Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1974

[p. 275]

Het liber de vinis van Arnaldus de Villlanova in het Middelnederlands
door Prof. Dr. W.L. Braekman

Arnaƚdus de Villanova behoort tot de geleerden die sinds de tweede helft van de dertiende eeuw een grote invloed hebben uitgeoefend op de ontwikkeling van de Westeuropese geneeskunde.

Hij werd waarschijnlijk rond 1255 - volgens sommigen rond 1240 - in de buurt van Valencia geboren en stierf op zee in 1311, in omstandigheden die nooit helemaal werden opgehelderd. Arnaldus was een zeer veelzijdig man. Hij was een begaafd geneesheer, maar ook op het gebied van de alchemie, de theologie, de astrologie en de magie heeft hij zijn sporen verdiend. Zijn inzichten op deze gebieden legde hij vast in een groot aantal kleine of uitvoerige geschriften⁽¹⁾. Als geneesheer behoorde hij tot de school van Montpellier, die vanaf haar stichting, de verdiende reputatie verwierf een praktisch georiënteerde richting te vertegenwoordigen. Ze contrasteerde daardoor sterk met andere scholen, waar de toekomstige dokters volgens dogmatische en scholastische methodes werden gevormd.

Voor hij te Montpellier begon te doceren, had Arnaldus gestudeerd te Napels en te Salerno⁽²⁾. Bovendien vermoedt men dat hij in nauw contact moet gestaan hebben met Arabische leermeesters, daar hij veel beter Arabisch dan Latijn kende. Misschien werd hij door Arabische leermeesters onderwezen te Valencia⁽³⁾. Wat er ook van zij, Arnaldus geeft in zijn werken blijk van een goede kennis van de Arabische medische literatuur, die hij in West-Europa hielp verspreiden.

Reeds tijdens zijn leven werd Arnaldus een Europese beroemdheid. Prinsen, koningen en ook paus Bonifacius VIII deden op hem een beroep, niet alleen als geneesheer doch ook als ambassadeur. De genoemde paus verleende hem zijn bescherming tegen de machtige

(1) R. Vervier, Etudes sur Arnaud de Villeneuve (1240? - 1311) (Leiden, 1949).

(2) A. Castiglioni, A History of Medicine (New York, 1947), p. 349.

(3) H.E. Sigerist, The Earliest Printed Book on Wine. By Arnald of Villanova... Now for the First Time rendered into English and with an Historical Essay (New York, 1943), p. [7].

[p. 276]

inkwisitie te Parijs. Arnaldus was immers ook actief als hervormer en theoƚoog en voorspelde dat de Antichrist in het jaar 1378 zou komen. Korte na zijn dood werden dertien van zijn theologische stellingen veroordeeld maar paus Clemens V bracht Arnaldus weer binnen de Kerk.

Uit het voorgaande is reeds duidelijk geworden dat de Villanova heel wat heeft geschreven. Op medisch gebied is hij de auteur van talrijke werken die in vele handschriften in Westeuropese bibliotheken verspreid zijn. Op het einde van de vijftiende eeuw verzamelde de Italiaanse geneesheer Thomas Murchi ze en gaf vierenvijftig ervan uit onder de titel: Haec sunt Arnaƚdi de Villanova quae in volumine continentur. Deze verzamelbundel, te Lyon gepubliceerd in 1504, werd verscheidene malen herdrukt en werd geleidelijk met nog meer werken van Arnaldus aangevuld. Vanaf de eerste editie bevat Murchi's editie het beroemde Liber de Vinis, een klein doch invloedrijk traktaatje, dat hier in het bijzonder onze aandacht zal krijgen.

Zoals dit ook voor enkele andere werken van Arnaldus het geval is, was dit Liber de Vinis reeds op het einde van de vijftiende eeuw in een afzonderlijk boekje verschenen. Rond 1495 werd door Félix Baligault te Parijs een kwarto-editie op de markt gebracht⁽⁴⁾. Een paar jaar later, rond 1500, verschenen twee andere edities, de ene verzorgd door Melchior Lotter te Leipzig en de andere te Lyon. Deze laatste editie bevatte ook het wellicht best bekende werk van Arnaldus, het Regimen Sanitatis, en nog een paar kleinere traktaatjes.

Het Liber de Vinis werd door Arnaldus geschreven op het einde van zijn leven, zoals H. Sigerist heeft kunnen aantonen⁽⁵⁾. Vanaf de vroege dertiende eeuw heeft het in West-Europa een grote bekendheid verworven die nog ver in de moderne tijden zogoed als onverminderd voortduurde. Dat zijn werk ook in de Nederlanden bekend moet geweest zijn is dan ook zeer waarschijnlijk te noemen. Toch is het pas in de ƚaatste jaren gebleken dat het Liber de Vinis inderdaad in het Middelnederlands werd vertaald en dat handschriften van die vertaling tot ons zijn gekomen.

Pas in 1958 kon W.F. Daems de ontdekking bekend maken van een enkel perkamentblad waarop een fragment voorkomt van dit

(4) Incipit tractatus de vinis editus a Magistro arnaldo de villa noua, Félix [Baligault], Pour Claude Jaumar & Thomas Iulian, [Paris, 1595?].

(5) H. Sigerist, Op. cit., p. [11].

[p. 277]

wijntraktaat⁽⁶⁾. Dit blad, dat nu bewaard wordt in de Universiteitsbibliotheek te Leiden (Hs. B.P.L. 2557), is afkomstig uit een groter handschrift, zodat men kon vermoeden dat dit handschrift oorspronkelijk een veel vollediger vertaling van het Liber de Vinis moest hebben bevat. Het fragment was, naar het schrift te oordelen, ontstaan in de eerste helft van de vijftiende eeuw.

Bijna tien jaar later kwam dan een veel uitvoeriger Mnl. versie van het wijnboek aan het licht. In een verzamelhandschrift van de Gentse Universiteitsbibliotheek (Hs. 1457), waarin een gecommentarieerd Antidotarium en een Mnl. vertaling van de Circa Instans van Platearius voorkomen, bleek ook een vertaling van een selectie uit het Liber de Vinis een onderkomen gevonden te hebben⁽⁷⁾. Ze komt voor bij de behandeling van de materia medica opgenomen onder de letter V in de alfabetisch geordende Circa Instans. Het handschrift dateert uit het laatste kwart van de vijftiende eeuw en werd geschreven in een duidelijk Noordoostelijk gekleurd, op Zuidwest-Gelderland wijzend Middelnederlands. Deze versie van het wijnboek, die zesentwintig wijnen behandelt, die in feite corresponderen met vijfentwintig ‘kapittels’ in de Latijnse edities, werd door mij uitgegeven⁽⁸⁾.

Korte tijd nadien kwam toevallig een nog intressanter handschrift aan het licht dat tot dan toe geheel onbekend was gebleven. Het bevond zich in privé bezit in Engeland. Uit de bibliotheek van de hertog van Portland werd dit Mnl. handschrift in leen gegeven aan het Britisch Museum te Londen (MS. Loan 29/332). Ik heb elders een beschrijving van dit belangrijke handschrift gegeven⁽⁹⁾, zodat het hier moge volstaan enkele belangrijke gegevens in herinnering te brengen. Zoals men uit de hierbij gereproduceerde bladzijde kan zien is dit papieren handschrift in een ongewoon verzorgde letter geschreven. De taal is een eigenaardig mengsel van Westelijk en Oostelijk Middelnederlands en er zijn goede redenen om aan te nemen dat het Hs.

(6) W.F. Daems, ‘Ein mittelniederländisches Fragment des Liber de Vinis des Arnaldus de Villanova’, Janus XLVII (1958), 87-100.

(7) W. Braekman, ‘Een gecommentarieerd Antidotarium en de Circa Instans van Platearius in een Oostmiddelnederlandse Bewerking’, Scientiarum Historia IX (1967), 182-210. De tekst van het Liber de Vinis komt in het Hs. voor op fols. 172v-177v.

(8) W.L. Braekman, ‘A Middle Dutch Version of Arnald of Villanova's Liber de Vinis’, Janus LV (1968), 96-133. Zie ook hierna.

(9) W.L. Braekman, ‘Een onbekend Mnl. Medisch Handschrift uit de Veertiende Eeuw’, VMKVA (1968), 99-131.

[p. 278]

een Oostmiddelnederlands (wellicht Gelders) afschrift is van een ouder manuscript dat in het Westen van het Mnl. taalgebied ontstaan is.

Wat de inhoud betreft stemt het Portland-Hs. praktisch geheel overeen met het reeds vermelde Gentse verzamelhandschrift. Ook hier komt bij het Antidotarium Nicolai, inmiddels uitgegeven door L.J. Vandewiele⁽¹⁰⁾, een gedeeltelijke vertaling voor van het Liber de Vinis (fols 256v-270r). Dit handschrift dateert uit de veertiende eeuw en het is deze versie van het Liber de Vinis die hier voor het eerst wordt uitgegeven.

Vooraleer wat nader op dit wijnboek zelf in te gaan dient hier nog even vermeld te worden dat alle tot nu toe bekende fragmenten voorkomen als onderdeel van een Mnl. vertaling van het Antidotarium Nicolai. Dit is slechts schijnbaar in tegenspraak met het door Daems ontdekte blad. Onlangs is immers aangetoond⁽¹¹⁾ dat dit blad eveneens afkomstig is uit een handschrift dat zeer waarschijnlijk een nauwe gelijkenis vertoonde met de hierboven vermelde Gentse en Portlandse handschriften⁽¹²⁾. Bovendien blijkt dit fragment (verder vermeld als Z) afkomstig te zijn uit Zutphen, dat, zoals bekend, gelegen is in Gelderland, dus uit dezelfde streek waarop ook de taal van de andere twee handschriften duidelijk wijst.

De tekst uit het Portland-hs. wordt hier uitgegeven samen met de overeenkomende passages uit de Latijnse tekst. Deze Latijnse versie wordt aangehaald naar de oudste, reeds vermelde Parijse uitgave van Félix Baligault. Deze editie begint met een uitvoerige inleiding over de eigenschappen van wijn in het algemeen en van palmwijn in het bijzonder. Verder worden er algemene beschouwingen gewijd aan de verschillende manieren om medicinale wijnen te bereiden. Gans dit inleidend deel is voor het grootste gedeelte bewaard in het Portlandhs., doch ontbreekt in G.

Na deze inleiding bespreekt de Latijnse tekst eenenveertig wijnen, in deze volgorde:⁽¹³⁾:

(10) Een Middelnederlandse Versie van de Circa Instans van Platearius (Oudenaarde, 1970).

(11) W.L. Braekman, ‘Fragmenten van een nieuw Handschrift van de Middelnederlandse Crica Instans’, VMKANTL (1974), 7-15.

(12) Dit Hs. wordt verder als G vermeld.

(13) Om verder verwijzingen te vergemakkelijken, heb ik de wijnen in de Latijnse, zowel als in de hierna volgende Mnl. tekst genummerd.

[p. 279]

1.	Vinum mirabile pro melancolicis.
2.	Vinum cordiale.
3.	Sequitur de vino passulato.
4.	Capitulum de vino laxativo.
5.	De vino citoniorum.
6.	De vino roris marino.
7.	Vinum contra opilationem splenis epatis et yctericam.
8.	De vino barbarico.
9.	De vino extinctionis auri.
10.	Vinum raspatinum.
11.	Vinum oblivationem.
12.	Vinum quod iuvat stomatichos et melancholicos.
13.	De vino eufrasie pro oculis.
14.	De vino enule campagne.
15.	De vino salviato.
16.	De vino abstersionis faciei.
17.	De vino ysopico.
18.	De vino confortatione omnia membra.
19.	De vino ad confortationem totius corporis.
20.	De vino feniculato.
21.	De vino anisato.
22.	De vino senescentium.
23.	De vino estivo.
24.	De vino ebulato.
25.	De vino alberengi vel alkekengi.
26.	De vino gramineo.
27.	De vino contra quotidianam.
28.	De vino fracto.
29.	De vino dyamom valente ad generationem.
30.	De vino aqueo ad decipiendum infirmos.
31.	Vinum iringorum.
32.	De vino mellito.
33.	De vino gariofilis.
34.	De vino aromatico.
35.	De vino granato.
36.	De vino contra ventositatem et tussim.
37.	De vino aquatico.
38.	De vino cui datur odor et sapor in momento.
39.	De vino laxativo et mundificativo.

[p. 280]

40.	Vinum quod aufert ventositates et conservat fetum in pregnantibus.
41.	De vino constringente fluxum ventris.

Deze eenenveertig wijnen zijn dezelfde als die welke men aantreft in de eerste editie van Thomas Murchi's verzamelbundel van 1504. In latere edities echter werd het aantal geleidelijk opgevoerd tot negenenveertig⁽¹⁴⁾. Van deze eenenveertig wijnen treffen we er in G slechts zesentwintig aan.

Zoals hierboven reeds werd gezegd, komen deze in feite overeen met vijfentwintig ‘kapittels’ in de Latijnse tekst, daar n^o 3 en n^o 23 in G elk een deel vertalen van wat in de Latijnse tekst onder n^o 8 als een geheel voorkomt. In de Portlandse versie, die hier wordt uitgegeven, is dit eveneens het geval: n^o 3 en n^o 25 vertalen hetzelfde n^o 8 van de Latijnse tekst.

Naast de inleiding, die wel in de Portland-versie maar niet in G voorkomt, heeft de hier uitgegeven tekst ook nog twee wijnen die in G ontbreken: n^o 11 en n^o 18⁽¹⁵⁾. Z bevat slechts zes wijnen volledig, met een deel van nog twee andere.

