Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1975

[p. 168]

De poëtiek van Johan Daisne. theoretische analyse en toepassing in enkele van zijn voornaamste werken
(door Christiane Van De Putte)

Verslag van de heer J. Aerts, eerste beoordelaar.

Het manuscript van Mej. Van de Putte lijkt me een geijkt en degelijk antwoord te zijn op de gestelde vraag.

Na een korte inleiding, waarin zij het begrip magisch-realisme toelicht, gaat zij over tot de structuuranalyse van een aantal romans van Daisne, die zodanig gekozen werden, dat beide aspecten van Daisnes magisch-realisme tot hun kracht komen. De eerste twee romans, De trap van steen en wolken (1941) en De man die zijn haar kort liet knippen (1948) zijn typische voorbeelden van het romantische facet; de laatste twee, Hoe schoon was mijn school (1961) en Ontmoeting in de zonnekeer (1969) horen, daarentegen, thuis onder het klassieke magisch-realisme. Tussenin ligt Lago Maggiore (1957), dat als overgangspunt wordt beschouwd.

In het eerste deel behandelt zij elke roman afzonderlijk. Na een bondige samenvatting, gaat zij uitvoerig in op de voornaamste structuurelementen, nl. het standpunt van de verteller, de ruimte, de tijd, de personages, de motieven; ten slotte gaat zij over tot het wezen van het magisch-realisme, zoals dit zich in elke roman openbaart.

Uitgaande van de twee kernmotieven, nl. de liefde en de herinnering, tracht zij in het tweede deel het mytisch karakter van Daisnes romankunst te bepalen; zij wijst er o.m. op, dat wegens de rationaliserende beïnvloeding, o.m. door Plato's metafysica en de archetypenleer van C.G. Jung, de mythe in Daisnes romans haar oorspronkelijke, zuiver religieuze inslag heeft verloren; zij komt dan ook tot het besluit, dat Daisnes oeuvre enigszins als een geseculariseerde mythologie kan worden beschouwd.

Vervolgens werkt zij, op grond van de door de structuuranalyse opgeleverde gegevens, een typologie van Daisnes romans uit, waaruit duidelijk blijkt, dat de overgang van de speelse fantasie naar de moraliserende trant gepaard gaat met grondige formele veranderingen, wat de tijd, de ruimte en het standpunt van de verteller betreft.

Ten slotte waagt zij zich aan een esthetische evaluatie van Daisnes

[p. 169]

werk, waaruit blijkt dat zij de voorkeur geeft aan de romans uit de eerste periode, waarin droom en werkelijkheid beter in elkaar verstrengeld zijn, de levensbeschouwelijke en ethische boodschap zich minder opdringerig aandient, en het artistieke ten slotte beter tot zijn recht komt.

Ik meen, dat Daisnes werk hier voor het eerst uitvoerig van binnen uit wordt benaderd, wat trouwens de oorspronkelijkheid van de voorhanden zijnde studie uitmaakt. Van de Putte richt haar aandacht niet in de allereerste plaats op de levensbeschouwelijke inhoud van de behandelde romans; zij negeert hem evenwel niet, doch toont op heldere wijze aan, hoe Daisnes levensvisie literaire gestalte heeft gekregen; vooral naar de technische aspecten van de literaire prestatie gaat haar belangstelling. Wij staan m.i. voor een intelligente structuuranalyse, waaruit de samenhang tussen wat men naar de regel vorm en inhoud noemt, duidelijk blijkt. Intelligent is die structuuranalyse, omdat de auteur niet met geleerde abstracties goochelt, maar zich ernstig ‘bezint’ op de zin van werken, die zij persoonlijk ‘beleeft’, en waarvan zij het literair gehalte kritisch-wetenschappelijk tracht te verantwoorden; van die wetenschappelijke bedoeling getuigen haar talrijke verwijzingen naar verscheiden hulpwetenschappen, als psychologie, filosofie en etnografie. Zij doet uiteraard ruimschoots beroep op de jongste aanwinsten van de literatuurwetenschap, wat haar tot eer strekt. Voor de persoonlijke beleving van de behandelde romans pleiten haar sobere stijl en haar zowel eenvoudig als accuraat taalgebruik.

