd, steeds zonder vertaling. De meeste boeken en artikels uit de uitgebreide bibliografie (ongeveer 230 nummers) zijn overigens Engels-Amerikaans; ik tel er maar 10 Duitse en 4 Franse (waaronder de overbekende Guiraud en Vendryès). Deze verhouding beantwoordt zéker aan de werkelijkheid in het domein van de linguïstiek in de laatste 20 jaren; of het ook zo is inzake het aanleren van de kindertaal en van de sociopsychologle kan ik niet beoordelen.

De titel, Variatie in Taalaanbod, en de ondertitel, Een sociolinguïstisch onderzoek van de primaire socializatie in West-Vlaanderen, kunnen pas begrepen worden na kennisneming van Hfdst. 1, Onderzoekmethode. En eigenlijk gaat het vooral over de syntaxis van de moedertaal (te Izegem), zeer weinig over de woordenschat en helemaal niet over de fonetiek (Dit wordt verantwoord p. 39 vlgg.).

Het algemene doel van de auteur wordt vrij vlug duidelijk, maar de aanloop van de studie is tamelijk lang; het eerste hoofdstuk over de metode neemt 88 blz. in beslag en pas in hfdst. 2, Globale karakterisering van het taalaanbod, krijgen we resultaten van het onderzoek. Er is bovendien een reeks opeenvolgende approximaties van het doel en van de aspekten van het materiaal die zullen behandeld worden (pp. 18, 38, 39, 45, 93, enz.); persoonlijk weet ik liever van het begin af waar ik naartoe moet en ik heb ook liever direkt de antwoorden op mijn vragen.

Ik heb de voorzichtigheid van de auteur geprezen tegenover zijn materiaal en zijn teoretische uitgangspunten. Soms is zijn houding nochtans te scrupuleus en is de discussie te lang (bv. met Bernstein betr. de sociale stratificatie van het taalaanbod, pp. 158-188); sommige verantwoordingen (‘zin’, ‘woord’) zijn overbodig voor specialisten (en onbegrijpelijk voor andere lezers, maar die zullen er niet zijn voor een boek van deze aard).

Dit is de aanleiding om te noteren dat er in dit werk een aantal evidente constateringen staan (van de auteur of van anderen), die iedereen verwacht of waartoe het gezond verstand (d.i. de intuïtie, de ervaring) van de linguïst komt zonder dat enig onderzoek of bewijs noodzakelijk is. Aan de andere kant zijn bepaalde conclusies pas evident als men nadenkt of als

[p. 362]

men de verklaringen van de auteur gevolgd heeft.

Enkele voorbeelden: heel wat eigenschappen van de kindertaal zijn gemodelleerd naar het voorbeeld van het taalaanbod (p. 4) (de auteur gelooft terecht niet, zie 89 en 90, aan de ingeboren taalverwerving van Chomski 1965); het taalgebruik wordt mede bepaald door de sociale omgeving (5); de diversiteit van het vocabularium is in het algemeen opmerkelijk laag in het taalaanbod (94); het vocabularium heeft een lage abstractiegraad (94); opvallend is de hoge mate van hic en nunc situationele betrokkenheid (95); korte zinnen, weinig onderschikking, veel éénwoorduitingen, bijna geen passief (105 vllg.); invloed van de sociale stratificatie (158 vlgg.); ‘het ligt voor de hand dat de ouders zich ook lexicaal zullen aanpassen aan de toenemende taalvaardigheid van hun kinderen’ (231); de vocabulariumdiversite it ligt hoger in de beter gesitueerde milieus (235); niet alleen heeft de dialektsprekende lagere klasse de minst rijke woordenschat, maar ook de meest stereotiepe (248); de hogere klasse dialektsprekers heeft de grootste gemiddelde zinslengte en de hogere klasse standaardnederlandssprekers de laagste (219, verklaring 301).

Nu ik het heb over een eventueel teveel van het goede, vraag ik me af of de tabellen met computergegevens (75-80 en passim, maar vooral de Appendices 321-348) wel nuttig zijn, want wie zal er behoefte aan hebben de uitkomsten na te rekenen.

In zijn Slotbeschouwingen geeft de auteur zeer praktisch interessante implicaties (303-320) betr. het onderwijs, taalterapie en computersimulatie van de taalverwerving; het is jammer dat ik die hier niet kan samenvatten, ik hoop dat onze onvermoeibare leerplanhervormers er kennis van zullen nemen.

De auteur betreurt sommige onvermijdelijke tekortkomingen van zijn onderzoek; hij heeft bv. zijn informanten wél kunnen uitkiezen naar hun opleiding en hun beroep, maar niet naar hun inkomen ‘omdat het tegen de sociale conventies van de bestudeerde taalgemeenschap ingaat om daar naar te vragen’ (36). Dat verder een onderzoek zoals dit, nl. periodiek gedurende 6 maanden in de gezinnen zelf, lokaal en numeraal beperkt moet blijven, zal iedereen aanvaarden. Dat de generaliseerbaarheid van de resultaten dan twijfelachtig is (zo dr. L.B. p. 37), is m.i. een te pessimistische conclusie, zoals de kleine collectie ‘waarheden’ van hierboven aantoont.

[p. 363]

Verslag van de heer A. VAN LOEY, derde beoordelaar.

In de grote trekken word ik gewaar dat, zoals coll. K. Roelandts het in het begin van zijn verslag formuleert, we voor een dissertatie staan die ‘kritisch staat tegen overhaaste gevolgtrekkingen en dat ze... kan steunen op een reeks (weliswaar plaatselijke) opnamen van spontaan doorlopend taalgebruik in de natuurlijke, huiselijke omgeving’.

Met de conclusie van coll. Roelandts, t.w. ‘bekronen’ maar ‘niet uitgeven’ ben ik het eens.