De parallellen en verschillen kan men duidelijk opmaken uit de volgende vergelijkende tabel:

Portland-Hs.		Lat.	G	Z
Inleiding.		Intr.
1.	Vinum roris marini	6	1
2.	Winn tot bestoppinghe der milte ende der leuer	7	2
3.	Van wiin laxatyf	8	3
4.	Winn dar gloyende gout in gheblust is	9	4
5.	Vinum granatum	35	5
6.	Vinum aquaticum	37	6
7.	Wiin die laxeren ende reynighen tbloet	39	7
8.	Wiin totter memorien weder te maken	11	8

(14) Cf. W.F. Daems, Op. cit., 92.

(15) De Portland-tekst en G stemmen overeen in de inlassing van een recept ‘Tgheghen malatrie’ na de bespreking van ‘Wiin dar gloyende gout in gheblust is’, en van een wondendrank na ‘Wiin der chyrurgine of ter barbyre’. Deze twee teksten die met het Liber de Vinis niets gemeen hebben, worden hier weggelaten.

[p. 281]

9.	Wiin totter siecken maghen ende den melancolie deert	12	9
10.	Vinum saluiatum	15	10
11.	Wiin die taensicht ende die hande veghet	16
12.	Wiin mit ysopo ghemaket	17	11	X
13.	Wiin die alle die vortbarste lede starket	18	12	X
14.	Wiin tot alden licham te verstarken	19	13	X
15.	Wiin van grase	26	14	X
16.	Wiin tgheghen cotidiane, quartane ende terciane	27	15	X
17.	Wiin ten cortsen	28	16	X
18.	Vinum dyamoron	29		X
19.	Vinum eufrasie	13	17	X
20.	Wiin dar alants wortel in ghestaen heuet	14	18
21.	Wiin tot windicheit	36	19
22.	Wiin diemen thant gheuet smaec ende roec	38	20
23.	Vinum feniculatum	20	21
24.	Wiin die windicheit verdriuet	40	22
25.	Wiin der chyrurgine of ter barbyre	8	23
26.	Vinum yringinum	31	24
27.	Wiin mit honighe ghemaket	32	25
28.	Vinum gariofilatum	33	26

Wat betreft de kwaliteit van de vertaling, zoals ze wordt aangetroffen in de Portland-versie en in G, gelden dezelfde opmerkingen die door L.J. Vandewiele werden gemaakt in verband met de versies van de Circa-instans-vertaling. Vandewiele wees er in de inleiding tot zijn uitgave op⁽¹⁶⁾ dat G veel overtolligs weglaat en sommige zinnen vereenvoudigt. Het Portland-hs. is dan ook veel breedsprakiger. Dat geldt eveneens voor de twee versies van het wijntraktaat, zoals volgende voorbeelden aantonen⁽¹⁷⁾:

(16) L.J. Vandewiele, Op. cit., p. 11.

(17) Voor talrijke andere voorbeelden, zie de voetnoten bij de tekst.

[p. 282]

G		Portland-versie
1.	verblijt ende mijt synre stoppinghe starket hij...	verblyt ende mit syre stipticiteyt mit welker stoppinghe hy starket...
2.	broet hierin nettet	broet stadelic in desen wiin nettet
3.	holtes daer	houts doeghet of quaetheit dan
4.	vruchten van droechden syn verkrumpen	vruchten vorseit als hare velle bescrompen siin
5.	alle ouervlodicheit van bloede comende	alle ouerulodicheyt alre andere ouerulodicheden van bluede comende
6.	ende die gheeste te heylen	ende hi heuet macht mit syre claerhede te verlichten die substancia des herten ende die gheeste te heylen

Het fragment Z komt bijna steeds overeen met de Portland-versie, zoals uit de nota's bij de tekst blijkt, en het is duidelijk dat deze versies veel nauwer met elkaar verwant zijn dan met G.

De onderstaande tekst volgt het handschrift op de voet. Zoals reeds gezegd, werden de wynen echter door mij genummerd. Ook de indeling in alinea's en de leestekens werden door mij aangebracht. Wat tussen puntige haakjes staat treft men in het handschrift boven de regels aan. Het gebruik van hoofdletters werd ook genormaliseerd.

_**_*

[p. 283]

(fol. 256v) Hyr beghinnet die redenne meyster arnts van parijs van conficeringhe der wine der medicinen.

Vjnum dats wiin. Als ane staet die thijt, in wilker thijt men die wine der medicinen pleghet te conficeren, zied soe heb ic zomighe ghewoenlike confectien in miinre ghedachte, die ic als hijr bescriue mit haren machten ende mit haren louen.

Int eerste prise wy wiin van ghoeden wiin stocke comende totter conficeringhe ende meest vinum palmeum, dats palm wiin, die verwe heuet als palme van ouermere, of hy is al wit in syre verwe^(a). Want dese witte wiin subtylste is inder substancien ende ontfanlixte tot inparsinghe der smake, der roke ende veruen, ende vort palm^(b) wiin of wit wiin (fol. 357r) is eens deels cranc in synen werke, wilke werke ghenoghen tot vort te brenghen crachten der dinghe diemen in desen wiin incorporeert ende menghet, ende die crachten brenghet hy in alle die lede mit ontfanghenisse ende ghenoechten der naturen. Noch dese wiin en latet niit syre starchede verwinnen. Noch en doet vlieten har werkende qualitaten <welke qualitaten> als hette, coude, droechde ende nathede, in desen wiin verwermen als is die smake dat in desen <deel> suaer is te merken van wisen meysteren. Gaƚienus verstont dit van desen wine, doe hy seyde: palm wiin is beste van smake, van roeke, van verwen ende het siin erehande starke wine ende beste daers te done is ende daerre niet te doen is warden sy ghelike venine.

Mar wy willen kiesen wiin totter oeffeninghe deser confectien, welc wijn loeues weert is in deser const, waer omme wy nemen most van blancken winen ende van ghoeden stocken ende op ghoeder stede was-

Cum instat tempus in quo medicinalia confici solent vina. Ecce quorundam usuales confectiones quas premente habeo hic describo cum potestatibus sive laudibus eorundem et receptam similiter electuarii regalis de quo feci aliquando mentionem.
Laudamus inquit vinum de bona vite ad conficiendum et maxime palmeum .i. coloris palmarum vel sicut est album cum fit in substantia subtilius et receptibilius impressionum et colorum. Est etiam amplius vinum palmeum sive album ex parte habens operationem vini debilem que sufficit ad deferendum virtutes rerum ex corporatarum in eo per singula membra cum apperhensione et delectatione nature. Nec sui quadam ex uperanti fortitudine remitti ac fluere facit qualitates activas earum que in eo exemplificantur sicut est grecum aut simile que elongata sunt a consuetudine pariti medici in hac parte. De hoc quo-

(a) Na verwe staat in het Hs. ende;

(b) Na palm staat wit doorstreept.

[p. 284]

sende. Ende dar mede doe wy dar in dinghe of crude nader maniren der medicinen gheleghentheit der wine sine crachten dar af te nemen ende besluten in .i. vate van ghoden houte, nader manire anderre wine, ende conficeerden, ende die wiin wort dar volmaect ghelike als of hy van consten ware ghemaket.

Mar die dinghe of crude die inden most siin ghedaen warden berouet van hare cracht aƚs die gharwinghe des mostes mit hem te samen garwet ende har cracht incorporeert ende menghet mitten moste. Ende dese wiin die in hem trect die werke der crude ende hoe hyse bet ontfaet, woe hy ghenoechlicher ende dorghaender is dor alle die lede. Ende waerlike werket van (fol. 257v) werke dusghedaenre wine comende, dar omme en salmens niet starker maken op dat hi des te rasscher weder staet den ziecten wannere men gheuet dar synre helpe te doene is. Want in deser ziedinghe wort ontsloten die cracht deser dinghe noch en verwandelt noch en vercranket ghelike ofment mit viere maecten. Ende oft mit viere ghemaect wort, soe salt vier zacht wesen al sonder roec, ghemaket van gloden^(a) coelen. Ende dat is dat zekerste alsment maket inder sonne, datmen decke den mont des vaets mit ere scotel ende lichtet an die ene zide luttel op dat die windicheyt vt slae, op dat sy niet weder druct en warde, soe dat sy yet op climme totten ynnersten leden.

Mar alsment maket mit viere stopmen dat vat, want dan en maecmen hem ghene adem tocht, noch men late niet vt vander crude macht. Ende alsment maket mit viere, soe behoeft men te meten <die dinghe> woe vele die ziedinghe dar an winnet, ende berichten dat vier dar grote macht an leghet te merken. Sonder wannere ment maket in .i. vate

que vino intellexit galienus cum dixit ut num quoque palmeum est melioris saporis et odoris quam cetera vina et vina quedam fortia per seipsa ubi expedit sunt medicina et ubi non efficiuntur sicut venaria id est venena.
Volentes ergo ad huiusmodi usus confectionum vinum quod in hoc artificio laudem meretur habere eligere incipiamus et recipiamus mustum de vitibus albii de bono loco et cum eo ceteris proportionibus res secundum medicine semitam ex vituandas imponamus. Sed claudamus in vase boni ligni more aliorum vinorum et conficietur et perficietur ibi quasi a natura quod arte est apprehensium vel comprehensium.
Res autem que posite sunt in musto dum per naturalem ebulitionem ipsius musti ad invicem interius colluctantur ex spoliantura virtutibus ipsarum et incorporatur virtus earum musto et depuratur vinum illud minues operationem

(a) gloden staat boven het doorstreepte ghoeden.

[p. 285]

inder zonne, soe verscone ment dar af ende beuelet den werke der naturen. Ende inden wine is erehande grote proprieteyt van hem seluen inder menscheliker naturen. Want rufus die meyster seyde van hem al openbare: wiin en starket niet allene natuurlike hetten, mer hy verclaert oec bedruefnisse des bloets ende dar toe bedruefnisse al des lichams ende harde zere apent hy aderen der leuere, hy benemet roekighe, duusterheyt, voedinghe der droefheyt driuet hy vt, ende alle des lichams lede starket hy. Ende dar omme en is siin doeghet niet allene inder harten, sonder oec inder ziele bewiset hy syne doeghet, <want> hy doet die ziele verbliden ende vergheten druefhede ende (fol. 258r) starken den zyn^(a) tot na te volghen subtilen dinghen. Ende gheuet hem te bekennen suare dinghe ende gheuet coenheyt ende miltheyt ende mynret sorchuoldicheit des synnes van synen werken ende rouwe ende^(b) bereydinghe den instrumenten des gheests ende den slapen ende hare regieringhe. Ende dese wiin is hem erehande medicina omme dat hy hare droechte ghemoet, mar jonghelinghen is hy spise, omme dat want die nature des wiins des jonghelinghes nature ghelijc is, mar kinderen is die wiin oec spise ende medicina. Hy is har spise indien dat hy oecket har hette ende har voedinghe. Hi is hare medicina, want hy verdroghet hare nathede, die sy toeghen vt hare moeder lichame, want gheen visiker en laket syne ghewoente in sonden luden sonder inder manire syre quantiteyt of menghinghe des waters mit hem. Mar wise meyster ghelijcten wiin der groter tyriakel, want wiin is contrari der werkender dinghe, want wiin ouermids hem seluen verwarmet hy natuurlike aertachtighe harten ende lichame ende vercout die hette ouermids in val, want hy den lichame dor grauet mit syre subtijlhede, ende voert mit hem water. Want wiin is inder naturen dat meeste deeƚ

illarum rerum tanto melius quanto delectabilius suscipitur et est penetrabilius per singula membra virtus huiusmodi ex vini delatoris actionis disseminatur unde ubi vigoratur fortius et citius resistitur nocumentis quando administratur sicut et ubi oportet. Et illud est presertim de iuvamento quod in hac ebullitione non solvitur virtus rerum neque alteratur neque debilitatur sicut quando fit cum igne cum quo si fiat fit levissimus aut lentissimus continuatus sine fumo. Et illud ad secretum quia quando fit in vegete ut cooperiatur foramen vegetis cum scutella parva ut fiat exaltatio ventositatis cum modica elevatione a latere uno ut reprimatur quod ascendit ad interiora.

(a) zyn staat boven het doorstr. ziin;

(b) na ende staat bereyt.

[p. 286]

water tot verren steden totten leden, welke lede^(a) behoeuen te vercouden ende al des ghelike maket hy nat. Ende hijr omme ist dat meyster der const van medicinen coren wiin ter medicinen ende screuen van hem vele capitula ende vonden in hem inder menscheliker oeffeninghe tbeste dinc medicine mede te nemen ende te gheuen, want hy is vrendelixte der naturen ende ontfanlixte alre in ghietinghe der ghoder spise ende hi is verrechter quader spise.

Vort salmen hebben vorzienicheit dat het vat sy houten ende van ghoeden (fol. 258v) houte darmen den wiin in doet te conficeren, ende reyne van alre oueruloedicheyt ende vulen smake. Ende die wiin sal vt wel ripe druuen gheparst wesen, ende die ghereynicht van alle corrumpieringhe, om dat die wiin om hare onriipheyt niet en wandel in edic.

Ende die manire der conficeringhe of der incorporeringhe der dinghe diemen totten wine menghet is dryerhande. Ende tbeste deser maniren is datmen die dinghe ziede mit .i. deel des mostes. Ende doe den scuum af ende dat alsoe langhe te zieden des dat dardeel vanden moste verteert sy, ende latent dan^(b) staen zincken enen nacht, ende des morghens af te zeyghen ende te clinsen dor .i. linen doec. Dar nae salmen menghen mit bequaemliker quantiteit van anderen moste, soe dat die smake dar <by>^(c) warde ghetempereert ende na dat hy verdraghen mach. Ende men sallen int vat doen ende stoppen den mont des vaets mit .i. sctotel an die ene zide wat op ghelicht. Ende aldus salmen houden soe langhe dat hy verwarme ende garwe. Dar na salmen tvat wel stoppen ende als thijt is, soe neme men dar vt die dinghe.

