Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1979

[p. 34]

12 juli 1978
Openbare vergadering op het kasteel te Beauvoorde

Toespraak gehouden door de heer J. Aerts, lid van de Academie

Dit jaar is het 100 jaar geleden dat Karel van de Woestijne werd geboren. Het is dit jaar ook 75 jaar geleden dat hij zijn eerste dichtbundel uitgaf, Het Vader-Huis, die hem literaire roem bezorgde. Veel is in de literatuur veranderd sinds die tijd: stijl, gevoelsuitdrukking, thema's, enzovoort, en Van de Woestijne is zeker historisch geworden; maar wie historische stijlen kan genieten en daarin het eeuwige van mensheid en schoonheid waarderen, zal hem als een tijdgenoot beschouwen.

Hij behoorde tot de generatie van Van Nu en Straks, maar was niet de man van een beweging, een groep, veeleer een eenling, die schreef van uit zijn innerlijke wereld, zijn droomverbeelding, het psychische drama dat hij als eenzame beleefde. Zijn bundel Het Vader-Huis was in 1903 een gebeuren, dat duidelijk maakte dat in Vlaanderen na Guido Gezelle een nieuwe grote dichter was geboren, een die naast J.H. Leopold en P.C. Boutens ook kon gelden als een der grootsten van ons taalgebied. Van de Woestijne is naar stijl en geest een laat-romantische dichter, doordrongen van het Franse symbolisme, van de thema's der post-Baudelaireaanse poëzie. Deze thematiek wortelde meestal in een wereldbeschouwend dualisme, dat de tegenstellingen tussen materie en ziel, ik en maatschappij, tussen vrijheid en schuld, enzovoort, cultiveerde. In een groot deel van Van de Woestijnes poëzie vindt men dit dualisme terug, zoals men het vindt bij de Franse Symbolisten, bij Boutens, Leopold, Rilke en zoveel andere dichters van dat tijdperk.

De stijl van Van de Woestijne is impressionistisch én symbolistisch. Ik moge dit nader verklaren. De dichter formuleert in zijn poëzie zelden gedachten, klare conceptuele vaststellingen, maar wel stemmingen, subtiele gemoedstoestanden, die hij niet helder formuleert maar vaag suggereert. Hij is daartoe in staat door een uiterst verfijnde sensibiliteit en zeer geraffineerde zintuigen, die alle bewegingen in het psycho-somatisch zélfbeleven en de geringste nuances in de natuur weten te vatten, en uit te drukken in de meest verfijnde, adequate taal, zo melodieus mogelijk. ‘De la musique avant toute chose’ schreef Verlaine hem voor,

[p. 35]

in zijn Art Poétique. Dit is Van de Woestijnes impressionisme.

Zijn symbolisme bestaat in het spreken in beelden. Die beelden, vooral uit de natuur, moeten de stemmingen, waarin hij leeft, suggereren. Zij verrijken niet enkel het imaginatief, maar ook het atmosferische karakter van het gedicht. Sommige beelden reveleren tevens op geheimzinnige, omsluiterde wijze, de ervaringen van zijn diepste, innerlijke wezen en zijn dus symbolen. Beelden als avond, herfst, schemering, nacht, diepte, water, vrouw en vele andere zijn in Van de Woestijnes poëzie symbolen, geladen met de diepste, ook voor hem zelf wellicht slechts half of niet bewuste ervaringen van zijn psychisme.

Toen de dichter Het Vader-Huis schreef, tussen zijn 20e en 24e jaar, verbleef hij meestal te St.-Martens-Latem, dat toen een mooi en nog pastoraal dorpje aan de Leie was, niet ver van de stad Gent. Hij woonde daar met zijn broer, de schilder Gustave van de Woestijne, en een kleine kunstenaarskolonie. Na één jaar universiteit was hij in zijn studie definitief mislukt; hij was bovendien ziekelijk van aanleg, en zijn moeder, die voor hem voorlopig geen uitkomst zag, had hem toegelaten buiten, niet ver van Gent, te verblijven. Daar droomde en las en dichtte hij, in de prachtige natuur van het Leielandschap, in sympathie voor de eenvoudige dorpsmensen, en zocht hij, aarzelend en diep-onzeker, zijn weg in het leven en in zichzelf. Voor ons is de stijl van deze poëzie soms te pralerig, hij drapeert zich in een weelderige beeldenpracht, in een zwaar slepend ritme met sonore klankrijkdom, maar achter deze opulente woordkunst van een magistraal taalkunstenaar verschuilt zich een tedere, kwetsbare ziel, die zich in haar innerlijke monoloog verbergt.

Een belangrijk thema in de eerste periode van Van de Woestijnes oeuvre is de liefde. Zij wordt zijn centraal probleem omdat hij ze, met zijn innerlijk verdeelde psyche, niet harmonisch verwerken kan.

Ik wees al op het dualistisch karakter van zijn levensbeeld. Zeer waarschijnlijk wortelt dit dualisme in een aangeboren melancholie. Men vindt in zijn werk al de kentrekken van de depressieve mens: weemoed, eenzaamheidsgevoel, vrees voor samenleving, angst, schuldgevoel en af en toe doodsverlangen. Zo blijft voor deze dichter het meisje, en later de vrouw, een onoplosbaar probleem.

Ook op religieus gebied blijft God voor zijn bedroefde ziel een verre, onbereikbare haven. Van de Woestijne was, zoals zijn broer Gustave, een religieuze ziel, maar in zijn religieus leven, zoals in de erotiek, innerlijk gespleten tussen momenten van onmacht en van geluksgevoel. Het meest spreken in zijn religieuze gedichten het verte-gevoel, de schuld, maar met een onnoemelijk diep en teder verlangen naar oerge-

[p. 36]

borgenheid, dat de melancholicus eigen is.