Zij blijkt geen fanatiek aanhanger van het structuralisme te zijn, en beschouwt dit dan ook niet als een doel op zichzelf, maar slechts als een middel, in dit geval een doeltreffend middel om een leemte in de kritiek aan te vullen, en Daisnes kunstenaarschap nader te bepalen.

Dat zij hierbij de historische context in het midden laat, is een tekort, dat men weliswaar kan betreuren, haar echter niet euvel kan duiden, rekening gehouden met het methodologisch uitgangspunt. De structuuranalyse van de vijf romans en de hierop gebouwde typologie zijn trouwens m.i. de beste delen uit de studie. Het merkwaardige is, dat alle romans volgens hetzelfde schema worden ontleend, zonder dat men onder de indruk komt, dat de literaire werkelijkheid hierbij geweld wordt aangedaan. Die zuiver formele aanpak van Daisnes romans brengt evenwel mee, dat het magisch-realisme uiteindelijk inhoudelijk wordt bepaald, zowel met betrekking tot de primitieve mens als tot de gecultiveerde twintigste-eeuwer. Dat Plato's idealisme in het volle licht komt te staan, ligt voor de hand.

[p. 170]

Al met al staan wij voor een voortreffelijk werk, dat een nieuw licht werpt op Daisnes romans. Het verdient m.i. bekroning. De vraag kan gesteld of het, gezien zijn onvolledig karakter, voor uitgave in aanmerking kan komen. Het antwoord op deze vraag hangt af van het standpunt dat men inneemt: sommigen zullen zich met deze zeer grondige doch onvolledige behandeling van Daisnes oeuvre tevreden stellen, anderen zullen een vollediger behandeling wenselijk achten.

Verslag van de heer J. Weisgerber, tweede beoordelaar.

Ik sluit me aan bij het advies van Collega Aerts. Mej. Van de Putte heeft een voortreffelijk werk geschreven waarin het verband tussen het magisch-realisme en de toegepaste uitdrukkingsmiddelen op overtuigende wijze wordt aangetoond. Haar werk verdient vast en zeker bekroond te worden, doch voor publikatie komt het volgens mij - voorlopig - niet in aanmerking. Het is een degelijk academisch proefschrift, maar als boek is het wellicht wat eentonig en systematisch. Het zou de schrijfster overigens niet moeilijk vallen het voor de lezer toegankelijker te maken.

Verslag van de heer H. Thiery, derde beoordelaar.

De eerste beoordelaar (E.H. Prof. Dr. J. Aerts) heeft van dit werk zo'n voortreffelijke ontleding gegeven, dat ik daaraan niets kan toevoegen of afdoen. Bovendien ben ik door langdurige ziekte en achterstand van arbeid niet in de mogelijkheid om uitgebreid over deze studie te schrijven. Ten slotte bevind ik me in de altijd onwennige positie van een auteur die moet oordelen over een hem behandelend boek: ik heb uiteraard een subjectieve kijk op mijn werk, die het moeilijker maakt objectief te staan tegenover de rechtmatige eigen subjectiviteit van schrijfster.

Ik heb vaak en lang met haar gesproken terwijl ze haar studie schreef; dat gebeurde informatief, zonder haar te willen beïnvloeden. Niettemin ontmoet ik met vreugd mezelf in dit werk van iemand die heel intelligent mijn bedoelingen en uitingen alle recht laat wedervaren. Nergens schrijft ze iets dat kennelijk een misvatting zou kunnen

[p. 171]

heten. De religieuze inslag van mijn magisch-realisme - ook en vooral in zijn verdere ontwikkeling - is allicht groter dan volgens schrijfsters begrip; maar het is haar goed recht de zaken te zeggen zoals ze die aanvoelt.

Ik acht haar werk wetenschappelijk volkomen verantwoord en oprecht kostbaar. Zeer graag ja, voor bekroning en publicatie.