Et quando fit cum igne vas cooperiatur tunc autem non eventatur nec amittit de virtute ipsarum. Et quando fit cum igne oportet metiri quod res de decoctione sustinent et regere ignem illud quidem non est parve considerationis. Sed quando fit in vegete excusatur ab hoc et relinquitur operatio ni nature. Et vino quidem inest ex se proprietas magna in natura humana. Inquit enim ruffus absolute loquens de eo dicens. Vinum non solum confortat naturalem calorem verum et turpitudinem sanguinis clarificat et additus totius corporis maxime venarum aperit epatis opilationem auffert tenebrosam fumositatem tristicie generativam a corde expellit totiusque corporis membra corroborat: ut non solum sua bonitas in corpore sed etiam in anima ostendatur. Facit enim gaudere et oblivisci tristicie et confortat eam ad investigandam subtilia et difficilia contemplandum eique tribuit sollicitudinis audaciam et largitatem de eius laborem

(a) verren leden... leden: men vgl. de Lat. tekst hieronder;

(b) dan; na de a staat in het Hs. een e geexpungeerd;

(c) Na by staat in het Hs. wy doorstreept.

[p. 287]

Die ander manire is datmen nement varssche dinghe of grone of droghe. Mar of sy grone ende varsch siin ende ghequest inden zacke vanden druuen, soe doemense mitten witten most int vat ende men ziede alsoe vele des seluen mosts ende scumen nader vorseider manire te menghenne. Ende alst gheclaert is, soe machmen van hem nemen.

Die darde manire is diemen^(a) maket van alre haestichede ende tot alre thijt mit viere ende al sulke wine ontfaetmen by hem allene of mit menghinghe andere wine of mit water <nae> dats te doene is. Ende want wiin als wy gheseit hebben natuurlic lichtelic ontfaet alle inparsinghe des smakes, des roeken ende der verwen. Soe ist te arbeyden op datmen verstaen mach datmen (fol. 259r) die dinghe, diemen mitten wine zieden zal, mitten wine int vat doe soe te zieden op dat in desen of in ennich der dinghe niet en werde starke verwandelinghe. Dan doemen honich mit zucker in gheliker quantityet inden most, by welker quantiteit men dat misdoen der quader smake hem benemen mach ende beteren. Mer ofment mit zekerhede voerhoeden wil, soe tempereermen dat dar mede in die selue verzoetinghe, dat men den smake benemet, anders en machmen hem niet ghemoeten. Ende of dar bouen sy bitterheyt of zuurheit, men tempereert mitten zoeten ende aldus van deser ghelike. Ende oft alte zere is verhet, men vercoudet ende aldus salmen cureren ende ver-

et dolorem diminuit et preparat preparationem in instrumentis: ut spiritus et anima cooperentur cum eis. Etiam sumptum secundum quod expedit omnibus est conveniens etatibus temporibus et regionibus et ipsum idem est senibus pro eo quod eorum siccitati obviat medetur iuuenibus vero cibus pro eo quod natura vini nature iuuenis est similis. Pueris vero cibus et medicina in eo quod auget ipsorum calorem et nutrimentum: medicina vero quia eorum quoniam attraxerunt humiditatem desiccat nullus autem philosophus in sanis eius usum vituperat nisi secundum quantitatem commixtionis aque cum eo. Sapientes vero assimilaverunt ipsum tyriace magne quia ipsum est rerum contratiarum optimum quia calefacit corda sive corpora frigida naturaliter et per se et infrigidat calida per accidens Valet cum sua subtilitate perferet et ad loca loginca deferens secum aquam ad membra que indigent refrigerari sic sitis et humectat. Hinc est quod ipsi percrustatores scentire medicine elegerunt vinum et descripserunt de eo capitula multa et in eo decreverunt tunc fieri in usu humano utiliorem quam est nature humane amicissimum et recepturum omnino bonorum ciborum et rectificator malorum......
Ulterius autem habeant provisio ut vas sit ligenum et de bono ligno et mundum ab hiis superfluitatibus et stipitibus in quo vinum introducitur conficien-

(a) Het Hs. heeft dittografie van men.

[p. 288]

rechten dat ene contraria mitten anderen contrarien, die hem contrari siin, als coude mit hetten, hette mit couden ende des ghelike. Mar het is te weten, als ic vorseyt hebbe, dats noet is bethiden dat zomighe confectien der wine warden mit viere ghemaket, of wantmense anders niet maken en mach, of want mense ghemaket niet en wint, of want die^(a) noetsake niet beiden en mach, soe en is ghene thijt des beidens.

(a) Het Hs. heeft dittografie van die.

1.
Vinum roris marini dats wiin ghemaket van ros marinus.

Actor die meyster seyde doe hy was in babilonia, dat hy al dar ontfinch mit groter cost ende beede van enen alte ouden heiden medicus

dum et sit vinum expressum de uvis bene maturis et mundificatis a corruptione ne propter maturitatum transeat in acetum.
Et modus confectionis seu excorporationis rerum quod vino admiscentur est triplex. Et melior modorum est quod res ipse decoquantur cum aliqua quantitate musti et spuma renoveatur et hoc donec de musto fit tertia pars consumpta et quisescant per noctem et mane per collatorium lineum distilletur deinde cum quantitate convenienti ad saporem alterius musti permisceatur et ponatur in vase et cooperiatur os vasis cum scutella et ab uno latere aliquantulum sublevata et observetur sic; donec deserveatur deinde bene cooperiatur et cum oportunum fuerit recipiatur ab illo.
Alius modus est quod recipiantur res sive virides sive sicce. Si virides aut recentes non inveniantur et conquassate in sacculo de lino ponatur cum musto albo in vasello et tantundem eiusdem musti bulliat et dispumetur et predicto vino misceatur et cum clarificatum fuerit ex ipso recipiatur.
Alius modus est et fit in momento et omni tempore cum igne et talia vina recipiuntur aut per se aut mixtum alterius vini vel aque sicut facit. Et quia naturaliter vinum ut diximus recipit omnes impressiones saporis atque odoris elaborandum est cum ipse poterit quod res ipse de decoctione facere possunt cum vino imponuntur ne in hiis vel eorum aliquibus faciant immutationem fortem. Tunc ade musto mel vel zuccarum in debita quantitate qua excessus ille rerum occultetur secundum melioren extimationem vel si ex cautela precessit nec possit aliter abviati temperetur illud cum eo quod removet delectationem eandem ut si supersit amaritudo vel acetositas temperetur cum dulci et sic de similibus. Et si nimis erit calefactum infrigidetur et sic contraria contrariis rectificentur. Memordandum vero quod interdum quedam vinorum confectiones oportet ad ignem fieri ut diximus aut quia aliter fieri nequeunt vel quia facta non inveniuntur et necessariis non partitur......

[p. 289]

Fol. 258^r van het Portlandse handschrift.

[p. 290]

tekstkritische noten

die crachten van roris marini die alte nutte siin, waer omme hi my beual dat ic sye nieman openbaren en soude. Ende hy seyde dat syne beste cracht is mit wine, dar nae mede te baden, dar nae mit electuarien, dar na alsmen dar af oly maket, wilken oly men maket in machte des balsams. Ende wiin^(a) van marinus ghemaket nader manire (fol. 259v) anderre wine dese wiin is nutte in allen couden ziecten want hy verricht^(b) appetijt mit syre^(c) aromaticiteyt, wilke ghode roeke den syn verblyt ende mit syre stipticiteyt, mit welker stoppinghe hy starket alle die lede ende die zenen ende verghadert hare substancie. Ende wonnere men taensicht mit desen wine wasschet het maket scone ende claer van sproeten. Ende ofment hoeft hijr mede wasschet die hare en ontvallen niet mer sy wassen dicken. Ende ghewoenlichede des wiins vorhoed sonderlinghe van antrax, der apostemen ende aldus ghedanen quaden pusten. Ende hy v[er]teert flegma ende melancolia ende hi verstarket eyghentlic die substancia des harten ende hy doet verjoechden ende wien stadelic dar mede^(d) wasschet ende nuttet die en wasset flegma niet oueruloedlic op sinen licham. Ende alsmen den mont dar mede wasschet dese wiin maecten wel rukende ende starket tande ende tantvleysch ende gheneset den cancer, ende woenere men mit desen

1. De Vino roris marino
Vinum roris marinum .i. de roremarino. Inquit enim actor. Cum essem in babilonia accepi cum multa sollicitudine et precum instantia a quodam antiquissimo medico sarraceno virtutes rorismarini quas secreto rabi quasi nulli debere communicare retinebat et dixit quod de excellentioribus operibus eius cum vino deinde cum balneo, deinde cum electuario, deinde cum fit ex eo oleum quod est in effectu balsami et vinum quod fit more aliorum. Eius proprietates sunt mirabiles, nam ipsum est utile in omnibus egritudibus frigidis et rectificat appetitum, et conforat sua aromaticitate qua anima dilatatur et sua stipticitate qua substantia ipsorum aggregatur et fortificat omnia membra et neruos quande lavatur ex eo facies reddit pulchram. Et si caput lauetur ex eo non cadunt pili imo multiplicantur. Et usus eius preservat proprie ab antrace et ab huius modi malis pustulis consumit flegma et melancoliam, et confortat at proprie substantiam cordis, et hoc facit acquirere ac consequi iuvenescentiam. Et forte qui assiduaverit eo non putrefiet corpus eius, et cum ablivitur os ex eo reddit odoriferum et consolidat dentes, confortatque gingivas et cancrum sanat. Quando

Actor: G Autor; doe hy: G dat hy; medicus: G meyster; mit wine: G in den wyn; aromaticiteyt: G aromatenteijt; mit syre stipticiteyt... hy: G mijt synre stoppinghe; wassen dicken: G wassen ende dicken.

(a) Na wiin staat dar ros doorstr. en onder de regel is van toegevoegd;

(b) na syre staat an doorstr;

(c) verricht: de tweede r is verbeterd uit c;

(d) Het Hs. heeft dittografie van darmede (doorstr.)

[p. 291]

tekstkritische noten

wine wasschet cancer, fistula ende aldus ghedane wonden of sueren, hy verdroechstse ende sy warden dar by verricht ende ghenesen. Ende wonnere ennich ziec mensche van langher ziecte of cranchede verriset ende ghebraden broet stadelic in desen wiin nettet ende dat et, dat verwecket den appetijt ende starket siin vercrancte lit. Ende bloeme van roris marini in reghenwater ghesoden ende dat stadelic ghenut, dat tempereert ende v[er] richt eyghentlic die ghene die dorren ende teren ende dit is heymelichede der meyster. Ende dise vorseyde wiin is ghoet tgheghen cotidiane ende litargia ende quartana ende hy is ghoet in ziecten des harten als in cardiaca passione (fol. 260r) ende tgheghen walghe ende die bloetzocht ende buuceuel.

Vort dat van synen ouersten werken is: het is naest der groter tyriaca tgheghen veniinde spise ende is ene grote zekerheyt soe wel in spisen als in drancke ende starket die cracht der regieringhe des lichams. Ende dese wiin is dranc eyghentlic verghichter lude ende beuen mitten <leden>^(a) ende hy starket ontlatinghe der zenen ende hi helpet allen wiuen ende sonderlinghe die van nater complexien siin ende verrecht hare moederen ende helpet totter ontfanisse ende men maket electuarium van bloemen roris marini ende van ghescuumden honighe nader manire datmen mel rosaet maket ende is wonderlic syre oeffeninghe. Ende men maket stouynghe van dien crude ende vanden bloemen ende heyt balneum vap<o>rosum ouermids pipen darment

cum eo lavatur cancer, et fistule, et huius modi vulnera desiccantur et rectificantur eo. Et quando ex longa infirmitate infirmus sive debilitatus panem asimi in eodem vino frequentaverit comedere rectificat appetitum et confortat eius membrum debilitatum, et cum aqua pluviali proprie decoctionis eius florum temperatum assiduatum rectificat ptisicos et ethicos, et est secretum et valet dictum vinum in cotidiana et litargia et quartana, et valet in cardiacis passionibus cordis et nausea et dissinteriis et fluxibus. Item et quod de excellentioribus operibus eius est vicarium tyriace contra venenosos cibos et venenum, et est tutela magna tam in potu quam in cibo, et confortat virtutem debilem regituam et est potus proprie paraliticis et tremulosis et relaxationi nervorum confert et podagre paulatine. Et in summa confert omnibus mulieribus proprie humide complexionis et rectificat earum matrices et prodest conceptum. Et fit electuarim ex floribus roris marini et melle dispumato secundum quod mel rosarum, et est mirabilis usus ad omnia predicta. Et fit stupha ex illa herba ex floribus quod dicitur balneum vaporosum mediante calore et

doet verjoechden: G dodet die ioeckte; broet stadelic... nette: G broet hierin nettet.

(a) Na mitten staat handen doorstr.