Na Het Vader-Huis verschenen de dichtbundels De Boomgaard der Vogelen en der Vruchten (1905) en De Gulden Schaduw (1910). De dichter vertolkt daar, in de taal van de lyriek, de innerlijke ontwikkeling van zijn leven.

In atmosferische symbolentaal bezingt hij licht en schaduw van zijn erotisch leven. De eros is de belangrijkste beleving in onze menselijke poging om harmonie met de andere te vinden. Doch steeds scherper ontwikkelt zich in de dichter het gemoedsdualisme, waarvan ik al eerder sprak. Nú heeft hij het gevoel dat de harmonie van de liefde zijn levensgeluk zal zijn, dan weer wordt hij door angst teruggeworpen op zichzelf, ten prooi aan onmacht en bittere onvoldaanheid.

Vooral de seksualiteit wordt een probleem. Zij wordt in het onbewuste geremd, beladen met angst en schuld. De liefde wordt gespleten tussen zielseros en lichamelijkheid, en vindt de eenheid van ziel en lichaam niet. De zinnelijke eros is in de poëzie van Karel van de Woestijne niet glanzend, helder en gelukkig, wel integendeel zwoel, imaginair opgejaagd en troebel.

In De Gulden Schaduw herkent de dichter zijn eenzaamheid als een ongeneeslijk lot. Zijn intellectuele zelfontleding, die uitzonderlijk scherp is, ontleedt zijn melancholie en onmacht, zij intensifieert deze situatie tot smartelijke tragiek.

Het dichterschap, dat aldus door zelfanalyse zijn eigen innerlijke verscheurdheid ontdekt, zijn radicaal onvermogen tot harmonie in zichzelf én met het leven, noemt men het dichterschap van de ‘poète maudit’. Deze term, die sinds Charles Baudelaire in gebruik is geraakt, is ten volle op de poëzie van Van de Woestijne toepasselijk.

Toch mag men niets vereenvoudigen, want in deze periode heeft de getormenteerde dichter, met de gekneusde ziel en de lome lichamelijkheid, ook enkele harmonische gedichten geschreven, vol innerlijke zielevrede en doordrongen van geluk om de geborgenheid bij vrouw en kind, of getroost om de gave van het dichterschap.

Na de bundel De Gulden Schaduw (1910) komt er in het lyrisch beleven van de dichter een stilstand. Pas tien jaar later, in 1920, begint een tweede grote periode van zijn lyrisch dichterschap. Hij heeft de tussentijd ondermeer gevuld met twee bundels Interludiën, tussenspelen, zoals het woord zegt. Deze mythologisch-geïnspireerde, episch-lyrische gedichten geven ons de gelegenheid op de voor ons zwakkere kanten van zijn taalkunst te wijzen. Hij was kind van een tijd, die in de taal het esthetische effect van de praal en de overladenheid zocht, de woord-

[p. 37]

kunst, tot in de uitersten van een woedende verbale retoriek. Onze tijd vindt minder smaak in zulke stijl en zocht geleidelijk, vanaf het begin dezer eeuw, naar versobering.

Het is ook opvallend dat de stijl van Karel van de Woestijne in zijn twede lyrische periode soberder en beheerster is geworden. Wij zijn dan reeds in 1920, de bloeitijd van het expressionisme. Dàn verscheen de bundel De Modderen Man, die samen met God aan Zee (1926) en Het Berg-Meer (1928) de trilogie Wiekslag om de Kim zal vormen. De dichter is er hier in geslaagd zijn menselijk drama, boven het esthetisch individualisme uit, te verheffen op een algemeen-menselijk plan. Het gaat om het drama van DE mens zoals Van de Woestijne hem ziet, de dualistische mens, die de manicheïstische of Pascaliaanse verscheurdheid tussen ziel en lichaam beleeft.

Hij moet afstand doen van het zinnelijk verdorven lichaam waarin hij gevangen zit, van vrouw en geslacht, om via de radicale eenzaamheid te komen tot een staat van zuivere geestelijkheid. Dit langzaam evoluerend zielsproces is de diepste kern van De Modderen Man.

De spiritualiteit van de dichter wordt syncretistisch, zij is een mengeling van allerlei profane en christelijke bronnen. Soms dompelt hij zich, zoals de Franse Symbolisten - men denke aan Mallarmé of Valéry - in de droomwereld of de min of meer hallucinerende verbeelding. Men denkt soms ook aan het ‘vivre somnambule’ van Rimbaud. Men heeft soms moeite hem op al deze vreemde tochten te volgen. Hier en daar is zijn poëzie hermetisch. De grond-tendens is echter duidelijk: hij wil zijn bewustzijn ledigen van eigen wil en drift, om zijn ziel open te zetten voor de mystiek.

Naast andere geestelijke ervaringen speelt zijn christelijk geloof in zijn laatste poëzie een fermenterende rol. In Het Berg-Meer zijn enkele gedichten doordrongen met religieus-mystische bezieling en vervuld met het geluk van de geborgenheid in God. Zulk een gedicht is het lange De Blind-Gewordene: de man die blind is geworden voor de wereld en ziende wordt in God.

In sommige van deze gedichten vloeien gebed en poëzie eenvoudig samen, zoals, maar helemaal anders, bij Gezelle. Eén daarvan schreef hij toen hij vijftig jaar was geworden. U zult het dadelijk horen. Het jaar daarop zou hij - véél te vroeg - sterven.

Mijnheer de Voorzitter,

Ik moge mij beperken tot deze korte evocatie van het glorieuze werk van een onzer grootste dichters, waarschijnlijk een eeuwig werk, om nu het woord te laten aan de dichter zelf.