[p. 292]

tekstkritische noten

mede maket. Ende is .i. bad dat het leuen verlanghet ende tghegen outheit, want diicke hijr mede te stouen <doet den mensche> vernuywen syne joghet ghelike den aerne ende is grote heymelichede. Ende men maket van hem oly ghelike honighe datmen orbaert in balsams stede ende is een heymelic dinch wilke meysterscap des olijs is mit :j. ghewascen vate of mit wasse ende^(a) mit enen decsel alsoe dat dar ne ghene lucht vt ghae ende men grauet dit vat in sande al tot der middel ende latet also staen <.i. maent> al omme. Of vele meyster latent staen soe langhe dat die bloemen verwandellen in water ende dan scheitmen vt dat pure water ende settet ter zonnen. .iiij. daghe al omme ende dan wordt dat water dicke na balsams manire ende starket hart ende die hyrsen ende is tot alle den lichame ghoet. Ende het helpet ter crancheyt der zenen, het verdriuet (fol. 260v) sproten ende maculen des aensichts ende hout joncheit ende volghet balsams macht. Een dropel dar af in water ghedaen zinket te gronde ende bliuet dar staen al heel ende of men van desen wine enen dropel des auonts int oghe doet hy gheneset scellen ende maculen ende tranen ende alle ziecten der oghen sonder men salt tot drien stonden veruolghen.

Vort een ander gheproeft dinc dat ic ghesyen hebbe dat in leuenden of barnenden water, dat al een is, van wine ghemaket dit voernoemde cruut ros marinus wart ghemollificeert, dats gheweyket, datmen dar mede cureerde salsum fleuma, rudicheit, cancer, fistulen diemen an-

est balneum vite et mors senectutis quoniam assiduatio eius facit renovari, ut aquila iuventutem suam assiduantes balneo ipso, et est secretissimum et fit ex eo oleum sicut mel quod gerit vicem balsami, et est res archana. Cuius magisterium hoc est impletur amphora vitri floribus eius et clauditur cum panno duplicato cerato. Aut cum cera et coopertorio, ita quod non respiret et sepelitur in arena usque ad medium et moretur hic per mensem unum vel plus donec flores dissolvantur in aqua, et separetur aqua illa pura et ponatur ad solem per quadraginta dies et inspissabitur aqua illa ad modum balsami confortat enim cor cerebrum et ad totum corpus valet, confortat debilitatem nervorum. Removet pannos et maculas faciei servat iuventutem et patitur experientiam balsami quoniam gutta eius super aquam posita petit fundum et stabit, et si ponatur in sero in occulo non tantum maculam telam maculas, sed omne malum sanat si tribus vicibus uteretur. Amplius res experta est quod aqua vite sive ardens que est facta de vino in quo remolita fuerit dicta herba curat flegma salsum scabiem cancrum et fistulam que non possunt aliter

ghescuumden: G gheschinden; scheitmen: G seyghet

(a) ende staat boven doorstr. of

[p. 293]

tekstkritische noten

ders niet mit ennygherhande zake anders ghenesen mochte. Ende of dit vorseyde cruut ende die bloemen dar af inden leuenden water sy gheweyket ende besonken ende stadelic hijr mede <die hande be> smeert ende ennych ghichtich lit, et brenghet dat lit weder ter hetten ende bethiden ghenset dar by. An desen wine siin oec ander ghemene werke die hijr achter warden ghelaten om lanch vertrec ende dar omme is ghenoech dar af seyt.

leuer ende de gheluwe: G leuer ende derghelike; gladen coelen: G heten colen; houts... dar: G holtes daer.

2.
Wiin tot bestoppinghe der milte ende der leuer.

Wiin tgheghen bestoppinghe der milte ende der leuer ende der gheluwe: doet in dese wiin vorseyt wortellen ende blade van cycoreyen, van hirts tonghe, van endiuia ende luttel van alsen ende latet luttel zieden op gladen coelen ende stotet dan die vornoemde crude ende doetse in .i. zac ende ghiet den wiin dar op te lecken dor den zac, ghelike datmen clareyt doet. Ende oft ennyghe zuetheit behouet omme bitterheyt der crude, soe doet mede inden zac wat ghestoten rosinen ende wat zuckers of wat van liquiricien ende deser ghelike ende dit is grote helpe in deser zake. Ende der wine helpe mynret (fol. 261r) ende meerret nader manire des houts doeghet of quaetheit, dar tvat af ghemaket is. Hijr omme ist dat wiin ghehouden in .i. vate ghemaket van den houte tamarisci helpet harde zere der milte, der leuer ende der nyren.

sanari. Et si fuerit et residerit dicta herba et flores, et si ea inungantur manus vel membrum paraliticum frequenter, vel ad calorem rectificatur et quandoque sanatur. Sunt et alie operationes singulares que hic propter brevitatem obmittuntur cum sufficiant que dicta sunt.
2. Vinum contra opilationm splenis epatis et yctericiam
Vinum contra opilationem splenis epatis et ycteritiam, ponantur in eo folia et radices cicoree scolopendrie endevie et modicum absinthii et facta bullitione vel bona calefactione ponatur ipsum vinum in sacculo et reiteretur ad modum clareti supra predictas herbas et si indigeret aliqua dulcoratione propter amaritudinem ponatur aliquid passularum, aut zuccati seu liquiritie et huiusmodi: et est mirabile in hoc casu. Et iuvamentum quidem vinorum auget et minuitur secundum bonitatem ligni vasis et maliciam. Inde est quod vinum conservatum in vase thamarisci confert valde spleni.

[p. 294]

tekstkritische noten

vruchten vorseit... siin: G vruchten van droechden syn verkrumpen; blancken: G guden; leyt: G ontbreekt.

3.
[Van wiin laxatyf]

Men maket rosyne, druue of bessen der rosynen, ende prumen ende droghe vighen ende dusghedane vruchten dat sy laxatijf siin. Van welken vruchten vorseit, als hare velle bescrompen siin, men legghen .i. nacht inden besten blancken wiin diemen hebben mach. Ende als sy inden wine ligghen ende weyken, soe drinken sy in hem die nathede des wiins ende dat morch der vruchten verwllet mit dien wine soe dat sy weder drincen ende wassen ende warden vol ghelike of sy nyuwe waren ende dese vruchten <of rosinen> sellen weerden des seluen smakes dat die wiin was. Ende ofmen dan leyt rosynen of prumen of vighen in^(a) wine of in water dar ennygherhande laxatiua in siin ghemenghet, soe sellen sy verwllen mit dien humore van dien laxatiua comende ende dat gheuet^(b) hem cracht te laxeren nader manire des laxatijfs dat in den vorseyden liquoer incorporeert is.

(a) het Hs. heeft dittografie van in.

(b) na gheuet staat heuet doorstr.

4.
Wiin dar gloyende gout in gheblust is.

Wiin dar gloyende gout in gheblust is: dese wiin heuet grote proprieteyt in vele zaken, wilken wiin men aldus maket. Men blusschet

3. De vino barbarico
et fiunt uve iuvative et prima laxativa et huiusmodi fructus sicci qui revolutione pellis corrugata humiditate communi bibitur returgescunt. Et fit quod ponetur uve passate in meliori vino albo quod habeatur turgescunt et implebuntur vino illo, et commiscebitur medulla uvarum cum vino illo et fiunt uve quasi nove et in sapore erunt saporis illius cuius est vinum. Et si ponatur ipse uve vel pruna aut ficus in vino vel aqua in qua evacuata sint aliqua laxativa implebuntur humore illo laxativo et acquiretur eis virtus laxandi secundum genus ex corporatorum in predicto liquore.
4. De vino extinctionis auri
Vinum extinctionis auri. Hoc vinum habet proprietatem magnam in conditionibus multis quod taliter operatur. Extinguatur lamina auri in bono vino

[p. 295]

tekstkritische noten

platen van gloyende goude in goden^(a) wine viertich weruen of vyftich weruen ende laten claren ende wel te clinsen ende dan te houden. Dese wiin heuet macht tharte te starcken ende verdroghet alle ouerlodicheyt alre andere ouerlodicheden^(b) van bluede comende ende hi heuet macht mit syre claerhede te verlichten die substancia des herten ende die gheeste te heylen ende te starken^(c) ende te temperen mit sinen (fol. 261v) temperamente ende te verhouden tbloet ende te reynighen corrumperinghe der spisen als sy gheten is. Ende die oueruloedicheden doet hy nedersinken mit syre suaerhede totten steden der vt driuinghe ende behout joghet ende hy heuet macht te verhouden die middelste darme in haren werken ende sonderlinghe doet hy vrine maken den ghehen die niet maken en mach ende hy gheneset dat vallende euel ende die onvroet hars zynnes siin ende hi helpet den malaetshen.

Ende vele van edellen ouden luden ende sonderlinghe prelaten doen zieden in hare coekene omme te nutten platen van goude gheslaghen ende ander lude nement in pannen ghemaket mit electuarien. Ander nement in limatura als inder confectien diemen noemet dyamargartion, in wilken electuario ghaet sublimiringhe van goude ende van siluer. En-

.xl. vel .l. vicibus et dimmittatur clarestere et diligenter coletur et conservetur habet omnem virtutem comfortandi cor desiccat superfluitatem omnium aliarum superfluitatem a sanguine et illuminare substantiam cordis et spiritus sua soliditate et sua claritate confortare et suo temperamento temperare et preservando sanguinem a comestibilium corruptione mundificare et sua gravitate superfluitates ad partes expulsionum inclinare et iuventutem conservare et virtutes numeralium preservare facit in earum operibus et proprie soluit urinam denegatam et sanat epilenticos et insensatos et confert elephenta crosis. Et multi modernorum de nobilibus et maxime de prelatis faciunt bullire petias auri in coquina eorum sumenda. Et aliqui recipiunt in panellis cum electuariis. Et alii in limatura sicut in confectione qua dicitur dyamargarition in qua intrat utriusque auri .s. et argenti limatura. Et qudam nituntur tenere frustra auri in ore et salivam deglutire. Et quidam alii convertunt in aquam potabilem et sufficit in modica quantitate. Et est ipsum vinum preservativum sanitatis et pro longationis vite ut difficile sit credere. Et quidam aliter et aliter diversis respectibus sicut diverse sunt hominum considerationes. Et quidam assiduant

of vyftich weruen: G of meer; alle ouerulodicheyt... van bluede comende: G alle ouervlodicheit van bloede comende; ende hi heuet... te heylen: G ende die gheeste te heylen; ende te tempereren... te verhouden tbloet: G ende tverholden tbloet; nedersinken mit syre suaerhede totten steden: G nedersinken totter steden.

(a) goden staat boven doorstr.ghesoden.

(b) ouerulodicheden: het Hs. heeft ouuerulodicheden.

(c) starken: het Hs. heeft starkent.

[p. 296]

tekstkritische noten

de zom lude houden .i. stuc goudes inden monde ende suelghent mitter spekel, ende zom ander lude verwandellent in water te drincken ende hets ghenoech in cleenre quantiteyt in enygher stont ende inden jare.

Ende dese wiin is vorhoudinghe der ghesontheyt ende des leuens lanchede soe dat qualiken yemant ghelouen mach ende zom lude nement anders ende anders nae menigherhande manire ghelike dat visyringhe der menschen menigherhande is. Ende lude die stadelic gout inden monde houden ende oft sijt doen sonder reden doch en doen sy it niet buten ghelikenisse der waerhede, want het is gheproeuet dat gout ende siluer inden monde ghehouden verdriuet dorst.

Ende coral inden monde ghehouden starket den maghe ende zom vanden corallen ghehanghen anden hals soe dat het reyket tgheghen den maghe het verbyed des maghen bedrueffenisse ende (fol. 262r) ic hebt gheproeuet alsment alsoe anden hals dede dat et halp ende alsment af dade dat syre helpe ghebrac ende alsment weder an dade dat syne helpe weder quam.

Ende cortenc gheseyt, alle wine ontfaen crachte ende werke der dinghe diemen dar mede menghet naden manieren als thant vorseyt siin. Ende dese capitula maecmen menichuoudich sonder sy ontfaen inder const simpelre dinghe des ghoeden consters syn. Ende gout is .i. waer dinc volmaect, in ghelik tempereringhe, verghadert wonderlic mit delen der elementen crachten, welken van verghaderden dinghen en is niet siin ghelike. Ende omme dat wat dat het heuet van crachten ende eyghene toebehoren dat[s] in hem van inghietinghe des hemmels

tenere in ore. Et si faciunt preter rationem non tamen hoc agunt absque similitudine veritatis. Nam compertum est quod tenere argentum in ore tollit sitim et corallus in ore confortat stomachum et ipse quidem corallus suspensus ad collum ita quod pendeat versus stomachum prohibet stomachi conturbationem. Et expertus sum quod appositum iuvat et depositum deficit iuvamentum. Et si apponitur iuvamentum redit. Et breviter omne vinum suscipit virtutem et operationum in tali proportione elementaria virtutum cui decompositum non est capitula multiplicanda sufficit ingenium boni artificis et scientia simplicium. Et aurum quidem verum est res perfectissma temperamento equali compositionum in tali proportione elementaria virtutm cui decompositum non est simile et propter id quod habet de virtutibus ex proprietatibus a natura insunt ei ex influentia celi .s. virtutes anime quoniam scissura facta ex eo non tumescit et propter perhennitatem scientia est quasi stella celi quam ipsum est impassabile neque obumbrat neque dissoluitur et alteratur et est quasi miraculum

dyamargariton... Ende zom lude: G dyamargareton ende som lude; soe dat qualien... mach G ontbreekt; cortenc: G cortelic; des ghoeden consters: G des het gude consters.

[p. 297]

tekstkritische noten

ende sonderlinghe ander crachten. Want brande ghemaket mit goude en suellen niet ende omme syne enycheyt ist als .i. sterre des hemmels want het is onmoghelic gherecht gout te corrumpiren ende en verdonkert niet, noch en ontlaet, noch en verwandelt, ende is als .i. wonder inden weghe der naturen.

Alst is .i. verghadert dinc van inghietinghe der elementen, soe verstarket ende verlicht <bouen al> die substancia des harten ende twesen des leuens ende bleyket malatrie ende wederbreydelt se sonderlinghe welker werke macht men niet en vint sonder in waren goude dat puurlic ghescapen is van goeds gheboede. Dar omme bedrieghen meyster van alchimisten die lude want sy maken die substancie ende verwe des goudes. Doch en connen sy dar niet inghieten die vortleydende crachten. Dar om ist te vordencken wonere men gout nemen sal, soe salmen nemen gout der naturen, niet datmen mit werken der hande ghemaket is, want dat gout ouer mids scarpe ende vtwindighe dinghe diemen inder sophisticeringhe dar in doet ende oec [sericheit] <die> inder menscheliker (fol. 262v) naturen der herten ende der leuen diicke scaden. Mar die ghebenedide god die dat gout der naturen ghescapen heuet totter menscheliker materien als hem te gheuen tot hare noetzake ende te behouden die werke der caritaten in ghemater oeffeninghe.

Sonder tgout in oeffenynghe der onmaten ende berouynghe der maten wilke onmate hem pynicht te verwandellen alle ydelheyt der menschen die doen als die scat gaderen ende sy niet en weten wyen sy en te voren ghaderen^(a).

in via nature cum sit res composita et elementalis. Confortat insuper et sincerat super omnia substantiam cordis et mineras vite, et palliat lepram et refrenat illam proprie, quorum operum effectus non reperitur nisi in vero auro puro de minera creato iusso dei. Ideo fallunt in hoc alkimiste nam et substantiam et colorem auri faciunt non tamen virtutes predictas in eo infundunt, ymmo advertendum cum quando recipitur quod sit de auro dei et non de opere manuum hominum. Nam illud propter res acutas et extraneas a natura humana qui in eius sophisticatione inveniuntur et ingrediuntur noceret cordi plurimum et vite. Et deus benedictus creavit illud ad salutem humanam videlicet ad necessistates eis ministrandas opera caritatis moderato usus. Sed ipsum propter ipsum usum immoderatum et privatum et modum iniquitum convertere tota die molitur vanitas hominum qui thesaurisant et ignorant cui congregant ea.

Sonder tgout in oeffenrynghe... proeuet: niet in G.

(a) Hierop volgt een recept tegen malatrie (lepra), dat ook in G voorkomt, doch in de Latijnse tekst niet.

[p. 298]

5.
Vjnum granatum

Dats wiin granaet: hy is twyerhande manyre of inder verwen der granen der appel granaten. Ende dese wiin wordt ghemaket van toe menghinghe der granen ende groter roder wiin druuen totten witten, of hy wordt ghemaket ouermids toe menghinghe ende verwandelinghe des mostes van blanken wine gheghoten op rode druuen die thant vt gheparst siin ende dar mede te laten staen .iij. daghe al omme ende dar nae vt te trecken. Ende aldus maecmen ghemeenlic in prouyncien ende et is .i. ghoede manire ende et siin ouerste wine die meest starken ende beste des zomers te drinken, want sy hebben in hem couthede ende stoppinghe by welker stoppinghe sy die leden starcken ende vander vt treckinghe datmen den most ghiet op die wiin druue ende op die granen der appel granaten ende op die scortsen die cout siin ende smaken nader manire der stoppinghe. Dar omme werket die stonde op dat die cracht der dinghe te samen trecken (fol. 236r) ende menghen inden wine.

Oec maecmen nae andere manire wiin granaet van blancken wine, welc wiin medicinael is. Ende desen wiin salmen sonderlinghe drinken inden zomer ende in heten tiden ende die arbeiden ende verhetten ende verdynnen ende die die ghelezocht hebben ende die colerijn siin. Ende men behouet datmen neme by maten ende datmen oec weet wonnere men nemen sal ende woe langhe dats die noet zake behouet, by rade des besochten meysters. Ende alsoe ist te houden inder ghedane der medicinen als ic gehseyt hebbe, want der medicinen dinc is dinc dat mate in hem heuet nader manire der ziecte verr<i>singhe

5. De vino granato
Vinum granatum est duobus modis aut in colore granorum granatorum, et illud fit aut per commixitionem uvarum nigrarum ad albos, aut fit per commixtionem et conversationem musti super uvas iam expressas et morando cum eis per triduum postea extrahendo sic fit communiter in proventia, et est bonus modus et fiunt frigidiora vina et magis confortativa et meliora pro estate quomodo habet frigiditatem et stipticitatem qua confortantur membra et extractione illa super racemos a granis corticibus uvarum qui frigidi sunt et stipticitatem faciunt, mora ergo operatur vt contrahatur de virtute illorum et immisceatur vino. Fit et alio modo vinum granatum de vino albo quod est vinum medicinale, et proprie vinum pro estivo et estuantibus et laborantibus de calore et calefactis, et distomacat lyentericis et colericis, et oportet quod recipiantur moderato usu, et quando etiam quamdiu necessitas requirit et de consilio petiti, et ita observandum est in qualitate et re medicinali ut dixi

[p. 299]

tekstkritische noten

ende aflatinghe, waer omme men nemet granen, dat siin corlen vanden appellen granaten ende sonderlinghe der suarten ende hijr af maectmen als ic gheseyt hebbe van wine ende van den besten appel granaten ende dien wiin na myr verstandenisse vor ander manire te maken houd ic vorden besten.

Ende het siin zom lude die appel granaten houden ende als sy inder vasten willen drinken wiin mit crachte der granen vorden eten, soe nemen sy vtten appel granaeten die granen end wringhen die granen dor .i. sconen linen doec in .i. vat ende doen dar wiin toe nae dats den smake ghenoeghet te drinken. Ende het is die beter manire die appel granaet te houden dan dat zap te houden in ampullen, want tsap onfaet haestlic corrumpiringhe.

Een waer remedium tot beyden wine houtmen appel granaet al heel tiaer al omme. Mer appel granaten op wiin ghehanghen in .i. ampulle of in .i. viole van glase ende men ghiete dar oly op inden hals vanden glase .iij. vingherbreed diep ende men houtse sonder corrumperinghe. Mer appel salmen droghen inder zonnen ende als sy gedroghet siin, salmense haestelike steken (fol. 263v) in broy heet water ende treckense weder vt den water ende legghense in .i. droghe stede die niet nat en sy ende na deser manire houtmense sonder twyuel van corrumpieren.

quoniam res medicinalis est habens mensurationem secundum morbi extensionem et remissionem. Sumantur ergo grana granatorum proprie magnorum, et fiat de eo sicut diximus in vino de granis ebulorum et illud secundum me preceteris aliis modis colando et teneo meliorem. Et quidam quidem servant poma granatorum et cum volunt ieiunio aut in comestione uti vino cum virtute granorum exprimunt grana per lintheum mundum in vase, et imponunt vino bibendo sicut placet. Et melior modus est conservare poma quam succum in ampulis quoniam in ampulis de facili recipit corruptionem. Verum ad utrumque remedium ut in sua per totum annum servetur integritate. Super vino autem granatorum posito in ampula seu phiala vitri superponatur oleum collo phiale in altitudine trium digitorum et sine corruptione servabitur. Poma autem exsiccentur ad solem et cum exsiccata fuerint in aqua ferventi subito immergantur et extrahantur ab ipsa aqua et ponantur in loco non humectoso et a corruptione remoto isto modo sine dubio conservantur. Sunt et alii qui tota estate singulis diebus mane ieiuno stomacho comedunt unum vel medium pomum granatum et superbibunt mensuram optimi vini et expectant a cibo usque ad conversionem et dicunt preservari a febribus pestillentialibus estuositatibus epidimia et

appel granaten houden... vorden eten: G holden den appel ende als sy die craft daeraf willen drinken voerden eten; viole van glasse: G glas; broy heet: G siedt heet.

[p. 300]

Het siin ander lude die alle den zomer dor elx daghes des morghens nuchteren eten .i. appel granaet of enen haluen ende drinken dar op ene mate van ghoden wine ende vasten dan van spisen dar nae des dat verwandelt sy ende behuedt van corsten, van pestilencien, van brant, hetten van epidimie ende van corrumpiringhe der locht, ende colera en mach in hem niet wassen noch verrisen. Ende ic prise dese manire ouermids die ghenoechte die in hem beyden is ende na deser manire treedmen int regiment der ghesontheyt in desen die starke maghe hebben want siin bereet tot heten ziecten ende vervvlden wtwarpenden ziecten als is desudatio ende maeselen ende die ontsien corrumpiringhe der lucht ende des viers ende pestilentien. Ende zom lude puluerizieren wat zuckers op die granen ende eten die granen alsoe mit ene lepel ende dit is ghoed ende hare vsaedse is alsoe ghoet mit wine, ja den wiin by maten ghenomen dat is alre beste, want omme die wine, die spise ende dranc siin in haren ghetale ende dar omme roeret totter ghesonthede ende to hare vorhoedinghe sonder vsaedse alre ghedroechder appel granaten is scadelic den ghesonden mensche, alsmense nemet ouermids den weghe der medicinen, niet ouermids den weghe der spise. Ende ic hebber menichwerue vele ghecureert lichtelic ende cortelic van hettte der leuer ende effimera omme tghemoten der heter dinghe als die gheluwe zocht ende hartuanc ende bestoppinghe der leuer van heter zaken comende mit te gheuen die granen der appel granaten in enen lepel mit tryasandali ende rosata nouella te zamen ghemenghet. Ende ic segghe dat ghy niet en vint beterre noch zekerre noch waere remedium totter (fol. 264r) leuer

aeris corruptione et non posse coleram augmentari. Et ego laudo hunc modum propter delectationem que est in actu utroque. Et iste modus intrat regimen sanitatis cum hiis qui habent fortes stomachos et sunt parati ad egritudines calidas et putredinales desudationes et variolas et qui timent corruptionem aeris et ignis et pestillentie. Et quidam pulverizant de zuccaro et recipiunt grana cum cocleario et est bonum et valet usus eorum, ymo vinizatum quod est multo melius quoniam ipsum vinum est in numero eorum que sunt cibus et potus et attingit preter hoc ad sanitatis preservationem. Sed usus exsiccantium homini sano est nocivus cum acetum recipiatur per viam medicine non per viam cibi. Et ego multotiens multos curavi leviter et breviter de calefactione et effimera propter occursum rerum calidarum ut yctericiam et sincopim et opilationem de calida causa ministrando grana granatorum in cocleari cum dyarodon et triasandali et rosata novella simul mixtis. Et deus scit quod non inveni melius ac citius et brevitis remedium ad rectificandum epar distemperatum quocunque modo de calida et consequentia propter accidentia, unde sepius pallor faciei et discoloratio generatur sicut dare circa principium tertie et circa finem prime digestionis coclearium unum de mixtura istorum trium electuariorum etiam

[p. 301]

tekstkritische noten

te verrichten in wat maniren sy ontempereert is van heter zake waer af diicke comet bleecheit ende ontverwinghe des aensichts. Soe gaf ict omtrent den eende der eerster verduwinghe ende ic gaf enen lepel vol van menghinghe dryer electuarien inden beghinne der darder verduwinghe of oec van ghebrec der^(a) darder verduwinghe dar en was gheuoed vaelheit noch ontverwinghe^(b), welc ghebrec is inder leuere, want inden leuer wort voedinghe des bloets ende deylinghe der humoren. Sonder dat eyschet onderscheyt, welc onderscheyt is wonnere et gheuallet omme ouergaende hette of couthede ende dat ouer al tlicham ghedeelt of omtrent synen instrumente der darder verduwinghe welc instrument die leuer is ende dat onderscheyt^(c) kennemen meest vt teykenen der vrinen ende ordelle des ziecken ende die vorseyde confectio heuet stede in heter zake.

Mer in couder zake heuet stede dyairis ende rosata nouelle ende in allen weghen der medicinen ende welc dar mest helpet, dat weet die ghene die die ziecte ende die nature best kennen ouermids die zaken ende teyken ende die best kennet die cracht simpelre medicinen ende der verghaderder ende darmede kennet die gheleghenheit hars lants, dar sy vit gheboren siin verre ende^(d) nae. Ende alsmen dit mitter waerhede doet mit vorzienichede, dat curert best ende lichtelixte ende raschste, want die nature werket ghemene wonden inden beghinne waer omme den ghoeden vysiker ende den zinnighen ghenoeghen luttel dinghe.

sine potu et palliditas sive discoloratio non generat nisi ex defectu tertie digestionis que est in epate in quo fit generatio sanguinis et humorum sequestratio. Sed hec requirit differentiam que est quando accidit propter caliditatem exuberantem aut frigiditatem ex hoc in toto corpore expressam aut circa instrumentum ipsius tertie digestionis quod est epar. Aut in eo et hoc discernitur ex signis urine maxime et perceptione patientis et confectio predicta in calida habet locum frigidavero dyanthos et rosata novella et in omnibus remediandum viis, nam quicumque magis scit magis proficit .s. qui egritudinum curas per signa et simplicium et compositarum rerum naturam melius novit et cum hoc sue ratiocinationis operationem et propinquiorem veritati dirigit cum ymaginatione facti hic melius et levius et citius curat et natura quiden universalis non paucis principiis operat mirabilia et innumerabilia et bono medico et ingenioso pauca sunt necessaria.

lichtelixte: G gheringheste; nature: G materie

(a) Het Hs. heeft dittografie van der (doorstr).

(b) ontverwinghe: het Hs; heeft ontverduwinghe.

(c) na onderscheyt staat in het Hs. men ende.

(d) ende staat boven doorstr. en geexpung. of.

[p. 302]

tekstkritische noten

ghelesschet: G ghemenghet; hinders der verduwelichede: G hijnders der onuerduwelicheit; dat en ghene macht: G dattet gheen macht; verennich: G verenighet; bedwughen: G bedwonghen.

6
[Vinum aquaticum]

Vinum aquaticum is ghesont wiin, dats wiin mit water ghelesschet. Ende ic kennede enen visiker van groten loue die anders en ghenen wiin en dranc. Ende totter zieken (fol. 264v) behoef en^(a) is gheen beter wiin. Want aldus water mit wine ghemenghet benemet den wiin synen roecs ende syne verwoetheit omme des waters wille ende die ghewoente des wiins ende des waters verwandelt die natuurlike couthede des waters ende oec verwandelt syne nathede bider droechde ende hette des wiins, ende die hette ende droechte des wiins wort benomen bider couthede ende nathede des waters alsoe dat et wort een ghetempereert dinc. Het is ene zekerhede datmen dat ene ziede alre eerst mitten anderen op dat te beter warde die menghinghe ende twater sal wesen van ghoeden sprincborne.

Doch wort dit vertellet by prelaten ende by heren grote dualinghe te wesen als datmen water totten wine soude menghen als sy drinken wouden, want dar af voed wee des buucs ende onuerduwicheyt. Mar ic en vant nyman vanden auctoren die es darf in ziecten, sonder allexandrum ende die zake des hinders der verduwelichede is menigherhantheyt der ontfangher omme dat en ghene macht en heuet v[er]duwinghe te maken. Mar die qualitates des wiins ende des waters die malcanderen contrari waren warden verennich ouermids dat men se te samen menghet. Want het water is thant bedwughen vanden wine

6. De vino aquatico
Vinum aquaticum est vinum sanctissimum. Et cognovi virum magne auctoritatis qui non utebat alio vino et pro infirmis non est aliquid melius. Nam fit unio corporalis et usualis vini et aque et amittet de fumo vini et furore eius propter aquam et alterat naturalis frigiditatis aque et humiditas, siccitate et calidate remittitur caliditas vini et siccitas frigiditate et humiditate aque, ita ut fiat res temperata et est cautela ut bulliat unum cum altero prius ut melior fiat per mixtio et sit aqua bona fontis vivi et inde extimatione previsum est apud vulgum ut vinum potandum temperetur antequam ad mensam porteteur et error magnus est, approbatur maxime apud prelatos et dominos ut aquavino cum

(a) en: het Hs. heeft afkortingsteken voor de boven de n

[p. 303]

ende is af nemende in syre couthede ende die wiin in syre hetten ende wort een dinc zere bequame totter verduwinghe ende totter incorporeringhe.

Ende dar seytmen af een exempel vorden oghen, want als twater mitten wine wort ghemenghet in enen glase, daer ziemen inden glase warden ene beroringhe^(a) als den wiin op te climmen ende twater neder te sincken indien dat si te zamen menghen ghelijc als die en tusschen vechten. Mar alst alsoe ene wile staet ende rust, soe is die menghinghe (fol. 265r) gherecht ende ghoet ende dan ist thijt te drinken.

(a) Na beroringhe staat e doorstr.

7
[Wiin die laxeren ende reynighen tbloet]

Wiin die laxeren ende reynighen tbloet maecmen mit dinghen die die proprieteit hebben, ende dats ghenoech in ere manire als datmen inden wine ziede dinghe die purgiren coleram ende melancolim, of fleuma, of enygher hande dinghe die tbloet reynicht nae mickinghe des ghoeden meysters. Dar na als die ziedinghe gheclinset ende gheclaert is, soe doemen dar toe wat honichs of wat zuckers na dat die zaken of die smake der dinc eyschet tot ghenoechten des ontfanghers. Ende men

bibere volunt imponatur quo conturbatio ventositas et indigestio generatur. Et de actionibus non inveni nisi alexandrum qui caveret in hoc passu. Et causa impedimentum digestionis est sic diversitas assumptorum pro eo quod nequit unita digestio celebrari. Cum autem qualitates qui erant contrarie vini et aque fracte sunt et etiam permixte ad invicem quia iam passa est aqua a vino et facta est remissior in sua frigiditate et humiditate et vinum in caliditate et siccitate facta est res temperata magis apta digestioni et incorporatione et ostendit ad oculum homini. Exemplum quia cum aquavino commiscetur videtur manifeste fieri motus inter ea et ascensus vini et descensus aque tanquam contrariorum repugnantium ad se invicem commisceri cum primo aliquantulum steterit effecta permixtio et quisescit et tunc est tempus bibendi.
7. De vino laxativo et mundificativo
Vina laxativa et mumdificativa sanguinis fiunt cum rebus scilicet illam proprietatem habentibus. Et ut sufficiat unus modus pro omnibus. Bulliant in vino res purgantes coleram et melancoliam, vel fleuma vel sanguinem mundificantes secundum boni medici considerationem, deinde addens decoctioni colate et clarificate aliquid de melle vel zuccaro sicut conditio aut saporitas rei que

[p. 304]

doe wat wel rukender specien in een sackelkiin ende hanghen dar in ende clinse ende houde den wiin ende die zieke nutten als behoef is. Het sijn meyster die turbith doen inden wiin; of hi dan te bitter wort, soe machmen inden wiin doen puluer van zucker, ende ofmen van deser wine gheuet den ghene die tvoed euel hebben ende den ghenen die vercout siin, dat helpet zere of het gheneset se. Ende aldus machmen doen van reubarba, van esula, van elleborum, ende van anderen specien die laxeren machmen maken desen wiin laxatijf, ende trouwen dit is ene scone const ende ene ghoede manire.

8
Wiin totter memorien weder te maken

Wiin totter memorien weder te maken ende tghegen verghetelheyt. Nemet zinziber .i. Ʒ, langhen peper, galiga ana .ij. Ʒ, gariofels naghel, cubeben ana .i. Ʒ ende S, nucis indie .i. Ʒ ende S ende maket dar puluer af ende binden wel in .i. saxkiin ende doet dat saxkiin in .viij. pont ziedents wiins vanden viere gheset ende den mont des vaets ghestopt dat die lucht niet vt en slae. Ende latet alsoe staen claren, ende als thijt is, soe dricmen stadelic doch den zac en salmen dar niet vt doen. Desen wiin is oec ghoet tot verhetten die vercout siin ende te verdroghen (fol. 265v) die nat siin ende tgheghen alle toelopinghe der fleume ende der windicheyt.

requiritur ad delectionem rei recipientis, et posito aliquo de aromatizantibus in sacculo coletur sicut claretum et servetur et recipiatur sicut eum. Et est medicus qui ponit turbith in vino sine igne ad solem in fiala per tres dies frequenter movendo phialam et excorporatur virtus turbith in vino, et si deficiunt pone in eo vino de pulvere zuccari. Et si administras etiam de ipso vino podagricis de frigida ipsos multum iuvat seu liberat. Et sic quoque de reubarbaro ezula elleboro, et alius speciebus laxativis fieri posset et certe modus curiosus et pulcer est.
8. Vinum contra oblivionem
Vinum ad memoriam reparandam et contra oblivionem. Recipe ƷƷ, ℥. i piperis longi galange. ana .Ʒ. iii gariofolate cubebe ana ℥.β nucis indice Ʒ.i. et β. fiat pulvis et ligetur lente in sacculo et ponatur in vino libr. vii. bullienti extra ignem et cooperiatur ne respiret et permittatur clarificari et cum opus est assiduetur nec facculus deintus removeatur valet etiam ad calefaciendum infrigidaros et humidos desiccandos et contra omnem discrasiam fleumatis et ventositatem.

[p. 305]

tekstkritische noten

cubeben ana .i.Ʒ ende S: G cubeben ana j Ʒ; vsaedse: G orberlicheit.

9
[Wiin totter sieken maghen ende den melancolie deert]

Wiin dar in ghesoden siin .x. Ʒ van epythimum of dat .i. nacht dar mede ghestaen heuet beghoten ende des ochtens gheclinset ende ghedronken helpet den zieken maghe ende die melancolia deert ende scotom<i>a.

10
Vinum saluiatum

Wiin van seluen ghemaket, dat heyt vinum saluiatum. Menygherhande maken die meyster desen wiin. Zom hanghen enen zac mit seluen int vat mitten wine, som ziedense mitten wine, sonder na wat maniren datmen maket, soe dat hy niet en sy ghecorrumpiert noch verwandelt, mar dat hy bliue in syre doghet, soe vintmen wonderlike vsaedse in desen wine in alre dinc die tantvleysch weyken ende tantsueer ende waghinghe der tande maken. Ende sonderlinghe starket hy alle zenachtighe lede ende starket lede in cranchede gheuallen ende in nathede van waterighen humoren als inder ghicht ende der ghelike ende die diicke we hebben vanden wrych inden halse ende treckinghe van crampe. Bethiden siin des lede te male ghenesen alsmese stadelic mit desen wiin smeerden dar selue in ghesoden is, want het is ene zeker helpe ende oec die beste diemen tot deser zake vint.

9. Vinum quod iuvat stomatichos et melancolicos
Vinum in quo .3.x. epithimi bullite fuerint vel esule per noctem mane colatum et bullitum stomatichos et melancolicos iuvat.
10. De vino salviato
Vinum salviatum diversi mode faciunt quoniam aliqui suspendunt fasciculum salvie in vascello. Aliqui coquunt, sed quocumque modorum fiat ita quod nec corruptum, nec alteratum, sed si in sua permaneat bonitate mirabilis est usus eius in omni remollitione gingivarum et dolore dentium ex commotione et precipue omnium nervorum et nervosorum membrorum et confortat membra lapsa debilitata propter abundantiam aquosi sicut in paralisi et huiusmodi. Et temperavi in multis habentibus dolores et contractiones spasmosas nervorum cum unctione vini decoctionis eius et aliquotiens liberati sunt et est res certa et melior quae inveniatur in hoc casu. Et valet in epilentia proprie ex causis stomachi et matricis quoniam sunt loca nervosa.

[p. 306]

11
Wiin die taensicht ende die hande veghet ende claer make

Nemet tartarum, dats wiin steen gheclaert in vieren ende ontlaten in ghoeden grycsschen wine ende ghelecket dor .i. vilt ende taensicht ende die hande dar mede ghewasschen ende te laten by hem seluen droghen ende dan anderwerue te wasschen mit water. Dit selue doet ghoet wiin dar twitte vanden eye in gheslaghen is soe langhe des vardich sy als die wiin. Sonder dit ey moetmen vernyuwen des anderen daghes. Mar aldus ghedane vsaedse te wasschen veghet ende versubtilet tvel ende syne rimpen.

12
[Wiin mit ysopo ghemaket]

Wiin mit ysopo ghemaket is dyureticum ende heuet macht (fol. 266r) tontsluten, te verteren, nae hem te trecken. Men mach en maken als vander seluen thant vorseyt is ende zoect van ysopo bi desen ghetale xxxv.^(a) Men doe in desen wiin wat van liquiricia want dat is ouder lude wiin ende haer dranc, want het is ghoet tgheghen den naten hoest ende tgheghen epylencia ende diicwile gheneset die vsaedse des wiins epylencie ende meest in kinderen ende hi gheneset ende verdroghet alle steden die bezieket siin van naten humoren ofmense mit desen

11. De vino abstertionis faciei
Vinum abstersionis faciei et manus dissolvatur tartarum vegetis albificatum in igne et distillatum per filtrum et congelatum in bono bino greco permittatur donec clarificetur et de eo laventur manus aut facies et non tangatur donec exsiccetur. Et tunc iterum lauetur cum aqua. Idem facit vinum in quo sic est dissoluta clara ovi donec fit currens sed expedit renovare omni secunda die. Usus autem hujusmodi abstersionis retrahit cutem subtiliat pellem sanguinem ad superficiem perducit et corrugationes cutis aufert.
12. De vino ysopico
Vinum ysopi virtutem habet diureticam dissolvendi consumendi et attrahendi. Ponatur et ipso vino ysopato de liquiricie. Est enim proprie vinum senum et potus eorum. Valet in tussi humida et epilentia et multotiens eius sanat eam maxime in pueris. Et omnia loca humorosa si laventur cum eo disiccat et

(a) zoect... ghetale xxxv: dit is een verwijzing naar fol. 35 van het handschrift (het Antidotarium)

[p. 307]

wine wasschet als is die longhen ende die moeder ende opent die weghe des gheluuts ende maket clare stemme ende dit cruut is heet ende droghe. Ten seluen is ghoet wiin mit liquiricien ghemaket ende mit reynre gharsten ende oec helpet hy asmaticis. Asma is ene ziecte die den mensche altoes doet hoesten ende qualiken ende mit groten pinen mach hy rasenen. In ghelike als die ghene die zere heuet ghelopen ende als dese zieke leghet op den rugghe of als hi sit soe is hem best.

Vort wiin^(a) mit water ghelesschet dar rosinen in gheweyket ende ontlaten siin ende oec ghedronken des auonts alsmen slapen ghaet, dat opent die bestopte borst ende rumet se totten adem te vertrecken ende helpet tgheghen den hoest ende ripet catarrum dats die op raseninghe^(b) vter borst. Vort dese vorseide wiin mit ysopo ghemaket gheneset die twater laden ende die dat vallende euel hebben ende sonderlinghe in kinderen.

(a) wiin: het Hs. heeft viin; ende zoect... xxxv: ontbreekt in G; gheneset ende verdroghet G curiert; van naten humoren: G van colden naten humoren; stemme ende... droghe Ten; G stemmen Ten; mit reynre gharsten: G myt garste; Asma is ene... hem best: komt niet voor in G; S: Daems scheidt ℥ van S door een komma en voegt dan de nota toe; ‘semis, gehört eigentlich zu folie (siehe lat. Kontext)’, wat in Z toch ook het geval is. zinziber .i.Ʒ: G j ℥ zinziber, Z zinziber .j. ℥; maius: Z minus; folien .Ʒ.

(b) Met raseninghe vangt het fragment Z aan.

13
[Wiin die alle die vortbarste lede starket]

Vort wiin die alle die vortbarste lede starket als hirsen, harte, maghe, leuer, ende behout hem ghesonthede, maecmen aldus. Nemet zinziber

sanat, sicut est pulmo et matrix et aperit vias vocales et facit vocem claram. Est enim herba calida et sicca. Ad idem valet vinum liquiricie et ordei mundi, et confert asmati. Item vinum limphatum cum quo dissolute sunt penidie de sero in introitu lecti receptum aperit pectus strictum, habilitat ad respirandum, confert tussi et maturat catarros. Item dictum vinum ysopi assiduatum sanat ydropicos et caducos proprie pueros.
13. De vino confortante omnia membra
Vinum confortans omnia membra principalia et sanitatem eorum conservans fit de zinzibere albo .Ʒ i. cardamomo domestico .Ʒ. ii cinamomi .Ʒ. i. macis

[p. 308]

tekstkritische noten

.i. Ʒ, cardomomum maius, dats cardamomum domesticum .ij. Ʒ, caneel .ij.Ʒ, folien .Ʒ.S, coriander prepareert .iiij. Ʒ ende .x. corne, rode rosen .i. ℥. Desen wiin gheclinset (fol. 266v) ende gheclaert ende in enen vate te houdene ende te drinken.

vele .i..Ʒ: G en Z v(e)el(e)e j ℥; natheide... verduwen (ook in Z): G vuchticheit ende maket gude verduwinghe; in Z is onghescheiden onleesbaar. Daems's gissing: ‘vielleicht eine Substantivierug von averechts = verkehrt?’ blijkt onjuist; Dar omme... drinket (ook in Z) ontbreekt in G; couden ziecten ... in stede (ook in Z): G colden comende ende is in die stede.

14
[Wiin tot alden licham te verstarken]

Wiin tot alden licham verstarken. Nemet cubeben, gariofelnaghel ende rosynen, van elc euen vele .i. Ʒ van ghoeden wine .iij. lb ende zieden soe langhe dats .ij. deel bliue ende tdarde deel verziede, ende dar toe doet mede te zieden .iij.℥ rose waters of myn. Des wiins vsaedse starket die hyrsen ende die cracht der zinne ende beduynghet reuma ende hare couthede te wanderen, ende hi helpet allen ouden lieden. Ende hi is ghoet tgheghen den hartuanc ende tghegen scotomiam ende ghebrec des harten mit nat makinghe <der> lede ende tgheghen couthede des maghen ende verduwet ende verteert ouerulodighe natheide die achter bleuen is van vruchten te etene of van regimente dat onghescheiden leghet, hi starket hetten ende doet spise verduwen ende maket ghoet bloet ende hi is ghoet tghegen windicheit ende ziecte der moeder van couthede ende van groter nathede. Dar omme beroeuet hy natuurlic der vrouwen ontfanghinghe of sy en drin-

.Ʒ. ii. coriandri preparati .Ʒ. x. rosarum rubrarum .Ʒ. i. colatum et clarificatum in mundo vase servetur et utatur.
14. De vino ad confortationem totius corporis
Vinum aliud ad confortationem totius corporis fit de cubebis gariofilis zinzibere optimo ana .Ʒ. ii. passularim .Ʒ. i. bulliantur in optimi vini lib. iii donec veniant ad duas et cum hoc ponatur bullire aque rosarum .Ʒ iii et zuccare, et bibatur ex eo mane et sero .Ʒ. iii vel minus. Usus autem eius confortat cerebrum et virtutem animalem compescit reuma frigidum perambulativum et confert omnibus senibus, et valet contra sincopim et lippothomiam id est defectionem cordis cum malefactione membrorum et stomachi frigiditate et indigestione consumens superfluam humiditatem derelictam ex fructibus seu nutrimento non divisam, et rectificat calorem faciendo cibum digeri et fieri bonum sanguinem et contra ventositatem et actiones matricis ex frigiditate vel ex nimia humectatione dum naturaliter privantur a conceptu si bibatur vel pessarisetur,

[p. 309]

tekstkritische noten

ket. Des ghelikes is hi oec ghoet tgheghen vomitum ende tgheghen lyenteriam ende tgheghen alle onuerduwelicheit ende hy starket alle lede der gheeste ende syne vsaedse is nutste den ghenen die bekeren van thideliken ziecten ende van couden ziecten in welken ziecten die vortbarste lede siin vercout ende vercrancket. Ende hy is in stede des Tyriakels ende hi helpet oec den hoest ende der borst.

mitten: Z utten; wort: Daems leest werct(?), doch het Hs. heeft wellicht wort; redekoec: In Z is het woord wel hetzelfde (Daems leest <... > koet); vouden der leden: Daems leest ten onrechte wonderder lede; oec opent... zuetheyt; Z Oec opent dese wiin die weghe des urinis, G ontbreekt; ghecataplasmiert (ook in Z): G ghelecht.

15
Wiin van grase

Vinum^(a) gramineum, dats wiin ghemaket mitten wortellen van jonghen graese, wes wortellen queken heyten. Dese wortellen wel ghewasschen ende mit goden wine ghesoden, syne vsaedse doet pyre inden buke, van syre proprieteyt purgeert hy die nyren ende die blase, ende hy opent inwindighe bestoppinghe der (fol. 267r) nyren ende der leuere ende sonderlinghe die bestoppinghe die wort inden aderen der middelster darme onder den maghe van rauhede der materien of van verbranthede als datmen seyt den redekoec. Ende dat siin eerst is: wie en drinct thant zacht hy dat wee der vouden der lede ende zacht tvoeteuel ende den artike ende doet die materie der ziecte.

Oec opent dese wiin die weghe des vriins want die wortel is dyuretica ghetempereert dat proeuet hare zuetheyt. Vort dese wortel ghestoten ende op die nyren ende op die blase ghecataplasmiert helpet tghe-

valet etiam contra vomitum et contra lienteriam et omnem indigestionem, omnia spiritualia membra confortat. Et est utilissimus usus eius convalescentibus egritudinibus cronicis et frigidis in quibus principalia membra sunt infrigidata atque defecta, et est tyriaca vite et confert tussi et pectori.
15. De vino gramineo
Vinum gramineum dicitur quod fit de radicibus graminis bene loti. Usus eius occidit lumbricos a proprietate purgat renes et vesicam de arenulis, aperit opilationes interiores epatis et proprie que fiunt in meseranicis ex cruditate seu adustione et est quod principium in eo statim bibitum mitigat dolorem iunctu-

(a) Vinum: het Hs. heeft Winum.

[p. 310]

tekstkritische noten

ghen sclirosis ende tgheghen bestoppinghe der milte ende den leuer ende stranguriam ende dissuriam ende den stene. Dese wortel in edic ghesoden ende ghestoten ende op den nauel gheleit by myrakel van ghode doedet pire ende driuet se vt.

Als: Z ale; saen: Z heeft men, wat wel een betere lezing is; materia: Z heeft vòòr dit woord het doorstreepte secundina; ende wie natuurlic... drinket (ook in Z): ontbreekt in G.

16
[Wiin tgheghen cotidiane, quartane ende terciane]

Wiin tgheghen codidiane, quartane ende terciane ende tgheghen die bastarsche quartana ende terciana, ende hi is verduwende ende laxerende. Als woe wele hy verduwet dat mach hy wel vt leyden saen, maectmen aldus. Nemet esula, epythimum .vj. Ʒ, polipodium, caneel, rosynen, ana .i. Ʒ, mastic, zinziber, zedoar, ana .i. Ʒ, zuckers dats ghenoech sy, ende menghet mitten wine ende claerden ghelike clareyte.

17
Wiin ten cortsen

Wiin die ghoet is den ghenen die cortsen, maecten aldus. Nemet .iiij. Ʒ of .iiij. vanden puluere der specien vorseit ende in ene ampulle

rarum et podagricorum et artheticorum convertit et derivat materiam morbi ad vias urine quoniam est radix diuretica temperata pro propter dulcedinem que est in ipsa.
16. De vino contra quotidianam
Vinum contra quotidianam quartanam et tercianam notham, et est digestivum et laxativum, ut quod digerit educere bene possit. Recipe esule .lb. i epithim .Ʒ. vi. polipodii cinamomi passularum ana. .Ʒ. iiii. masticis, zinziberis, zedoarii, gariofili, ana .Ʒ. i. zuccare quod sufficit.
17. De vino fracto
Vinum quod dicitur vinum fractum valens febricitantibus sine nocumento sic fit tribus vel quattuor partibus aque bullientis posite in ampula ponatur

[p. 311]

tekstkritische noten

mit ziedende wine ghedaen ende in .i. vat gheset in cout water. Ende alst cout is machmen zeker drinken, want dese wiin is ghoet ende opent bestoppinghe ende hy leyd vt die materia der ziecte ouermids den vrine ende starket die nature. Ende wie natuurlic ghenen wiin en drinket die menghe siin broet mit wine in die stede des waters ende ete dat broet (fol. 267v) ende hem sal comen appetijt wiin te drinken.

ende sine vsaedse: P heeft ende sonderlinghe sine vsaedse en Z ende mit uzaedse; wesen: Z heeft loesen (tenminste volgens Daems: het Hs. heeft echter wel wesen, zoals P); anchorata: ook Z heeft deze fout (cf. Lat. tekst).

18
[Vinum dyamoron]

Vjnum dyamoron, dats wiin zonen te winnen ende tonthouden, sonderlinghe in vetten ende couden wiuen ende die niet jonc en siin. Recipe venkel zaed, zinziber, gariofels naghel, caneel ana .Ʒ.i., lubstekels zaed, spijc, witten peper ana Ʒ .iij., galiga, anijs ana .ij. Ʒ mit zucker dats ghenoech sy. Ende dar af te dranc mit wine ende sine vsaedse sal sonderlinghe inden winter wesen ende men sallen wateren mit water der rosinen, liquiricien of mit water anchorata, soe langhe datmen mit ghemake verdraghen mach, want hi is harde heet van naturen.

pars una vini et ampula ponatur in vase in aqua frigida et refrigeretur et secure bibatur. Hoc enim vinum apperit opilationes et ducit materiam morbi per urinam et multum confortat. Et si non biberit vinum naturaliter fermentetur panis cum vino loco aque, et utatur eo et veniet ei appetitus bibendi vinum.
18. De vino dyamon valente ad generationem
Vinum dyamon id est ad filios procreandos et retinendos in mulieribus proprie pinguibus et frigidis et non iuvenculis Recipe feniculum zinziberis gariofilis cinamomi ana Ʒ i levistici spice piperis albi ana Ʒ S galange ana carvi ana ℥ ii cum zuccaro fiat nectar et usus eius fit proprie in hyeme et limphetur cum aqua passularum vel liquiricio vel cum aqua zuccarata donec commode colati possit quoniam est calidum valde.

[p. 312]

tekstkritische noten

Ende et was .i. mensche... der eufrasien (ook in Z): G ontbreekt; tghebrec: Daems leest tghebiet (het Hs. heeft tghebrec); witte zucker: G suker.

19
[Vinum eufrasie]

Vjnum eufrasie, dats wiin van eufrasien ghemaket ten oghen. Men legghe vander eufrasien in moste ende dat wort wiin eufrasiatum wes vsaedse ouder lude oghen weder ziende maket ende onthaelt hem den hinder des ziens ende tghebrec van wat ouder dat die mensche is ende sonderlinghe oft hy sy int wesen of inden staet van fleuma of vet. Ende et was .i. mensche die tachter bleef dat hy in langher thijt niet en sach ende binnen .i. jare wart hy weder ziende by vsaedsen der eufrasien. Doch is dit cruut heet ende droghe syre complexien ende dat heuet van syre proprieteit ende^(a) wanere men synen puluer et mit roder mede, het doet dat selue of datmen van synen puluer nemet mit wine ende die niet en mochten lesen sonder brille die lasen na maels al sonder brille ende saghen die litteren subtiliken ende wel. Sonder wiin mit eufrasien ghemaket en heuet in syre menghinghe gheen ghelike. Ende of dese wiin al te starc ware, soe salmen menghen mit venkels water ende ofs te doene sy, menghet dar witten zucker toe.

19. De vino eufrasie pro oculis
Vinum eufrasie ad oculos ponatur de ipsa eufrasia in musto et fiat vinum eufrasiatum. Cuius usu oculi senum reiuvenescunt et aufert impedimentum eorum defectus visus ab omni homine de quacunque etate sit in habitudine fleumatica proprie sive pingui, et est enim qui permansit nichil videns per longum tempus et infra annum restitutus est ad visum usu eius. Ipsa enim herba calida est et sicca et habet hanc proprietatem. Et quando pulvis eius comeditur cum rubea id est cum rubea parte eius facit idem. Vel de pulvere recipiatur cum vino et supersunt testes fide digni et credendi qui fecerunt in seipsis et qui non poterant legere sine oculariis et legere post modum absque illis in literram subtiliorem. Sed usus vini eufrasiati non habet par in proficiendo. Et si nimis esset vinum forte temperetur cum aqua feniculli. Et si opus est addatur zuccara alba.

(a) Met dit woord eindigt het fragment Z.

[p. 313]

tekstkritische noten

enen natuurliken dach ouer: G ontbreekt.

20
[Wiin dar alants wortel in ghestaen heuet]

Wiin dar alants wortel in ghestaen heuet (fol. 268r) .iij. daghe al omme verclaert harde <zere> tsyen ofmen drinket wiin oec ghemenghet mitten darden dele rose waters dar in gheweyket sy tuthia die alre eerst sy drieweruen ghebarnt enen natuurliken dach ouer, of dar aloe in ontlaten sy mit luttel zuckers ende na colliriums manire in doghen ghedaen, dat veghet ende reynighet die oghen ende starket ende claert dat zien ende en laet die humoren niet vlieten totten oghen ende verdriuet die vloet ende stoppet die trane.

21
Wiin tot windicheit

Wiin tgheghen windicheit, hoest ende asma want in dien wiin gaet ghewoente van anijs, venkels zaed, ende liquiricia, soe dat van liquiricia die helft meer sy dan der ander, ende men sallen stadelic drinken.

20. De vino enule campane
Vinum in quo steterit enula campana per triduum mirabiliter visum clarificat. Vinum cuius tertia pars aque rosarum in quo remollita fuerit tuthia prius ter decocta per diem naturalem aut de aloe dissolutum fuerit cum modico zuccaro collirizatum abstergit et mundificat cathicias oculorum confortat et clarificat visum et non permittit humores fluere ad oculos et fluxus dispergit et lacrimas constringit.
21. De vino contra ventositatem et tussim
Vinum contra ventositatem et tussim et asma. In ipso enim vino intrat virtus anisi, feniculi et liquiricie. Ita quod liquiricia in duplo eorum sit et assiduetur bibere.

[p. 314]

22
[Wiin diemen thant gheuet smaec ende roec]

Wiin diemen thant gheuet smaec ende roec na wat specien datmen wil ende harde zuuerliken in heren houe ende werscappen riker heren ende die hem willen vermaren dat sy hebben wonder van menigherhande wine ende omme dat het is grote ere der heren ende oec orbaer, want ouermids deser manire machmen maken wiin tot vele crachten der medicinen nader manire der specien crachten diemen dar in doet, ende dese manire is cort ende is aldus. Men legghe in barnende water of in leuende, dat al een is, crude of wel rukende specien van welken dat men begheert enen natuurliken dach ende die cracht der crude of der specien trecket in dat leuende water, ende alsmen drinken wille, soe doemen van dien leuenden water .iij. dropel of .iiij. in enen nap wiins ende die wiin sal hebben smaec ende roec des leuenden waters.

Vort ofmen in dat leuende water leit locwort, cruuswort hontstonghe, betonica^(a), buggula^(b) ende sarracenica, dats dat heidensche wonden cruut, ende menghet dan dat (fol. 268v) leuende water mit anderen ghoeden blanken wine dat heylet zekerlic wonden ofmen den ghewonden dar af gheuet drinken des morghens, des middaghes ende des auonts, ende die wonden dar mede buten smeert, het gheuet hem ghesontheyt des te ghenesen^(c) siin ende des die ghewonde niet en febriciteert.

22. De vino cui datur odor et sapor in momento
Vinum cui datur odor et sapor in momento et est curiosum maxime pro curiis seu conviviis regum et dominorum qui volunt se ostendere et habere mirabilem diversitatem vinorum propter quod est ad honorem et ad utilitatem etiam quoniam per hunc modum potest etiam vinum ad multas res medicinales secundum virtutem rei que sibi applicatur. Et modus est brevis et talis. Ponatur in aqua vite herba vel species aromatica quam delectat per diem naturalem et virtus illius rei erit excorparata in illa aqua dicta et erit sibi sapor et odor illius et de illa aqua ponatur modicum in vino bibendo et erit vinum in sapore rei apposite in aqua vite.

(a) In de ondermarge staat in een 17de-eeuwse hand: Garriricia ./. veronica;

(b) in de ondermarge staat in dezelfde hand als in de voorgaande nota: bugula .l. buggula v^o wontkruyt;

(c) het Hs. heeft tghenesen.

[p. 315]

tekstkritische noten

ende hy verwecket... spel: G ontbreekt; sparma... naturen: G ontbreekt; ende omme syne bitterheit: G ontbreekt.

23
[Vinum feniculatum]

Vjnum feniculatum maecmen eyghentlic van venkel zade ende dese wiin is ghoet tgheghen duusterheit der oghen ende hy verwecket der minnen spel ende ontsluut die watersocht ende epylencia. Ende ic hebt besocht in kinderen ende vant waer ende hi ghemoet quaden qualitaten der spisen ende hi is ghoet tgheghen den hoest ende zaken der longhen ende hi oecket der vrouwen melc ende sparma, dats zaed der naturen. Ende alsmen maket mitter wortel des venkels, soe helpet hi tgheghen den steen ende is ghoet tot ziecten der blase want hy purgiert har materien ende ontsluut menstruum. Ende die wiin die van venkels zade wort ghemaket benemet sonderlinghe walghinghe ende benemet tranen ende we der oghen ende driuet vt windicheyt ende starket verduwinghe ende omme syne bitterheit opent bestoppinghe der milte ende der leuer ende verzacht wee der darmen.

24
[Wiin die windicheit verdriuet]

Wiin die windicheit verdriuet ende die ontfanghene vrouwe purgiert van onreynicheden ende behout dat kint mitter helpe goedes totter tijt

23. De vino feniculato
Vinum feniculatum fit proprie de femine eius valet contra caliginem oculorum excitat ventrem dissolvit ydropicum et cacexima et ego probavi in pueris et inveni verum. Obviat venenis vel cibis malarum qualitatum et contra tussim et pulmonis causas. Multiplicat lac et sperma, et quando sit eum radice ipsius iuvat nefresim et medetur egritudini vesice quoniam purgat materias et solvit menstrua. Et vinum quidem proprie de eius semine tollit nauseam et sedat lateris dolorem, ventositatem expellit digestionem confortat opilationem propter sui amaritudinem aperit. Splenis et epatis et viscerum dolores placat.
24. Vinum quod aufert ventositates et conservat fetum in pregnantibus
Vinum quod aufert ventositatem et aborsum a pregnante et conservat fetus usque ad tempus cum omni auxilio. Recipe semis apii mente sicce ameos, ana .Ʒ. iii. masticis gariofilis cardamomi rosarum rubearum maiorum, ana .Ʒ. i

[p. 316]

tekstkritische noten

syre rechter gheboert. Recipe marc zaed, droghe mente, ameos, ana .iij. Ʒ, mastic, gariofels naghel, cardamomum, rode mede, ana. i. Ʒ, caneel, capparis ghescellet, ende beuersiin, ana .ij. Ʒ, zucker .ij. Ʒ. Ende maket hiir af clareyt ende honichs dar toe ghedaen soe vele dats ghenoech sy, ende des morghens nutmens en luttel ende des auonts nemen mit ghoden wine ghemenghet dat best is, want hy starket die bande ende die strickels der moder ende helpet der ontfanghinghe cracht tot formiringhe der dracht der creaturen ende helpet tgheghen ondrachticheyt omme windicheit of omme couthede (fol. 269r) ende omme nathede ende omme der humoren oueruloedicheyt inder moeder, waer omme dat sonderlinghe ende stadelic gheuallet die zake der ondrachticheit ende bider gracien ghoedes helpet hi totter ontfannisse. Vort edelle wine, die die vloet stoppen des buucs, maecmen van zape der queden ghereynicht mit wine ende mit rose water.

zucker .ij.Ʒ.: ontbreekt in G; starket: G straft.

25
[Wiin der chyrurgine of ter barbyre]

Wiin der chyrurgine of ter barbyre tot wonden te heylen, allene mit desen wine te drinken. Recipe die weke hartblade van roden cole .iij. Ʒ, hedernetel, knoppen van hanip of van hanip zade, ende van reyneuane ana .iij. Ʒ, wortel van roder mede soe vele als alder ander in ghewichte. Dese crude salmen alle droghen inden scade ende dar nae te puluerizieren ende doen den puluer in enen zac ende doen den zac in ziedenden wiin ende latent dar alsoe in bliuen ende diicke den zac te leiden dor

cinamomum capparum excoctis castorei zedoarii yris illirice, ana .Ʒ. ii. zuccare libr. ii fiat de eis claretum addito mello quantum placet. Et utatur ana modicum mane et sero. Et potest etiam fieri electuarium de eisdem cum de sero cubat sumat .Ʒ. i. cum bono vino immiscendo quod melius est. Confortat enim ligamenta et virtutem retentivam adiuvat ad ferendum omnis creature et sterilem propter ventositatem aut frigiditatem vel humiditatem vel matricis superfluam tumorositatem, propter quod specialiter frequenter culpa sterilitatis accidit. Habilitat etiam ad concipiendum deo dante.
25. De vino barbarico
Vinum barbaricum ad sanandum plagas solo potu. Recipe de caulibus rubeis et de urticis barbaricis de carbonibus de canapi et anathasia, aut de radicibus rubee maioris ad pondus omnium aliorum et hec omnia siccentur ad umbram,

[p. 317]

tekstkritische noten

dat vat inden wine. Ende die ghewonde drinke van desen wine des morghens ende des auonts .i. ℥ of luttel meer of myn, na dat die ghewonde starc of cranc sy, ende in die wonde wieken ghemaket van subtilen linen doeken ende .iij. rode coels blade dar bouen of weghebreden blade ende ghebonden mit enen cusseneel alst betaemt. Dit cureert ende heelt wonden ende dit behoert edellen leckeren luden. Mar gheuet ghemenen anderen luden vanden puluer als vele als ghijs op w .iij. vinghere gripen moeghet ende dits .i. zeker werc want mit desen seluen werke als mitten werke ghoeds ghenese men dor ghaende wonden ende wonden binnen int lijf. Doch moet die meyster vernemen die complexie des ghewonden menschen ende oec siin wesen, of hi hebbe hetten ouermids den cortse, want selden bliuet wonde sonder cortse. Mar dan en is aldus te werken niet zeker. Mar anders werken se aldus [s]onder beiden die ghoene died konnen.

die weke: G he weke; roden cole .iij. Ʒ: G roden colen iij ℥; reyneuane ana .iij. Ʒ: G reijnuaen iij ℥; weghebreden bladen: G bredeweghen; mit enen cusseneel: G ontbreekt; gripen moeghet: G ontbreekt.

26
[Vjnum yringinum]

Vjnum yringinum, dats ene heymelichede der meyster, want wiin ghesoden mit yringi, dien crude, ende zucker dar toe ghedaen ontsluut thant stranguriam ende dissuriam. Vort soe helpet syne vsaedse inden weghe kinder te winnen ende oecket die materia.

et post pulverisentur et ponantur sacculo, et sacculus in vino bullienti ponatur et dimittunt sic esse sepe sacculum ducendo per vas et bibatur de illo mane et sero ad pondus .Ʒ. iii. vel parum plus. Et supra plagam ponatur linteus subtilis et folium caulis desuper et curatur et sanatur et hoc pro delicatis. Pro aliis vero datur de pulvere quantum digitis tribus sumi potest in vino vel ovo et facit eandem operationem et cum hiis vulnera intrinseca et extrinseca sanantur quasi divina operatione. Oportet tamen medicum metiri complexionem vulnerati et eius consistentiam utrum vel de murmurei vel febrem habeat tunc autem non est ita secura ista operatio alias indifferenter operarentur qui sciunt.........
26. Vinum iringorum
Vinum yringinum id est de yringis qui est calatraptia est secretum quia vinum decoctionis eius addito zuccaro statim stranguriam solvit. Et proficit usus eius in viam generationis et auget materiam.

[p. 318]

tekstkritische noten

epylempsia: dialekt. variant van epylencia (zoals in G).

27
Wiin mit honighe ghemaket

Vinum mellitum, dat heit ghehonicht wiin, den zom lude aldus maken: sy zieden vette rosynen in ghoden wiin in ghoeder quantiteyt so langhe (fol. 270r) des hy wel zued^(a) warde ende ontdaen den wiin in .i. ander reine vat ende doen dar toe ghestoten rosinen ende hare cracht trecket inden wiin ende die bessen der rosynen zinken ende dit is ghenuechlic des winters dranc ende voedende ende winnende der grofhede.

(a) zued staat boven het doorstr. zuur.

28
Vinum gariofilatum

Vjnum gariofilatum maecmen mit gariofels naghel in enen zac ghedaen ghepulueriziert ende den zac inden wiin ghehanghen .xvj. daghe al omme, ende den mont des vates ghestoppet. Dese wiin is zere droghende ende heuet cracht te verteren, te verdroghen ende nae hem te trecken ende hi is ghoet tgheghen asma die vercout is ende tgheghen ouden vervvlden hoest ende tgheghen epylempsia ende den hartuanc ende starket verhoudenne verduwinghe ende maket ghoeden adem ende wel rukende. Mer ofmen zucker of liquiricia dar toe doet soe begheuet hi syne cracht der verdroghinge.

27. De vino mellito
Vinum mellitum sic fit. Permittuntur morari uve dulces albe in vite ad solem elevatis foliis donec passentur, et tunc exprimitur mustum ex eis et reponitur, et pervenit dulcissimum ad spissitudinem tendens. Quam dulcedinem suscipit ex magna digestione a sole facta et est nutribile et generativum crassiciet et delectabile, maxime tempore hyemis.
28. De vino gariofilis
Vinum gariofilis tantum cum suspensione gariofilis in sacculo positorum pendent in musto infra vegetem, sed est vinum nimis desiccativum, et habet virtutem dissolvendi consumendi disiccandi et attrahendi, et valet contra asma antiquum et tussim senum putredinalem et contra epilentiam et sincopim et confortat digestionem et retentivam et facit anhelitum odoriferum zuccarum autem et liquiritia minuunt de siccitate ipsius.